Өнер аясындағы өмір (Қилы-қилы тағдырлар)
Шамасы жүз жылдық қазақ театрының тарихында ұлы актерлер аз болған жоқ. Бірақ өкінішке қарай, уақыт заңдылығымен кезінде сахнада жарқырап, замандас көрерменді дүрілдетіп, кейін аққан жұлдыздай ұмытыла бастайды, бүгінгі жастарға беймәлім болып қалады. Солардың ішінде әке-шешеме жақын дос, маған өмір бақи жанашыр апа болған КСРО халық әртісі Хадиша Бөкеева еді.
Бала кезімде Хадиша апамен көп жылдар бойы көрші тұрдық. Кездескен сайын қасына шақырып, басымнан сипап, денсаулығымды, оқуымды сұрап, қолыма түрлі тәттілер ұстататын. Онысын шешеме деген адал достық көңілі деп қабылдап жүрдім. 1970 жылы аспирантурада оқып жүріп, үш-төрт ай Ленинградқа барып зерттеп жүрген тақырыбым бойынша атақты ғалым-академик В.В.Радлов жайында материал жинап қайтпақшы болдым. Жолға шығар алдында үйге Хадиша апам кіріп келді. «Жол болсын айта келдім! Аналық ақ тілеуім – қайда жүрсең де аман бол, ұлым», – деп мені маңдайымнан мерейлене иіскеп, жол мәзірін жасады. Келесі жылы қорғаудан кейін әкем (Шахмет Хұсайынов) тойға бір топ жазушылар мен ғалымдарды үйіне жинады. Ол кезде мейрамханада тек шіреген байлар ғана тойларын өткізуші еді. Қонақтардың ішінде Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Әбділда Тәжібаев, Сырбай Мәуленов, Ісмет Кеңесбаев, Ғайнетдин Мұсабаев, т.б. болды. Сол күні Хадиша апам бір оңаша қалған сәтімізде маған жіңішке шынжырымен қалтаға салып жүретін алтын сағат сыйлады. Осыны байқап қалған Әбекең (Әбділда Тәжібаев) жездем көзіне жас алып, бір толқыды. 1972 жылы әкем жүректен қайтыс болды. 1988 жылы көктемде Хадиша апам мен шешем екеуі залда қатар отырып, докторлық диссертациямның қорғауына бірге қатысып, артынан иығыма шапан жапты.
Театрға шешем мені жиі апаратын, әсіресе әкемнің пьесасы бойынша қойылған немесе өзі қатысқан спектакльдерінің премьерасынан қалмайтынбыз. Хадиша апамды алғаш Шекспирдің «Асауға тұсаудағы» Катарина рөлін ойнаған кезде көрдім. Сол спектакльді бірнеше рет көрдім, көрген сайын астарлы сөздерінің мәнін, ерекше әрекеттерінің себебі мен мағынасын толығырақ, тереңдеу түсіндім, жаңаша ұқтым. Хадиша апамның Катаринасы – Италияның сұлу табиғатында, көкпеңбек теңіздің жағасында еркін өскен, өжет, қайсар мінезді, сөзі өткір, жаны таза, намысын бәрінен жоғары ұстайтын қыз. Мәнерлеп, айқын айтылған сөздері мен біресе батыл, біресе майда, жанға жайлы тиетін дауысы Катаринаның күрделі ішкі әлемін шебер көрсетеді. Ондай қыз-келіншектер қазақ топырағында ел басқарып, еркектер соғысқа кеткенде ауылға шапқан жауға найза-қылышымен қарсы шығатын еді. Атақты ағылшын, орыс артистері ойнаған қойылымдармен салыстырғанда біздікі еш кем емес. Ал Мұхтар Әуезов орысшадан жасаған аудармасының тілі қандай бай, қандай көркем десеңізші! Көзіңді жұмып спектакльдің кейбір диалогтарын тыңдап отырғанда, қазақ қыз бен жігіттің сөз айтысын тыңдағандай боласың.
Хадиша апамның жан-дүниесіне, табиғатына тән, адами қасиеті мен мінез ерекшелігін ашып көрсететін рөлдері көп. Олардың ішінде Назым Хикметтің «Фархад-Шырын» пьесасындағы Мехманабануы. Бұл образда табиғат берген сұлулығын туған сіңлісін өлімнен сақтау үшін құрбан еткен патша әйелінің ғашықтық жүрек күйзелісін шебер көрсеткен Хадиша апамның ойыны маған қатты әсер еткен. Басқа да ерекше шыққан рөлдері туралы пікірімді айтуға болар еді, бірақ театр өнерінің маманы болмағандықтан бекер білгішсініп қайтейін. Онан да жарты ғасырдан астам сахнада бірге ойнаған әріптесі, Қазақстан Республикасының халық артисі, туған анам Бикен Римованың өткен ғасырдың 80-ші жылдары жарық көрген, Хадиша апамның шығармашылығына арналған көлемді мақаласының бір үзіндісін оқылық.
«Хадиша екеуміз театрға соғыс жылдарында келдік. Бірге жасасып, қара шаңырақтың өткен жолында салтанатты шақтарын да, сәтті шыққан табыстарын да, кемшіліктерін де, дағдарыста өткен күндерін де бірге көрдік, бірге өткердік. Актер зейін қойса, бірігіп рөл дайындап жүріп те, бірінен-бірі көріп, үйреніп өседі. Өз басым, алдымдағы апаларым – Рахия, Хадиша мен Сәбирадан, қатар құрбым Шолпаннан, сіңлім Фаридадан да көп үйрендім.
Қырық жылдан аса шығармашылық өмірімде Хадишамен бірнеше рөлді бірге жасастым, бірнеше спектакльде бірге ойнадым. Атап айтсам, Мольердің «Сараңында» сараңның қызы Элизаны, Ә.Тәжібаевтың «Майрасында» Майраны, Морито Коорудің «Белгісіз бір бейбағында»Сидзу ханымды, К.Симоновтың «Келер кезегінде» мұғалима әйелді, «Қозы Көрпеш – Баян сұлуда» Баянның шешесі Күнікей рөлдерін бірге дайындап, күні бүгінге дейін бірге ойнап келеміз. Бірде оның аты озды, бірде менің атым озды.
Осынша жыл бірге жасасып, бірге ойнап жүріп, өз басым Хадишадан іштарлық, қызғаншақтық сияқты ұсақтықты көрген емеспін. Хадиша жалғыз менен, әріптес жолдастарының ешқайсысынан ештемені қызғанып, көпсініп көрген емес.
Біздің Хадишаның өзгемізден ерекше бір қасиеті – өз ісіне әмсе есеп беріп отыратын ойлылығында, өз кемшілігін өзі көріп, соны түзеу жолында қандай қиындық кездессе де, жеңуге тырысатын қайсарлығы. Өзін аямай еңбектенетін іскерлігінде. Жаңалық іздеуге жалықпайды, көп оқиды.
«Қобыланды» спектаклі 1946 жылы сәуір айында сахнаға шықты. Драмадағы ең қиын образдың бірі Қарлығаны жасау Хадиша үшін оның шығармашылық өмірбаянының ең бір асулы белесі болды.
Қолым тисе-ақ болды, «Қобыландыны»көруге асығатын едім. Сондағы Құртқа мен Қарлығаның кездесу сәттерін Хадиша мен Шолпанның қалай ойнағандары әлі күнге көз алдымда. Хадиша бұл көріністе өзін өте ұстамды, сабырлы салмақпен ұстайтын, ішкі жан-дүниесі от боп жанып-ақ тұр дерсің. Құртқа Қобыланды махаббатына лайық әйел екенін сезген сәттерін, соншалықты бір өте нәзіктікпен жеткізетін. Хадишаның сол кездің өзінде-ақ талантының қалыптасып, іріленіп келе жатқан кезі болатын. Қай жанрда болмасын, Хадиша ойнаған рөлдер бірін-бірі қайталамайтын. Оның кейіпкерлері – өз сезімін бүге білетін және де оларды тежей алатын күш-жігердің адамдары. Хадиша жасаған образдардан актрисаның өз мінездері әрқашан да ұшқындаған сәуле беріп тұрады. Бұл жағынан Хадиша көбімізден ерекше.
1943 жылы қойылған «Асауға тұсау» спектаклі актерлерімізге де, театрдың да, еліміздің де мақтаныш мерейіне айналған атақты туынды екені бәрімізге аян. Жиырма жылдан аса сахнадан түспей, үлкен табыс, абыройымен жүріп жатты. Қалибек Қуанышбаевтан бастап, бәріміз сахна сыртында орынға таласып отырып, Петручио мен Катаринаның айтысын тамашалайтын едік. Өкінішке орай, қазіргі жастардан ондай әдетті сирек кездестіреміз.
Жалпы, аударма пьесаларда классикалық шығармалар кейіпкерлердің характерін ашу шеберлігіне Хадиша бәрімізден бұрын жетті. Өйткені, ол И.В.Мейерхольд, В.Г.Меркурьев, Н.В.Серебряков сияқты ірі ғалым ұстаздардан оқып тәрбиеленді, оқу бітіріп театрға келгеннен кейін де алғашқы қадамын Г.Рошаль, Г.Товстоногов,
О.Пыжова, Ю.Завадский, А.Мадиевский сияқты орыстың үлкен режисселерінің қарамағында жұмыс істеуден бастады. Хадиша шеберлігінің қалыптасып өсуіне, сөз жоқ, солардың көмегі болды. Назым Хикметтің «Фархад-Шырын» спектакліндегі Хадишаның Мехманабануы қандай десеңізші! Сондағы Хадишаның толғанысы, жан күйзелісі, махаббаты үшін өмірмен арпалысқан өкінішті, күйінішті, аянышты кездері ғажап болатын. Күні бүгінге дейін көз алдымызда. Тағынан түсе, биік басқыштан күйреп құлайтын жері керемет еді.
«Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» дейді халық даналығы. Хадиша өзі ойнамаса да, «Ана – Жер-Ана» спектаклін сан рет келіп көріп, Сәбираның, Фариданың, бәріміздің шығармашылық табыстарымызға, сәтті шыққан рөлдерімізге бірге қуанып, бірге қызықтап жүреді.
Жақсы актер болуың мүмкін, бірақ ұстаздықта осал болуың да мүмкін. Үлкен ұстаз педагог болу жұрттың бәрінің қолынан келе бермейді. Қазірде Хадишаның жүздеген шәкірттері бар. Өз ортамыздан осындай ұлағатты ұстаздың шыққаны біз үшін үлкен қуаныш, үлкен мақтан! Ұжым ішінде жастардың өсіп, қалыптасу жолына үнемі қамқорлық жасап, үлгілі бағыт беріп жүрген де Хадиша. Қазір де өзінің ұзақ жылдық тәжірибесін жастарға беріп, жас ұрпақты өнерге баулып, ертеңгі орнымызды басатын талантты жастар тәрбиелеуде. Алғаш ұшырған қарлығаштарының біразы біздің театрда, өз ортамызда. Олар: Р.Машурова, М.Өтекешова, Ғ.Байқошқарова, Ә.Сығай, Қ.Тастанбеков, Т.Жаманқұлов, Ә.Кенжеев, т. б. Шәкірттерінің алды Қазақ Республикасының халық артисі деген атаққа ие болды. Бұл Хадишаның ұстаздық еңбегінің жемісі, мерейі. Бұл жастар өнер жолын Хадишаға шәкірт болып бастағандарын ұмытпауға тиісті. Шәкірттерінің алғашқы рөлдерінің сәтті шығуына да аз жәрдем еткен жоқ. Қазір де бос уақыттарын жібермей, күнбе-күн ойындарын көріп, бағыт беріп, кемшіліктерін жөндеуге үйретуде. Студент шәкірттерінің жоқ-жітігін бүтіндеп, қарны ашса, қаражат беріп, аяқ киімдеріне дейін сатып алып беріп жүретін. Оның дүниеге жомарттығына, мырзалығына баға жетпейді. Ал енді, біреуге барып, үлкен дәрежесін пайдаланып, өзіне жақсылық істеу жағына орашолақтау.
Өз әріптестерімнің ішінде, әсіресе Хадишаға деген ризалығым ерекше, оның үй-ішімізге, бала-шағамызға деген риясыз адал, достық көңілі үшін алғысымды айта отырып, ерекше атағым келеді. Шақаң барда да, жоқта да біздің үйдің небір қуанышты күндері Хадишасыз өткен жоқ. Бірге қуанып, бірге тойлап жүрдік» (Бикен Римова. «Өнердегі өнегелі өмірлер». Алматы: «Білім», 1997. 104-113 б.б.).
2000-шы жылы қаңтар айының басында ауыр халде жатқан анаммен әртістердің соңы болып қоштасып, артынан жылы естелік мақаласында Хадиша апамның мынандай сөздері маған өте ыстық: «Бикеннің балалары кішкентай кездерінен бастап мені «Тетя Хадиша» деген, әлі де сол қалпынша сыйлап, еркелеп тұрады. Менің өздеріне деген болмашы ілтипатымды көтере көрсетіп, қуаныш-қиындықта ұмытпай ескеріп жүреді. Бұл анасының тәрбиесінен. Қашан да бармын деп аспай, жоқпын деп саспай, қашан да бірқалыпты сыйласты қалпынан айнымайды» (Саналы өмірдің мәнділігін көрсетті. Бикен Римова. «Өмір белестері». Алматы: «Арыс», 2003. 128-129 б.б.).
2005 жылдың күзінде 60 жас мерейтойыма шақыру үшін алдын ала келісіп, гүлдерімді ұстап, жалғыз тұрған (жұбайы – Қазақстан Республикасының халық артисі Байғали Досымжанов бірнеше жыл бұрын қайтыс болды)Хадиша апамның Құрманғазы мен Зенковадағы үйіне бардым. Басында ақ сары сәлдесі, иығында аппақ крепдешин көйлегі, қара барқыт шалбарлы үйдің иесі есік ашып, қарсы алды. Өзімізсініп бауырсақ, пәрамаш иісті ас үйіне кіре сала амандығымды сұрап, келген себебімді білгеннен кейін: «Асықпа, алдымен өзіңе арнайы жасалған дәмнен ал. Шарап, коньяк, қайсысын ішеміз?», – деп сұрады. Сөйлесіп отырып, апам хрусталь бокалдан француздардың қызыл шарабын аз-аздан ұрттап отырды, мен болсам рюмкамен армян коньягін іштім. Көп ұзамай, бір сәтте Хадиша апам бетіме ойлы көзімен үңіліп қарап: «Өскен сайын әкеңе ұқсап бара жатырсың. Білесің бе, жас кезінде о кісі қандай болған…», – деп соңғы сөздерін сәл дірілдеген мұңлы даусымен созыңқырап айтып, тоқтап қалды.Нені ойлап отырды, маған қарап, өмірінің қай көріністерін есіне алды, белгісіз. Бәлкім, Ленинградта оқып жүргенде оқу бітіргенше шешесіне қалдырған, ержетіп қайтыс болған баласын елестетті ме, жоқ әлде 40-шы жылдардың басында Шымкент театрында менің әкеммен кездесіп, ерлі-зайыпты болып тұрған жылдары есіне түсті ме, білмеймін. Келесі сәтте Хадиша апам күрт өзгерді – қасымда жаңа ғана иықтары түсе бастаған тоқсандағы әйел емес, сымбатты, ер жүрек Қарлыға мен байсалды патша әйелі Мехманабану отырды.
Көбей Шахметұлы,
филология ғылымының докторы, профессор.