Алматыда 14 қазанда Қазақтың Жамбыл атындағы мемлекет­тік филармония­сында биыл 175 жылдығы тойланып жатқан Әлшекей күйшінің шығармаларын Н.Тілендиев
атындағы мемлекет­тік академиялық фольклорлы-этнографиялық «Отырар сазы» оркестрі орындайды.

Ғылыми танымнан жырақ қалған әлем

Орталық Азиядағы қос өзеннің аралығы – Мәуреннахр өлкесінің ежелгі тарихы өте тереңде. Әр заманда Танаис – Силис – Канг – Яксарт – Сейхун деген атауларға ие болған Сырдария аймағының мәдениеті де сонау антикалық дәуірден бастау алады. Сақ тайпаларының билеу­шісі Томирис, қанқұмар Кир патша, ел аузында Ескендір Зұлқарнайын атанған Александр Македонский әскері де Қаратау өлкесінің топырағын басып, суын ішкен. Осындай сан ғасырлық тарихы бар аймақта бой көрсеткен әдеби-музыкалық құбылыстардың түп-тегін анықтау, жинау мен зерт­теуге келгенде атқарған жұмыстарымыздан әлі жүзеге аспаған істеріміздің көбірек екені байқалады. Әрине, оның себебін аға буын зерт­теушілеріміздің еңбектерінен іздеген ләзім.
Бір ғана мысал. Кешегі кеңестік кезеңдегі қазақ әдебиетінің тарихына Сыр бойынан шыққан көрнекті жырау, жыршы немесе ақындардың бірі де енгізілмей келді. Олардың дені ұлт­тық әдебиет деңгейіне көтеріле қоймаған, аймақтық сипаты ғана бар мұралар қатарында сөз болып, аудан көлемінен аса қоймады. Балқы Базар, Шораяқтың Омары, Қарасақал Ерімбет, Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп сияқты қисса ақындары мен жыршы-жырауларды насихат­тау әр ауданның өз ішінде ғана жүзеге асырылып келді. «Үш ғасыр жырлайды», «Бес ғасыр жырлайды» сияқты хрестоматиялық басылымдарға енген бірен-саран өлеңдері болмаса, әдеби мұралары туралы ғылыми-танымдық материалдар «Қазақ әдебиетінің тарихы» деп аталған академиялық зерт­теу еңбектерге енген емес. Бұл жағдай ХХ ғасырдың 60-жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының Әдебиет және өнер институты жарыққа шығарған қазақ әдебиетінің тарихына арналған басылымдардан байқалды.
Әдебиет­тану ғылымының басы-­қа­сында болған М.Қаратаев, Ә.Тәжі­баев­тардан бастап бірде-бір әдебиетші қазақ әдебиетінің тарихына Сыр бойынан шыққан ақын-жырауларды енгізу мәселесін сөз қылған емес. Ұлт­тық әдебиетіміздің тарихы курсын жасағанда олардың шығармаларын қамту мәселесі мүлде ескерілмей келді. Әйтпесе Базар жырау, Нұртуған, Тұрмағамбет, басқа да айтулы ақындарымыздың шығармалары неден кем?
Жасыратыны жоқ, Сыр бойынан шыққан сол дүлдүлдердің есімдері мен еңбектерін алғаш рет республикалық деңгейге көтеріп, әдеби-ғылыми айналымға қосқан ғалым – Әуелбек Қоңыратбаев. Біреуге ұнар, біреуге ұнамас, бірақ шындық – осы. Ауыл арасында ғана айтылып келген Нұртуған Кенжеғұлұлы есімін де алғаш баспасөз бетінде сөз етіп, әдеби айналымға түсірген Ә.Қоңыратбаев болатын. Әр жылдары «Жұлдыз», «Қазақ әдебиеті», «Сыр бойы» сияқты әдеби газет-журнал бет­терінде Сыр сүлейлері туралы мақалаларын жариялап, кейін «Қазақ әдебие­тінің тарихы» ат­ты оқулығына енгізгені баршаға мәлім. Сол кезден бастап, Сыр елінен шыққан ақын-жыраулардың есімдері мен шығармалары жалпы қазақ руханиятының санатына қосылған еді.
Бұдан көретініміз: жергілікті әдеби-мәдени құбылыстарды дер кезінде анықтап, озық үлгілерін республика деңгейіне шығару үшін білікті мамандар мен зерт­теушілердің ыждағат­ты еңбегі қажет. Болмаса руханият мәселелерінің бір ғана нұсқаумен шешілмейтіні белгілі. Дәл осындай жағдайды 175 жылдығы аталып отырған күйші Әлшекей Бектібайұлы (1847-1932) шығармашылығынан да байқауға болар еді. Кезінде қазақ музыка фольклорының көптеген жауһар үлгілерін жинаған А.Затаевич, халық арасынан шыққан дүлдүл күйшілердің шығармашылығын зерделеген А.Жұбанов, ондаған халық аспаптарын ғасырлар қойнауынан аршып алып, қалпына келтірген Б.Сарыбаев, басқа да зерттеушілеріміздің іргелі еңбектерінен Әлшекей күйлері туралы мәлімет­терді кездестіру қиын. Қазақтың көрнекті музыка зерт­теушілері оның күйшілік өнері мен мұрасын ұлт­тық музыка тарихына қоспай кет­ті. Жекелеген ғалымдардың ондаған жылдар бойғы еңбегінің арқасында Сыр сүлейлерінің әдеби мұралары ұлт­тық әдебиет тарихына қосылған болса, Әлшекей күйлерінің басына ондай күн енді туды.
70-жылдары аудандық, облыстық газет бет­терінде Тынысбек Дүйсебеков жариялаған Әлшекей күйлері туралы пікірлермен таныса бастаған едік. Бірақ Әлшекей күйлері жан-жақты жиналып, жарияланбағандықтан біздің заманымызға сол мұраның жұрнағы ғана жетіп отыр.
Иә, Әлшекейдің күй мұрасы ғылыми танымнан жырақ қалып келді. Оның себебін анықтап жатқандар да болмады. «Күйлерінің көркемдігі төмен бе, образдық әлемі солғын ба, әлде орындау техникасы осал ма?» деген мәселелерге дүре тиген емес.

Күйшілік дәстүр аясы қайсы?

Кейбір деректер бойынша, Әлшекей Қазан төңкерісі тұсында өзбек жеріне қарасты Жизақ, Самарқан жағында кірекеш болыпты. Сол тұста Сыр бойы қазақтарының бір тобы Қытай асып жатса, екінші тобы Памир тауларын сағалап, тәжік жеріне барғаны тарихтан жақсы мәлім. Әлшекей бай тұқымынан деген деректер де бар. Бірақ оның анық-қанығын әлі де зерт­тей түскен жөн.
Тәжікстанға қоныс аударып, елінен алыс жерде көз жұмған Әлшекейдің артында бірде 50, тағы бірде 100-ге тарта күй қалған деген деректер айтылады. Бүгінде оның «Тоқырау», «Нарсоққан», «Қара жорға», «Адасқан қаз», «Айша мен алты тарақ», «Бөпемен тартыс», «Егілген», «Бәйге», «Тай қуу» және «Аққу кеткен», «Егес», «Жаяу кербез», «Отарба», «Тайшұбар», «Тепеңкөк», «Терісқақпай», «Шерлі» сияқты оннан астам күйлері мәдени оралымға еніп келеді. Кейінгі жеті күйдің орындаушысы Тынысбек Дүйсебеков болса, «Тоқтаған», «Толқын» деген күйлерді жеткізген Әбдіқадыр Әбдіқалықов. Олар «Қазақ күйлері антологиясының» Сыр өңірі күйшілік дәстүрі деген тарауына енген.
Әлшекейдің өмірбаяны бүгінде бірқатар энциклопедиялық анықтамаларда бар. Сыр елінде туып, тәжік жерінде қайтыс болған күйші тағдырының бұрылыстары аз емес. Ендігі жерде «Әлшекей қазақтың күйшілік дәстүрінен қандай орын алады? Оның күйлерінің Абыл, Құрманғазы, Дәулеткерей, Қазанғап күйлерінен ерекшелігі қайсы? Тәт­тімбет дәстүріне жақындығы қандай?» деген сауалдардың да жауабын қарастыру керек болады.
Күй – аспаптық музыкамыздың күрделі саласы. Жыр – алғашқы, күй – кейін­гі құбылыс. Жырда көпшілік түсінетін поэзиялық мәтін, сюжет болса, күйде оның бірі де жоқ. Демек, күй дегеніміз – аспаптық музыканың дамыған кезеңіне тән көркем құбылыс.
Кезіңде А.Жұбанов қазақ күйлерін жіктеп, біріне төкпе, екіншісіне шертпе күй деген атауларды қолданғаны белгілі. Оның өзіндік себебі де бар-тын. Батыс күйлері үнемі қос ішекте қатар жүріп, бас буын, орта буын, бірінші және екінші сағаларды толық қамтыса, Орталық Қазақстанның күй дәстүрі философиялық ой-толғау үлгісінде көрінеді. Олардың әннен туғаны байқалып тұрады. Бұл аймақтың күйлері көбіне жеке ішекті қуалап отырып, тек ой аяқталатын тұстары – каденцияларда барып, қос дауысқа ұласады. Осы дәстүрге Қаратаудың теріскейіндегі күйлерді де жатқызуға әбден болады. Олар әдет­те домбыраның кульминациялық аймағына тереңдемей, орта буын, әрі кетсе бірінші сағамен шектеледі. Төкпе дәстүрінің образдық әлемін бірде «Сарыарқа», «Адай» сияқты жойқын да дауылды күйлер, енді бірде «Қос алқа», «Құс қайыру» секілді лирикалық-сурет­темелік туындылар құрайды. Ал шертпе күйлердің әуені жанға жайлы, ішкі иірімі мол, тыңдау­шысын ә дегеннен емес, бірте-бірте баурап алатын үн-интонацияларға толы. Оларды көңіл толқынысының барометрі десек те болады.
Әрине, бұдан келіп төкпе және шертпе күй дәстүрлерін бір-біріне қарама қарсы қоюға болмайды. Бұл екі түрлі стиль – құстың қос қанатындай көркем құбылыс. Олардың өзара ерекшеліктері – домбыраның қос ішегін қатар қамтуында ғана емес, образдық әлемінде.
Теріскейдегі шертпе күй дәстүріне құлақ түріп, мазмұнына зер салар болсақ, олардың құрылымы, музыкалық фактурасы төкпе күй дәстүрінен көп алшақ еместігін аңғаруға болады. Мұның өзі төкпе, шертпе деген ұғымдардың шарт­тылығын білдіреді. Мысалы, Төлеген Момбековтің ел арасына кең тарап кеткен «Салтанат» ат­ты күйінің образдық әлемі шертпе күй дәстүрінде көрінсе де, домбыраның қос ішегінде қатар өрбитін дыбыстық жүйесі төкпе күй стиліне жуық. Бірақ кейінгі белгісіне қарап оны төкпе күй санатына қосу дұрыс болмас еді. «Қосбасар» деген күй атауы шертпе күй дәстүрінің атасы Тәтімбет­те де болған. «Салтанат» күйінің философиялық мазмұны, тыңдаушысының жанын баурап алатын ішкі толқындары оның жанрын анықтауға қызмет етіп тұр.
Т.Момбеков шығармасының тағы бір ерекшелігі – домбыра күйлеріне тән кварта-квинталық дыбыстармен шектелмей, терциялық ара-қатынастағы үндестіктерді де ұтымды, әрі көркем пайдалануында. Дәл осы терциялық үндестіктер күйге ерекше көрік беріп, оның драматургиялық сипатын күрделендіре түседі.
Қаратаудың теріскейіндегі шертпе күй дәстүріне арнайы тоқталуымыздың өзіндік себебі бар. Өйткені дәстүр – ғасырлар тереңінен бастау алатын, тамырын тереңге жіберген мәдени-музыкалық құбылыс. Оның бір шеті теріскейді, екінші жағы күнгей бетін де қамтып жатады. Әрине, Қаратау шертпелерінің тараған аймағын бүгінгі әкімшілік басқару жүйесіне негіздеуге әсте болмайды. Қыркүйектің 23-інде күйшінің 175 жылдығын атап өткен қазіргі Жаңақорған ауданының атауы – кеңес заманынан келе жатқан бөлініс. Халықтың топонимия оның бәрін Сыр елі деген ұғымға сыйдырып жібереді. Сол құнарлы топырақта көгеріп, жапырақ жайған Әлшекейдің күй мұрасы Жаңақорған ғана емес, Сыр бойы ұғымына да сыя бермейді. Олай болғанда Әлшекей күйлерін қандай күйшілік дәстүр аясында тануымыз керек?

Төкпе ме, шертпе ме?

Сыр елінде күйшіліктен гөрі жыр­шылық өнердің үстем дамығаны әмбеге аян. Сонда Әлшекей күйлерінің бұлақ-бастауы қайда? Оның мұрасын қай дәстүрге жатқызар едік? Жалпы қазақтың күйшілік өнерінен алатын орны қайсы?
Әлшекей ауыл арасында ғана домбыра шерткен күйші ме, әлде оның мұрасын қазақтың күйшілік өнеріне қосылған сүбелі үлес ретінде бағалауға негіз бар ма? Аудан көлемінде күйшіге арналған іс-шаралар бұрын да өткізілген екен, бірақ мәселені осылай қоя алмай келуіміздің себебі неде? Той тойлауға шебер болсақ та, Әлшекейдің күйшілік мұрасын игеру, насихат­тау, бағалауға келгенде ғылыми таным неге тереңдеп, ойлы, салиқалы пікірлермен іргесін бекітіп отырмаған?
Асылы, Әлшекейдің күйлерін орындау бар да, олардың көркемдік қуатын ашып, бағалау бар. Екеуі де бір танымдық үдерістің бойынан табылады: бірі – басы, екіншісі – соңы. Бізде осының алғашқысы бар да, кейінгісі назардан тыс қалған. Сол себепті Әлшекей мұрасын елге танытып, оның даралығы мен өзіндік қолтаңбасын көпшілікке түсіндіре алмай келеміз.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, күйші шығармаларының құрылымы мен жалпы нобайы қос ішекте қатар жүретін төкпе күй дәстүріне келетін сияқты. Бірақ образдық әлемі төкпе күйлерден дараланады. Әлшекейде Құрманғазы күйлеріне тән жылдамдық, ұшқындатқан әуен, қазақ даласын дүркіреткен ырғақ пен асқан орындаушылық шеберлік нышандары байқала бермейді. Музыкалық образ жасау құралдары, күйлердің интонациясы мен құрылымы жағынан шертпе күйдің белгілері де жоқ емес. Әлшекей күйлері домбыраның екінші сағасына бара бермейді. Бас буын, орта буынның төңірегінде жүріп-ақ музыкалық образ, үн-кесте тоқиды.
«Күй» сөзінің семантикасы баршамызға түсінікті. Ол – дарын иесінің көркем шығарма тудыратын кезеңдегі көңіл күйі. Сол сәт­ті күйші өзінің шығармасына арқау етіп, домбыра үнімен сурет­теп шығады. Әлшекей күйлері де – сондай шығармашылық үдерістің жемісі. Оны бір ғана төкпе немесе шертпе күй дәстүріне жатқызу – даулы мәселе. Әлшекей күйлері – қазақтың күй дәстүрінен дараланып жатқан, образдық әлемі де, дыбыстық-фактуралық жүйесі де ерекше құбылыс. Кейде Әлшекей шығармаларынан қазақтың классикалық күйлеріне тән емес үндерді, өзгеше дамыту қағидат­тарын да кездестіруге болады. Шығармаларының композициялық құрылымы өзара ұқсас. Біршама күйлері бастапқы бір ырғаққа құрылып, біркелкі дамып отырады. Жиі кездесетін тәсілдердің бірі – қайталау, алма-кезек қағыс, бастан-аяқ сақталатын ырғақтық фон. «Терісқақпай», «Айрауықтың ащысы-ай», «Шалқыма» сияқты күйлердің дені осындай. Күйлер сол біркелкі ырғақпен аяқталып кете барады. Арнайы аяқтамасы жоқ.
Әрине, Әлшекейдің Сыр өңірінен шыққаны дау тудырмайды. Кезінде бұл аймақта қоқандықтардың билік құрғаны да жасырын емес. Бүгінгі таңдағы Әлшекейді тану Сыр елінде өтіп жатса да, күйшіні жаңақорғандық өнерпаз ретінде ғана бағалаудың жетімсіз болатынын жоғарыда айт­тық. Сол себепті Әлшекей күйлерін арғы жерде Арқа дәстүрі, бергі жерде Қаратаудың теріскейі мен күнгейіндегі күй дәстүрімен сабақтастыру мақсатқа көп жақын болады демекпіз.
Әлшекейдің өзі де, күйлері де күйшілер арасындағы үлкен додаға түсе қоймаған. Бірақ оның шығармаларынан өзіндік қолтаңбасы айқын байқалып отырады. Мысалы, Әлшекей күйлерінің көпшілігі бір ырғаққа құрылған әуенмен басталады. «Отарба», «Сауда бұзар», «Терісқақпай», «Толқын» сияқты күйлердің басталуы мен аяқталуы ұқсас. Өзіндік қолтаңбасы айқын Әлшекей шығармаларының арасынан Құрманғазы, Ықылас сияқты халық композиторларына тән «Айрауықтың ащысы-ай», «Бұқтым-бұқтым», «Ақжелең» сияқты атауларды да кездестіруге болады. Егер Әлшекей шығармалары кезінде мәдени-музыкалық айналымға түсе қоймады дейтін болсақ, онда дәстүрлі күй атаулары қайдан жүр? Біздің пайымдауымызша, бұлар бері келе, кейінгі орындаушылар тарапынан қосылған атаулар болуға тиіс. Ықыласта «Айрауықтың ащы күйі» деген қобыз сарыны бар. Кейінгі орындаушылар сол шығарманы Қаратау күйшілік дәстүрі аясында Әлшекейге телуі де мүмкін ғой. Ал Құрманғазыда кездесетін «Бұқтым-бұқтым» күйінің атауы Әлшекейге қалай өткені құпия. Ол анықтауды қажет етеді.
Кейінгі жылдары Әлшекей күйлері таспаға жазылып, нота жазуына түсіріліп, түрлі музыкалық-этнографиялық жинақтарға еніп келеді. Бірақ мұнымен іс біт­ті деуге болмайды. Бұл – үлкен де жауапты істің бастамасы ғана. «Әлшекей күйлері» деген ұғымды ұлт­тық мәдениетімізде орнықтыру үшін әлі де анықтай, зерт­тей түсетін мәселелері аз емес. Олардың мәні мынадай мәселелерге барып саяды:
Біріншіден, Әлшекей күйлерінің түпнұсқасын анықтау қажет. Байқап отырсақ, оның шығармаларын жеткізушілердің көпшілігі өздерінің күйді ұмытып қалғанын айтып, нобайын ғана орындап отырғанын жеткізген. Мұндай күрделі мәселенің арнайы зерт­теуді қажет етері анық.
Екіншіден, бізге келіп жеткен күйлерге текстологиялық жұмыс жасау керек. Олардың қайсысы Әлшекей стиліне келеді, қайсысы келмейді деген мәселелер салыстырмалы-текстологиялық негізде анықталуы шарт.
Үшіншіден, жазылып алынған күйлерді түпнұсқамен салыстырып, нота жазуына түсіріп, хронологиялық негізде белгілі бір жүйеге келтірген жөн.
Төртіншіден, уақыт өткен сайын сан қуып, күйлердің жалпы санын арт­тыра бермей, олардың сапасына жете мән беруге тиіспіз. Себебі күйлердің саны әрқашан олардың сапасын білдіре бермейді. Бізге жеткен күйлердің озығы қайсы, тозығы қайсы? Көркемдігі төмен шығармаларды Әлшекейге жапсыра бергенмен оның тұлғасы ұлғаймасы анық.
Әрине, бұл мәселелер тұсында бұрынғы орындаушылар мен кейінгі орындаушылардың мәтіндеріне мұқият болған жөн. Себебі кейбір күйлердің атауы ортақ болса да, мазмұны бөлек. Мысалы, күйшінің немересі тартқан «Айрауықтың ащысы-ай» мен Ә.Әбдіхалықов орындаған «Айрауықтың ащысы» бірдей емес. Айырмашылықтары елеулі, екі орындаушы екі түрлі шығарма орындап, бір күйдің атауын атайды. Белгілі бір айырмашылықтар «Терісқақпай» күйінің нотаға түсірілген мәтіні мен орындалуы, яғни дискіге түскен жазбасының арасынан да байқалады. Осындай дәлсіздіктердің себебін анықтап, оларды күйдің нұсқалары ретінде, болмаса басқаша бағалау үшін арнайы текстологиялық зерт­теу жұмыстарын атқару қажет болады. Олар – келешектің міндеті.
Әзірге айтарымыз, Әлшекейді бір ауданның тумасы санап, Сыр бойы­ның күйшілік өнері аясында ғана тану жеткіліксіз. Оны қарт Қаратаудың арғы-бергі етегінде ежелден келе жатқан домбыра мектебінің бір өкілі ретінде тану мақсатқа көп жақын болады. Арғы жерде Қоқан билігін көріп, бері келе тәжік елінде өмірден озса да, оның шығармалары қазақтың дәстүрлі күй өнері аясында танылады.
Әлшекей – өмірде де, өнерде де ізі қалған өнерпаз тұлға. Қазір оның елге танымал болған күйлері түрлі жинақтарға еніп, жарияланып жатыр. Бірақ мұрасы толық жиналды деп айтуға ертелеу. Алдағы кезде Әлшекейдің музыкалық мұрасын зерт­теу арқылы қазақтың күйшілік өнерінің жаңа қырлары ашыла түсері анық.
Өйткені бүгінде 175 жылдығы аталып отырған Әлшекейдің күй мұрасы – қазақтың аспаптың музыкасына қосылған мөлдір бұлақ.

Тынысбек ҚОҢЫРАТБАЙ
филология ғылымының докторы, профессор