Шет жердегі қазақтар хақында хикая
Әнеубір әзірде Дүниежүзі қазақтары Қауымдастығының «Атажұрт» баспасынан жазушы Дәлелбек Батырдың «Тілеп алған қасірет» атты екі повестен құралған кітабы жарық көрді. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев айтқандай, «Біз – тығырықты тар заманда тарыдай шашылып кеткен қандастарын Атамекенге жинаған әлемдегі үш елдің біріміз». 1992 жылы Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің арнайы қаулысы шығарылғаннан бергі уақытта елімізге 1 миллион қазақ оралды. Солардың бірі – Ресейдің Алтай өлкесінде туған Дәлелбек қазір Алматыда тұрады. Қаламгердің «Тілеп алған қасірет» кітабының геройлары – сол өзі дүниеге келген өңір қазақтары. Ресейдің Таулы Алтайының Қосағашын бүгінде 10 мың қандасымыз жайлайды.
Аталмыш повестің алғашқысының арқауы – Кеңес кезіндегі колхоз қойшысы Асубай мен оның оқудағы баласы Алшағырдың арасындағы тартыс. Орыс әдебиетінің классигі Иван Сергеевич Тургеневтің атақты романындағы әкелер мен балалар арасындағы тартыс ХІХ ғасырдың 60-ыншы жылдарындағы дворян мәдени дәстүрлері, өнер мен ғылым, адамгершілік, тәрбие, қоғамдық борыш мәселелері төңірегінде өрістейтіні мәлім. Ал қазақ жазушысының шығармасында бұл іспетті тартыс адам мен табиғат проблемасына байланысты дамиды.
Асубай көршілері алтайлық төлеңгіт Малқадырдың соғым ғып соймаққа семіртіп жүрген сарлығын (Алтайда қоданы осылай атайды) оңаша оттап жүрген жерінде шапқан кеудесінде қара дағы бар жыртқыштардың аузынан айырып алған бойда өзі жәукемдейді. Кітапты көп оқып, ондағы игі қағидаларды бойына сіңіріп өскен Алшағыр әкесі Асубайдың ұрлық-қарлығына қатты наразы. Әке мен бала арасындағы кикілжің қодық жымқырылған оқиғадан соң ширыға түсіп, шарықтау шегіне жетеді.
Хикаят оқиғасы Алшағырдың әкесі Асубай атып өлтірген сұрқаншықтан қалған жалғыз тұқым – үшті-күйлі жоғалып кеткен Сұртөбетті іздеп, қалың орманға шығуынан басталады. Алшағырды қалың нуға жетелеген және бір себеп – Даниэль Дефоның «Робинзон Крузосының» геройына еліктегендік. Робинзонда – жалғыздық пәлсапасы. Оқшау шығып бір жағы ойын таразыламақ, екінші жағы әкесіне көрсеткен қыры да еді. Жоқ жерден оңай олжа табуға қызыққыш, оның бер жағында күшік кезінен өсіріп, жанындай жақсы көретін итін атып тастаған әкесіне наразылығының арты трагедияға әкеп соғатынын қайдан білсін…
«Орман іші қоңыр салқын. Анда-санда уілдеп өткен жібек жел ағаш жапырақтарын сипап өтіп, айналаға шөккен мылқау тыныштықтың шырқын бір шайқағандай болады. Бірақ шамалы уақыт өткен соң айналадағы жасыл әлем өзінің байырғы қалпына келіп, сол бір тамаша әдеміліктің құшағына енеді. Ештеңе болмағандай зәулім қарағайлар мен тоңмойын теректер ұшар басы көгілдір аспанға атып, талай жылдардан бергі мылқау әдеттеріне салып, мелшиіп, айналада болып жатқан дүниелерге қатысы жоқтай маңғаздана тәкаппарлана баз кешеді. Ұйыса өскен ағаш көлеңкелерінен күннің шашыраған сәулелері жердегі қаулап өскен шөп атаулының тек әрбір бөліктерін ғана шарпып тұр. Ағаш қаншама қалың өскенімен екі аяқты адамның, төрт аяқты жануардың жосылта жүгіріп өтуіне мүмкіндігі мол. Зәулім ағаштардың жоғары жағындағы ұйыса өскен бұтақ-жапырақтары бір-біріне сәлем бергендей түйісіп тұрса, төменгі жақтарындағы түйе бойындай биіктікке тебіндеген қысқа бүрлері тіршілік иесіне кедергі жасай қоймайды. Табиғат осының бәрін шебер қиюластырып, әр нәрсені өз орнына, бір-біріне кедергі жасамауларын қадағалап, зергерлік дәлдікпен орналастыра білген».
Бұл көз суарар әсем пейзаж ғана емес. Оң мен солын айыра білетін есті бала Алшағырдың осы ішкі монологы арқылы жазушы төңкерілген аспан, жан-жануар, жәндік өзі бір сұлу әлем, тебіреністі тіршілік екендігін көрсеткісі келген.
Оқиға хикаяның бас кейіпкері бала жігіт атынан баяндалып, бірте-бірте үшінші жаққа ауысады. Хикаятта Алшағырдың шешесі Ақзейнеш сонау Шүй бойындағы Сартоғай деген ауылға төркіндеп барғанда тұңғышы Алшағырды ала кеткен болатын. Нағашылары Алшағырға қазақы дәстүр бойынша жиенге сыйлануға тиісті қырық серкеш есебінде құлағына ен салған қозы және жаңа туған, көзі де ашылып үлгермеген, сұрғылт түсті күшік сыйлайды. Онысы ұрғашы боп шығып, қаншық итті өлердей жек көретін Асубай күшікті өлтірмекке ұмтылғанда, Алшағыр әкесінің қолынан жұлып алады. Сол қаншық өсе келе күшіктегенде Асубай иттің басының мылжа-мылжасын шығарып атып өлтіреді. Өлген иттің қыңсылай бастаған жетім күшіктерін көріп Ақзейнештің зәресі ұшады.
«Әрбір тіршіліктің киесі бар деуші еді үлкендер. Асубай-ау, не істедің, ол иттің жазығы не еді?! Итті аямасаң да, анау оқудағы ұлыңды аясаң етті. Күшік кезінен асыраған Алшағыр еді ғой, енді оған неңді айтасың? Мына шиеттей күшіктерінің қарғысын арқалап жүрмесек болғаны. Бұл да анау сенің бүлдіршіндерің сияқты сәбилер ғой, құдайым артын тыныш қылсын, – деді жас жуған бетін күйеуіне қаратып».
Хикаяның лейтмотиві, жетекші идеясы осы бір репликада жинақталғандай. Табиғатқа, жан-жануарға жасалған қиянат адам өмір-тағдырына кері әсер етпек, арты зауалға, ауыр трагедияға ұшыратпақ. Асубай күшіктерді жарты шақырымдай жердегі орманға апарып тастаған соң шиеттей тіршілік иелерінің жылаңқы дауыстарын естігісі келмей желдей жосылта жөнелгенде, мінген аты байқаусызда аяғын тараққұйрықтың ініне тығып алып жығылады. Үстіндегі Асубай мұрттай ұшады. Оң қолы сынып, жаз бойы гипсте жүреді. Білегінің сүйегі қисая бітіп, ойламаған жерден денесіне бір кемшілікті өзі тілеп алғандай болған.
«Тілеп алған қасірет» мұнымен аяқталмайды. Далаға апарып тастаған күшіктің екеуін қасқыр асырағаны белгілі болады. Бейкүнә күшіктер қандыауыз жыртқыштарға айналады. Ақзейнеш жайылып жүрген тоқтыны жеп кеткен солар екенін Асубай болған жәйтті мойындап айтқан соң барып түсінеді. Жыртқыштар тоқтыға тап бергенде басқа малдың дүркірей үрікпегені содан екенін ұғады.
Хикаят оқырман ойын шартарапқа шарықтатады. Мынау бейне ақ, анаусы қара деп басында кесіп айтатындай көрінгенімен, сюжет аяқтала бергенде, бұл туынды пәлсапасы әлдеқайда күрделі шығарма екеніне көз жеткізесің. Орманға Сұртөбетті іздеуге шығар алдында Алшағыр әкесіне бір жапырақ қағаз жазып қалдырады: «Көке, мен сенің істеп жүрген қылықтарыңа риза емеспін, сондықтан мені іздемей-ақ қойыңдар» деген. Бірақ тұңғышының тәулік бойы хабарсыз кеткені мазалаған, оның үстіне Ақзейнеш үшті-күйлі жоғалған баланы тауып кел деп қысып бара жатқан соң атқа қонған Асубай кенет қалың орманның ішінде ағаш қуысынан бал тауып жеп отырған аюды кезіктіреді. Мылтығын кезеп, қаннен-қаперсіз отырған жыртқышқа терісін олжаламақ боп оқ атады. Бірақ оғы көздеген жеріне дәл тимейді. Өлмеген жаралы жыртқыш салт атты Асубайға тап береді. Астындағы атын барынша көсілтіп шапқанымен жаралы жыртқыш қуып жетіп, сояудай тырнағымен санынан осып өтеді. Сол мезеттерде жанына жетіп үлгерген Алшағыр әкесінің қансырап өлуге таянғанын көріп, зәресі ұшады. Айнала төңіректі жаңғыртып дауыстайды:
«Ой, қайран көкем-ай, асқар тауым, қорғанышым-ай, сенен де көз жазып қалдым ғой! Енді не істеймін, тәтеме не бетімді айтам-ау, а-уу!..».
Дәлелбек шығармасының сюжеті жағымды һәм жағымсыз кейіпкерлердің шиеленісін шертетін үйреншікті схемаға емес, әлде-қайда күрделі тартысқа құрылғаны осы тұстарда анықтала түседі. Асубай образы бастапқыда өз құлқынының құлы, рухани мүгедек көрінгенімен, хикая финалында өзгеше қалып танытады. Денесінен жан кетіп бара жатқанын сезген мезетте Алшағырға өз өмір-тіршілігінен түйгенін баласына өсиет етеді.
«Балам, – осы жолы Асубайдың сөзі анық шықты. – Бұл жарық дүниеде саған айтарым – ешкімнің ала жібін аттамай таза жүрші, айналайын… Мен олай-бұлай болып кетсем, анау қызылқасқа тайыншаны Малқадырға айдап апарып бер. Былтыр күзде анау автодүкен айдайтын жігітке елу сом жетпей қарыз болып қалып едім, соны бере салыңдар».
Асубайдың сана-сезіміндегі күрт өзгеріс айнала төңірек, экологияға абай болу, табиғатпен жарасымды өмір сүру керектігі туралы хикая идеясын паш етеді.
Көбімізге бейтаныс Қосағаш өңірін тартымды да қызықты суреттеген, кейіпкерлері Асубай, оның бәйбішесі Ақзейнеш, балалары Алшағыр образын ойдағыдай сомдаған жазушының енді өз өміртарихын да біліп-қанғың келеді. Сол сауалымызға жауапты аталған кітаптағы «Аңсау» атты хикаят-эсседен табамыз.
Жазушының балалық шағы өткен ғасырдың алпысыншы жылдары Алтайдағы Қосағашта өтеді. Интернатта жатып оқиды. Көрген қиыншылықтарын, қазақ ішінің сол кездегі өмірін суреттейді. Қосағаштағы қазақтардың тірлігі Атамекендегілерден пәлендей айырмашылығы байқалмайды. Тек кей тұстары Қазақстанның тәуелсіздік алғанға дейінгі қазақ мектептері күрт азайып, ана тілімізден айырылып қала жаздаған шақтағы жәйтті еске түсіртіп жүрек сыздатады.
Хикая-эсседе жасы елулерге таяған Мәжит деген кісі сөзін үнемі орысша, қазақша араластырып сөйлейді. «ИЖ» мотоциклін жылдамдығын сағатына қырық шақырымнан асырмайтынын білетін балалар «Неге қатты жүрмейсіз?» десе, Мәжит күліп: «Бұл тоже конь ғой, зачем его мучить» дейді. Балаларға текенің жүнін қалай тарау керектігін айтады: «туда-сюда сделай, тарақпенен глади»…
Мәскеулік «Литературная газета» соңғы уақыттарда «право русского на русскость» деген тезисті жиі қайталайды». Қазақтың қазақ болып қалуы да – замана тілегі. Ана тілінен айырылдың – ұлтыңнан айрылдың. Осы тұрғыдан Дәлелбек хикая-эссесінде және бір толғақты проблема көңіл аудартпайды емес. Кешегі сталиндік науқанда Қосағашқа да жер аударылған шешендер аттың төбеліндей азшылығына қарамастан ауылда өктемдік жүргізуге тырысады. Қайда жүрсе де ышқырларына қыстырған қынаптарында жүзі ұстарадай пышақтары бар. Қаймана қазақ олардың еркінсігендеріне, бассыздығына «мұсылман баласы ғой, жетіскендерінен тентіреп жүр дейсің бе» деп, кешіріммен қарайды. Тек бір мәселеде ғана ондай жайбарақат емес.
…Оныншы класта оқитын бір қазақ қызы үш күн қатарынан сабаққа келмеген. Ахмет деген бір шешен жігітпен шатасып жүргені анықталады. Сол қызды дереу тауып, комсомол жиналысына салып «тәубесіне келтіру керек» деген мәселе көтеріледі. Дәлелбек туындысы ойлантпай қоймайды. «Қыз бала – ел көркі» дейді атам қазақ. Ол – болашақ ұлт анасы. Ендеше, бұл мәселеде қазақы кең қолтылыққа салыну қалай болар екен?!
Көркем әдебиет – бүгінгі идеологиялық күрестің елеулі факторы. Дәлелбек туындысының Ресей жеріндегі таулы Алтай облысында тұратын қазақтар тілін, ділін, өнерін, салт-сана, әдет ғұрпын толық сақтап, ұлттық қаймағын бұзбағаны көрсетілген. Жалпы, облыс бойынша Социалистік Еңбек Ері атанған колхоз бастығы Алаш Қожабаев – ел мақтанышы.
Хикая-эссе шағын-шағын әңгімелерден тұрады. Әр әңгімесін қазақ мақал-мәтелдерімен түйіп тастайтын ерекшелігі бар. Қосағашта қолданыста жүрген кейбірін өз басым қағазға түсіріп алдым. Мысалы, «Аты-тоны бар кісіде Әзірет-әлінің күші бар; «Тәтті өтіріктен ащы шындық артық»; «Бұйырған олжадан бүйі де құр қалмас»; «Біреу көріп зерек болады, біреу оқып зерек болады»; «Қарыс жерде қаза бар»; «Ескінің көзі жаңада»; «Жақсы ұстаздан шәкірт, жаман ұстаздан мәңгүрт шығады».
Бұл көркем туындыны оқып шыққаныңда бұрын көрмеген
Қосағашты, сондағы ағайынды көргендей әсер аласың. Кітаптың көз сүріндіретін жағына келсек, ол – республикамызда бүгінгі баспагерлік істің ойқы-шойқылығынан хабардар ететін стилистикалық ағаттықтары, әсіресе итті «кә-кә-кә деп шақыратын тұстың кейде «ко-ко-ко» деп басылған емле қателері…
Шериаздан Елеукенов.
Для отправки комментария вам необходимо авторизоваться.