Ақселеу ағаның пайымды повестері мен әйгілі әңгімелерін былай қойғанда, оның жазған мақала, очерктерінің өзі адамды бей-жай қалдырмай, көркем шығарма оқып отырғандай тіл құнарлылығының тылсым табиғатымен тамсандыра түсетін. Бейне бір сусап келіп шөлің қанғандай… Кеңес Одағы кезінде, Алматыдағы бұрынғы Ұзынағаш көшесі поляк және орыс революциялық қозғалысының белсендісі Ф.Э.Дзержинскийдің есімімен аталды. Осы көшенің Калинин көшесімен қиылысында Ф.Э.Дзержинскийдің төбесінен табанына дейін тұтас құйыл­ған ескерткіші бар-тұғын. Неге екенін қайдам, сол ескерткішті студент жастар «Ақселеу ескерткіші» дейтін. Алыстан қарағанда сырт келбеті ұқсас, сақалды, ұзын бойлы адам болғандықтан шығар деймін. Олар бұл ескерткіштің орнына Бүкіл Россиялық төтенше комиссияның төрағасының емес, қазақтың Ақселеуінің мүсіні тұрғанын қалаған болар бәлкім деймін іштей. Қалай болғанда да мұнда оқырманның жазушыға деген патша көңілінің жылы ілтипаты жатқандай еді. Ақселеу ағаны анадайдан көріп жүргенім болмаса, кездесіп тілдескен адамым емес-ті. Бірақ тынымсыз тағдыр толқыны қақпақылдап әкеліп мені онымен бір емес, екі мәрте қауыштырды.

І. Бір атым насыбай

«Қазақ әдебиеті» газетінде Қа­зақ­стан­ның еңбек сіңірген қайрат­кері, журналист-жазушы Несіп Жүнісбай­ұлы­ның «Ақселеудің шақшасы» ат­ты естелік жазбасы (2022 жылдың 9 қыркүйектегі санында, 6-7 бет­терде) жарияланды. Осы эссе шықпастан бұрын Ақселеу аға тұтынып жүрген шақша есіме түсіп, «Құнанбайдың шақшасы қайда екен?» деп, мақала жазбақшы болып жүргенмін. Көп кешікпей оның жауабын Несіп Жүнісбайұлы жаз­басын­дағы, Ақселеудің інісі Асылхан Сейдім­бектің: «Ағатайымда шақшаның небір көкесі болды. Ол кісі шақшадан коллекция жинаған жан да болатын. Кезінде ағатайымда Құнанбай қажының шақшасы да бар еді. Шақшаны біреу ұстап жүрді де мұражайға өткізді» деген мәліметінен кейін мазасызданып жүрген көңілім орнына түсті.
Ағамен алғашқы танысуым туралы аз ғана әңгіме. Алматыда оқып жүр­ген кезім. Республикалық газет-журналдар­дың бірқатарын қарауылға алып («Мә­де­ниет және тұрмыс», «Лениншіл жас», «Қазақстан әйелдері», «Жұлдыз») өлеңдеріммен «бомбалап» тастағанмын. Ендігі кезекті нысанам ғылыми-көп­ші­лік журнал «Білім және еңбек» болатын. М.Горький көшесіндегі 50-үйге келіп ат басын тіреп, ішке кірдім. Қазақ мемлекет­тік университетінде (қазіргі ҚазҰУ) менімен бірге оқитын Күлән Бурабаева осында хатшы болып жұмыс істейтін. Ақселеу ағаға кіргім келетінін айтқанымша болған жоқ, іштен Танаш Дәуренбеков шыға келді де, күтіп тұрған мені көріп, «ешкім жоқ, бара бер» деді де, жалғас бөлмеге енді. «Ешкім жоқ болса, несіне кірем» деп едім, Күлән күліп жіберді. Әншейін әзілдей салғам.
Редактор бөлмесінің есігін қағып, іш­ке кірдім. Төрдегі үстелде жып-жина­қы, бүкшимей, еңсесін тіп-тік ұстап отырған жігіт ағасының өткір жанары тұ­лабойымды бір тінтіп өт­ті де, мұнда отыр дегендей оң жақ қапталындағы орындықты нұсқады. Құдайсыз Ке­ңес одағының кезі болса да, қанша де­ген­мен қаймағы бұзыла қоймаған қаза­қы ауылдың құшағынан шықтым емес пе, «Ассалаумағалейкүм» деп аман­дасып, қолын алдым. Ала келген «шат­пақтарымды» алдына қойып, қарап отырмын. Жаратпай қала ма деген ой санамда бір жүгіріп өт­ті. Әр өлеңді асықпай, баппен оқып шықты да:
– «Айрақты тауы» дегенің қай жерде? – деді, сұраулы жүзбен маған қарап.
– Маңғыстауда.
– Сонда тұрасың ба? «Шақпақ ата­ны» білесің ғой ендеше?
– Иә, – деп басымды изедім.
– Жақында Әбіш ағаң бастаған экспедиция Маңғыстауға сапарға шы­ғады. Ондағы тарихи және мәдени ес­керт­кіштердің жай-күйімен таныс­пақ­шымыз. Реті келіп жатса «Шақпақ атаға» соға кету ниетім бар. Ол Шевченкодан (бұрын, 1964 жылға дейін «Ақтау» қаласы болса, кейіннен «Шевченко» аталынып, 1991 жылы қайтадан «Ақтау» деген өз атауына ие болды – М.Д.) қанша шақырым?
– Жобалап айтқанда, 118-120 шақырымдай болып қалады.
Әңгіме арасында ақ парақ алып, Шев­ченконың, Таушықтың, Шақпақ ата­ның әрқайсысын тары дәніндей нүк­темен белгілеп, нүктелердің арасын түзу сызықтармен қосып, ара қашықтығын белгілеп жазып алды. Дәп бір үлкен шаруа бітіргендей еңсесін тіктеп, сыр­баз қимылмен жанқалтасына қол салып, шақша суырды. Күмістен әше­кейлеген шақша сондай әдемі еді! Менің таңғала қарағанымды байқаған аға, «бұл жәй шақша емес, Абайдың әкесі Құнанбайдың шақшасы!» деді де, бір шөкім бұйра насыбайды ауызына қарай ат­тандырып жіберді. Тіл астына салды ма, ерін астына салды ма, ол арасын қапелімде аңғара алмай қал­дым. Жанары нұрланып, рахат күй кеш­кен ағаны көріп, делебем қозған мен дегбірсіздене жанқалтамның ішін­дегі нән қалтаны қалай суырып ал­ға­нымды білмеймін. Не де болса бола­ры болды. Аздап абдырай отырып, сыр­тына «Аралтұз» деп жазылған шағын торсықтай целофан қалтамның ауызын ашып, сол алақанымның ұясын толтыра төктім де тіл астына жөнелт­тім.
– Сен де насыбай атады екенсің ғой? – деді, Ақселеу ағам маған қарай мойын бұрып.
– Темекі тартуды қоя алмай жүрген­мін. Ауылымыздағы бір шал «насыбай сал, көрерсің, темекі оның жанында түк те болмай қалады. Қойып кетесің» дегесін салып жүр едім.
– Насыбайды аз-аздап атқан дұрыс.
– Адайларды өзіңіз де білесіз ғой, аға, нені де болса кесек турайды, – дедім жайыма қарап отырмай.
Үнсіз жымиған ағам, менің көрер көзге қораштау көрінетін шақша-қалтама қолын созды да мұрнына тақау апарып иіскеді.
– Жаман емес… қалай дайындайсың?
– Уыс толы махорканы арнайы ыдыс­қа төгіп, соның үштен біріне жақындау етіп сексеуілдің, не изеннің күлін са­лып, оған алдын ала үгітіп, дайындап қойған қалампырды қосам. Сонан соң, аздап су құям да, ескі қарыстай таяқ­ша­мен диірмен тасты айналдырып отыр­ғандай әрі-бері былғастырып, әб­ден бір-бірімен араласып иісі аңқып шыққанда тоқтатам.
Ағам ауызындағы насыбайын алып тастап, орнына менікінен бір шө­кім­дейін салып, тағы да «жаман емес…» деді. Сәл үнсіздіктен соң, өлеңдеріме бұ­рыш­тама соқты да, хатшы қызды шақырып, «мына өлеңдерді келесі нөмір­ден қалдырмай жіберіңдер», – деді. Әңгімеміздің нобайын насыбай алып, біраз уақыт болыпты. Кетіп ба­ра жатқан менімен ағам ықыластана қош­тасты.
Көп кешікпей, «Білім және еңбек» журналының сол, 1987 жылғы шілдедегі 7 нөмірінде «Қадым заман куәлері» деген жалпы атаумен «Айрақты тауында», «Алтын киімді адам», «Ақмая» ат­ты өлеңдерім журналдың 46-бетін тұтас алып басылып шықты. Ал жоғарыда біз айтып өткен Маңғыстау экспедициясына қатысушылар Шевченко қаласына келгесін екіге бөлініп, Әбіш Кекілбаев бастаған кісілер Үстіртке, қалғандары батыс бет­тегі Қарағантүбекке бет алған. Ішінде бұл төңіректі жақсы білетін Сайымжан Еркебаев бар. Ол сол кезде «Қазақ әдебиетінің» тілшісі болатын. Кезінде жол-сапар жайлы көлемді мақала жазды. Ақселеу аға Әбіш тобына қосылыпты. Бұрынырақта «Үстірт­тің құпия сызықтары» ат­ты тамаша зерт­теу еңбегін жазған ағамыз Үстіртке тағы да бір тереңірек үңіле түскісі келді ме, кім білсін. Сөйтіп, ағамыз бұл сапарында «Шақпақ атаға» соға алмай кетулі…
Ағаның «Бір атым насыбай» деген повесі барын оқырман қауым білетін болар. Сондағы кейіпкер насыбайшыл Түнқатар, шақшасын бермеген болысты өлтіріп, бір атым насыбай үшін он жыл итжеккенге айдалатын еді ғой. Повесте «…қонақ қонышынан бір керемет сары ала шақшаны суырды да, сыңғырлата сілкіп насыбай атады. Шақшасы енді бір қаралық дейді. Осы алтынмен аптап, күміспен күптеп, түбіне жезден сылдырмақ салып, ай мүйіз тығынының өзін бұрама алтыннан жасап, көрер көз­ді күйдіргендей мүлік етсе керек қой. Оның үстіне шақшаның иесі де насы­байды қалампырлап, бабымен атады екен. Бұйра насыбай торғайдың көзіндей болып, алақанға түскенде исі танау қытықтап, делебені қоздырады» деп майын тамыза сурет­тейтін жері бар. Соны оқығанымда, Ақселеу аға­ның қолындағы Құнанбайдың күміс шақшасы көзге елестеп, келмеске кет­кен күндердің қимас сәтін көңілім елжі­рей еске аламын.

ІІ. Екінші кездесу

Ағамен екінші кездесуіме себеп бол­ған оның «Емші» деп аталатын ертегі-әңгі­месі. Оқиғасы тартымды, бірден елік­тіріп әкеткен әңгіме ойымнан шық­пай-ақ қойды. Екі-үш мәрте қайталап оқыған шығармын. Көпке дейін алған әсерімнен арыла алмай жүрдім де, ақыры болмаған соң, әлгі әңгімені өлең­мен жазып шықтым. Атын «Дерт пен дауа» деп қойып, соңын өз ой-түйіндеуіммен тәмамдадым. Тақырып астына сілтеме жасадым.
Сөйтіп, сәрсенбінің сәтінде салып-ұрып ағаға бардым. Амандық-саулық алысып, насыбайлатып отырғанымызда, солай да солай болды дей келе, «бас­па­сөз­ге ұрынбас бұрын әуелі сізге көрсе­тіп, пікіріңізді біліп, алдыңыздан өтсем деп келдім» дедім де, «Емшіден» енші алған шығарманы папкі арасынан шығардым. Басынан аяғына шейін оқып барып: «Әңгімем оқуға жеңіл, тым-тәуір өлең болыпты. Жалпы, жазылған өлеңді қара сөзбен беру немесе керісінше, прозалық шығарманы жырлау әдісі сирек те болса әдебиет­те бар үрдіс. Әңгіменің авторын көрсетіпсің, бұл енді сенің дүниеңе айналыпты ғой», – деді ағам ағынан жарылып. Ол енді біршама ұзақ өлең болды.

Медет ДҮЙСЕНОВ,
Қазақстан Жазушылар
одағының мүшесі