Сын – өнер
17.03.2017
6447
0

Әдеби сын – бүгінгі уақытта өзінің бастапқы мағынасынан сәл өзгеріске ұшырағанын мойындауымыз керек. Ол мәтінді күл-талқанын шығарып сынау немесе шығармаға баға беруден тұрмайды. Тіпті, автордың түпкі құпияларын ашуға да әдеби сынның уақыты жоқ. Әлдебір шығарманың күрделілігі мен әсерлілігін айту да әдеби сынның міндетіне жатпайды. Бұл өзі тұнып тұрған өнер. Өнер болғанда мәтінмен рухани байланысқа түсетін өнер. Осы бір байланыс барысында сыншының мақаласынан шабытқа толы тебіренісін, кейіпкерлер болмысына психоанализ жасаудағы ерекшелігін, сөздің електен өткендей сұрыпталғанын көреміз. Көркем мәтін әсері сыншының жан-дүниесіне ізгілік шуағын шашып, оның рухани болмысына өзгеріс әкелетіні хақ. Бұл өзгеріс сыншының өзі талдап отырған мәтіннен бөлектеніп, өз алдына бір өнер тудыратынында болып отыр.


 

Әдеби сыншы шығарманы сы­нау үшін немесе шығарма бойы­нан кемістік іздеу үшін оқы­майды. Алғашында – көркем мә­тін иірімі сыншыны өзіне тарт­са, кейін сыншы кейіпкерлер психологиясынан, автордың фи­лософиялық ой-тұжырым­да­ры­нан өмірлік сауалдар табады.
Біз қазір әдеби сынды өнер тұр­ғысынан қараудан алшақтап кет­тік. Көркем мәтінге өте жай­дақ қарайтын болдық. Шын мә­нін­де біз әдебиеттен өзімізді із­деу­ді ұмыттық. Біз бір бөлек, әде­биет бір бөлек өмір сүруде. Кейін­гі кезде ақын-жазуш­ы­лар­дың шығармаларын немесе ға­лым­дардың еңбектеріне талдау жасаған зерттеуші-сыншы­лар­дың мақалаларын оқығанда құр шолудан әрі аса алмағанын бай­қаймыз. Әрине, шолу да керек. Алайда, ол үрдіске, әдетке ай­налмағаны абзал.
Тоқсаныншы жылдарға дейін кез келген көркем шығарма төңі­ре­гінде он шақты әдебиет сын­шы­сы пікір алмасатын және әр түр­лі ойлар айтылатын. Соның бар­лығы бүгінде сап тыйылған се­кілді. З.Серікқалиевтің мақа­ла­ла­рындағы ғылыми тұжырым мен шешендікті қабыстырған ерекшелік, А.Сүлейменовтің сын­ға өнер тұрғысынан қарауы, С.Әшімбаевтың әлемдік әдеби процестің қай межеде дамып жат­қанынан ақпарат беру ерек­шелігі, Т.Тоқбергеновтің салыс­тырмалы сындары, кеше ғана өмір­ден өткен Т.Әсемқұловтың мә­тіннен тыс талдау қабілеті бү­гін­гі сынның қанат қағуына жет­пейтіндей.
Көркем мәтіннің негізін тү­сіну қайткенде білімділікті қажет етпей қоймайды. Бір мақала жазу үшін біршама деректерді ақта­ра­сың. Кейде ойға келген идеяны іс­ке асыруда бірнеше кітапты оқу­ға тура келеді. Ондайда әлгі із­деген идеяның ұшқындары ол кітаптардан дер кезінде табылмайды. Кейіннен өзіңмен-өзің, ойда-жоқта бір тамаша романды немесе ғылыми еңбекті оқып отыр­­ғанда әлгі іздеген ойларың­мен сол кітаптың түп-төркіні са­бақтас болып шығады. Бір әң­гі­мені оқып отырғанда бұры­ны­рақ бір оқыған романның сюжеті ес­ке оралады. Қалай дегенде мәт­ін бір-бірімен ұқсас келеді. Кейіп­керлер де сондай. Айырма­шылығы кеңістік пен уақыт. Ұлт­тардың өзгешелігі. Олардың мі­нез, қабілеттері бір болға­ны­мен, әр­қайсысының табиғаты бөлек.
Жаңашыл мәтінді талдау үшін білім қажет дер едім. Автор­дың ішкі тазалығы мақаласынан көрінеді. Мәтінмен дискурс ор­нат­қанда сыншы барынша адал болғаны жөн. Мақала есепсіз, мү­сіркеусіз жазылса. Сосын кей­бір жазғыштар бар. Автордың өлеңін әп-әдемі талдап келе жа­та­ды да, өзге бір қадірлі адам жайлы мақтауын төгеді-ай келіп. Ба­сынан бастап сүйсіне оқып отыр­ған мақалаңа тыжырына қа­райсың. Мақала иесіне деген әуел­дегі көңілің су сепкендей ба­сылады. Әдеби сын автордың ұлы­лығын немесе кереметтігін дә­лелдеуге құрылмауы керек. Көр­кем мәтіннің ерекшелігін, шы­ғарманың болмысын, құн­ды­лығын, стилін, жаңалығын, ұқ­сас­тығын ақтарыстыру керек. Білімді авторды жазбай танисың. «Қа­зақ әдебиеті» газетінен эсте­ти­калық мәні бар мақалалар­ды жылдың кейбір нөмірлерінен сүйсіне оқыдым. Ондай дүниелер өзіме де керек. Өзіңнің артық-ке­міңді көріп айылыңды жия­сың. Бір мақалалар болады. Өте те­рең. Оны жазған автор әдебиет­ті жақсы білетін маман екеніне көз жеткізесің. Алайда, ол білімді адам­да тілдің шұрайлылығы, ша­быт­тың қызуы, сергектік же­тіс­пейді. Мәтінге деген сезімі сал­қындау болып келеді. Біздің көп ғалымдар сондай. Сөзді нәрлендіру жетіспейді. Ахмет Бай­тұрсынұлының: «Сөз жазатын адам әрі жазушы, әрі сыншы болуы керек. Сөздің шырайлы, арайлы болуына ойдың шеберлігі керек: ұнамды, орынды дәмді болуына сыншылдық керек: ма­ғыналы, маңызды болуына білім ке­рек. Абайда осы үшеуі де бол­ған», – деген сөзге тоқталып, тә­­жі­рибе жинауға талпынып ке­ле жатқанымызды әркез мойын­даймыз.
Былтырғы жылдың жетістігі ретінде әдебиеттанушы Бекен Ыбырайымның «Сөзтану әле­мін­де» кітабы өрісімізді кеңейт­кен­дей. Кітап автордың әр жылдары баспасөзде жарияланған мақалалары мен сұхбаттарынан тұрады. Автор аталған зерттеуін «Проза бағдары», «Портреттер», «Пікірлер», «Әдебиеттану әлемі. Шолулар, жауаптар», т.б. алты та­рау­ға бөліп қарастырған. Ма­қалаларының кейбірі сонау совет тұсында жазылса, енді бір шоғыр дүниелері Тәуелсіздік алған тұста жазылғаны байқалады. Әрине, оның барлығын зерттеуші шы­ғару­ға асықпаған. Осы кітаптың ішін­де әдеби сынымыздың бүгі­н­гі жайы, сыншылардың тағдыр-тауқыметі сөз болады. Мәселен, «Сын түзелмей, мін түзелмес», «Сыршылдық пен сыншылдық», «Арғымақты сынаған жұрт асыл сөз­ді безбендейді», «Сын – айып­тау емес, байыптау», «Әдеби үде­ріс­тің айнасы – азулы сын қайда­сың», «Сын және сыншы тағ­­ды­ры» атты баспасөзге берген жауаптарынан-ақ ғалымның әде­би сынға қаншалықты жана­шыр­лық танытып жүргенін көр­мей қалу әсте мүмкін емес.
Әдебиет сыншысы Бақыт Сар­балаұлының «Шандоз сөздің шаһы» кітабы ақын Шаһизада Әбдікәрімовтың шығармашылық өмірбаянын зерттеуге арналған.Сыншы бұл шағын кітабында Шаһизада ақынның өмір жолдары, сонау 1970 жылдары әдебиет­тің есігіне именбей кірген тегеу­рін­ді ақын екеніне көз жеткізеді. «…мен Шаһизаданың жақсы жыр­ларына қуана біліп, теңгер­ме­шілдікке салынғаным жоқ, жү­регімнің шымырлаған шеме­нін, шындық үшін шырыл­да­ға­нын жеткіздім» дейді автор. Өлең талдаудағы сыншының шебер­лі­гі, сөз маржанын жүрек сүзгісінен өткізіп жазатыны кітапты оқыған адам бірден сезеді.
Жолдасбек Мәмбетовтің «Ой мен сезімді қатар өрген» («Қа­зақ әдебиеті», №45-46) мақаласы ақын Мұрат Шаймаранның өлең­дерін талдауға арналыпты. Мақаланың ерекшелігі ол кәсіби талдауда жатса керек-ті. Автор ақын өлеңдерінің ішкі стихиясын түсінгендей. Мұрат Шай­маранның өлең өрісіндегі ерек­шелігін, сонау Мағжаннан бас­­талған символизмнің жаңа қыр­ларын автор сауатты жет­кізген. Мақала авторы ақынның лирикалық қаһармандарының ішкі құпиясын, өмір-трагедия­ла­рының поэзияда бейнеленуіне ерекше назар аударады.Осыған ұқсас әдебиеттанушының «Жұл­дыз» журналында жарық көр­ген «Светқали жырларының сәулесі» мақаласын айтпай кетпеуге болмайды. Мақалада зерттеуші ақынның бала кезеңдегі өлеңі мен бүгінге дейінгі шығармашы­лық жолына аз-маз талдау жасай­ды. Өлең өрісіндегі С.Нұр­жанов ізде­ністері, киелі топырақтан шық­­қан ақындармен дәстүр жал­ғас­тығын саралауды мақсат тұт­қан.
«Жұлдыз» журналының
7-8 сан­­дары әдебиет сыншы Аман­­гел­ді Кеңшілікұлының «Жұ­ме­­кен­ге оралу» мақаласымен ашылыпты. Оқырманға терең ой салатын эссенің ерекшелігі өмір шындығында жатыр. Бүгінде сауатсыз сайттардың үлкен ақын­дарды нөмірлеп бәйгеге салуы аруақты қорлау емей немене? Сайт рейтингін көтеру үшін жеңіл-желпі сауалдар тастап, тұл­ғаларымызды қор еткеннен қан­дай опа табамыз? А.Кеңші­лікұлы осындай проблемаларды қозғай келіп, Жұмекен ақынның шығармашылығын әлі де терең түсініп, зерттей алмай келе жат­қанымызға өкініш білдіреді. Біз­діңше, Жұмекен Нәжімеденов­тің шығармашылық өмірбаянын зерттеуге шынайы ықылас пен әдеби теориялық дайындық керек. Негізінде өз басым үлкен тұл­ғалалардың өмірі мен шығар­ма­шылығын топ болып зерттегеннен гөрі жеке адам өзі қарас­тыр­са жөн болар еді. Себебі, ақын өмір сүрген ортаны, қызметі мен сол кездегі саяси цензураның хал-ахуалынан хабардар болу жеке көзқарасты қажет етпей қой­майды. Мәселен, осыдан екі жыл бұрын М.Әуезовтің шы­ғар­машылық өмірбаянын қамтыған монография жарық көрген еді. (Өзім де осыған қатыстым). Бұл монографияны бірнеше ғалым­дар жазғандықтан ой шашыраң­қылау шықты. Оның үстіне кі­тап­ты ба­сынан аяғына дейін сүйсініп оқу мүмкін емес. Стиль алшақтығы, өмірбаянның үзіп-жұлып берілуі ұжымдық жұмыс болған соң кітапта көрінбей қалмайды. Сон­дықтан тұлға­лар­дың шы­ғармашылық өмір­баянын қарас­тырғанда ең алдымен еске­ре­ріміз эссеге жақындау болғаны жөн. Қоғамдағы пенде­лік әрекет­тер, замандастар пікірі, ақын-жазу­шының әр шығармасы қалай туға­нына дейін қамтыл­ғаны абзал. А.Кеңшілікұлы кө­лемді ма­қа­ласында осындай проблема­лар­ды біршама қамтыған.
Қажыбек Айдарханұлының «Поэзиямыздағы жаңаша ойлау тә­сілі» («Қ.Ә.», №44) деген мақа­ла­сы оқырманды білімділігімен тәнті етті. Қытайдағы қазақ ақын­да­ры­ның мәуелі ағаштай жапырақ жайып келе жатқаны бәрімізді қуантады. Әсіресе олар­дың өлең ізденістері, әлемдік әдебиетті мең­геруі, ұғымдардың өзгеше мән­ге ие болуын Қ.Ай­дар­ханұлы мақаласында барынша талдаған. Ынтымақ Сәдуан, Ерлан Нұрды­қан­ұлы сынды ақындардың жаңа­шыл бағыт­тары әдеби ортада түсін­бестік тудыр­ғанын айта келе сыншы оның негізгі себеп­теріне тоқталады. Автордың бір ерек­шелігі өлеңді түсініп, те­реңі­рек талдайтыны.Е.Нұр­­ды­қанұлы­ның «Таң бөбегін орап ыстық ақ қарға» деген өлең жол­дарын­дағы қардың ыстық бол­май­ты­нына көпшілік нара­зылық та­ныт­қаны айтылады. Мұндағы қардың… – дейді автор: «…ыстық­тығы құбылыстың сырт­қы мүм­кіндігі емес, қайта ақын іздеген ішкі мән, яғни ақын жүрегіне жақын қардың ыстық­тығы қол күйдірер ыстықтық емес, кері­сінше жан жылытар тазалықтың жүрекке жақын жылуы. Қысқасы, ақынға керегі қардың физикалық қасиеті емес, ақын психологиясына жақын символдық қасиеті». Мұндай ма­қа­лалар газеттің ажарына шырай кіргізіп, екі ортаға көпір орнатуға үлкен септігін тигізбек.
Қажығали Мұхамбетқа­ли­ұлы­­ның «Сөздің серті мен дер­ті не дейді?» («Қ.Ә.», 22.04.2016) ма­қаласы жылдың ең сауатты мақа­ласы деуге болады. Бүгінде біз не айтып, не қойғанымызды біл­мейтін күйге жеткенімізді осы мақала айқындап берді. Сөзге абай болу, жауапкершілікті қапе­рімізге де ілмейтінімізді сыншы есімізге салғандай. Әр сөз өз дәлелімен айтылған. Мұндай ескертулерден айылымызды жинап, жауапкер­шілікті күшейту керек шығар. Ең бастысы, сәл-пәл сынға бола қа­зақ баласы бір-біріне ала көзден­бей, тату болса екен дейміз.
Жазушы Дидар Амантайдың «Жұмбақ өнер – шығармашылық өнер» («Қ.Ә.», №6) ой-толғамдары жаңашылдығымен ерекшеленеді. Д.Амантай жастар әдебиетін үнемі зерделеп отыратын, жаңа­шыл­дыққа сергек қарайтын жазу­­шылардың қатарында. Қа­зіргі әдебиетте жас жазушылар­дың әңгімелерінің басты идеялары, автордың қоғам дамуына анализ жасаудағы тәсілдері үлкен ізденісті күтіп тұрғанын аталған мақаланың нобайынан байқауға болады. «…жастардың түрлі формада, алуан мазмұнда жазатыны – заңды нәрсе. Маған қайта­лан­бай­тындық, ұқсамай­тындық, ай­рық­шалық ұнайды» деген ойы­нан кейін жастар прозасын тү­сінуге тырысуымыз керек сияқ­­­ты. Рас, жастар прозасында кем­шілік те жоқ емес, тіпті сю­жет­сіз шығармалар да кезде­седі. Алайда, постмодерннің белгілері, оқыр­ман танымын кеңейтетін ойлар жастар прозасында молынан ұшырасатынын жазушы Д.Амантай қысқа ой-толғам­дары­мен сәтті жеткізген.
Кейінгі жылдары үлкен га­зеттің ауыр жүгін бір топ жастар көтеріп жүр. Бағашар Тұрсын­байұлының «Артық мақтау мен жастық кез», (№1, «Қазақ әде­биеті», 8.01.2016), «Өмірді білу мен жазу» (№5, 5.02.2016) «Жарас­қан жара­тылысы» (№6, 12.02.2016) мақа­ла­лары есте қаларлықтай. Б.Тұр­сын­байұлы «Өмірді білу мен жазу» мақаласында Дархан Бей­сенбекұлының «Қылтұсау» романын сынға алады. Дархан қазақ әдебиетінде эксперимент жасап жүрген жазушылардың бірі. Өз басым «Қылтысауды» оқымаған­дық­тан әзірше Баға­шардың пі­кіріне илануға мәж­бүрмін. Жас сыншының пікірінен түйгеніміз жазушы өз кейіпкер­лерінің психологиясын толық аша алмағаны байқалады. Бірақ мұны да дұрыс талдап беруі қажет еді. Сыншы өзі сынап отыр­ған мақаласында жазушы­ның пікірін мазмұндап берумен ғана шектелген. А.С.Пуш­кин: «Өнерге шын сүйіс­пеншілік танытпаған жағ­дайда сын да жоқ» дейді. Жаңадан жа­рық көрген шығарманы сынамастан бұрын ең алдымен сұлу­лы­ғына үңілу керек сияқты. Бағашар әр жыл сайын сынға бел­сене араласып жүрген жас­тар­дың қата­рында. Жауынгер жанр­дың ауыр жүгін бір өзі арқа­лап келе жатқа­ны да шындық. Әрине, жазу болған соң кемшілік те болмай тұрмайды. Дегенмен, жастар­дың да өз өкпесі бар. Оларды Бағашар, Алмас, Нұрбек, Әлібек, Маржан сияқты замандастары жаз­бағанда кімдер жазады. Біздің заманның қаһарман­дарын өзі­мізден басқа ешкім түсініп, талдап бере де алмайды.
Әдеби сынның жанрлары көп. Соның бірі үңіле оқу (мик­роанализ). Сынның осы түрін Нұр­бек Түсіпхан «Жазушы жауап­­кершілігі» («Қ.Ә.», №14) мақа­ла­сында терең меңгергені бай­қалады. Мақала жазушы Ас­қар Алтайдың «Туажат» рома­нын­да­ғы кемшіліктерді жіпке тізгендей етіп сынауымен құнды. Мұндай сыннан кейін аға жазу­шылардың өздері сөзге абай болу керегін ұғына түсетіні анық. Бұл мақала­да жазушы А.Алтайдың сөз қай­та­лауға ұрынғандығын, оқиға­лар­дың бір-бірімен қабыс­пай жатуы, яғни оқырманды илан­­дыра алмау кемшіліктеріне тоқта­ла­ды.
Жыл өткен сайын әдеби сын­шылардың қатары азайып барады. Соңғы бес жылдықта әдеби сын­ға әлі де мол мұра қалдыра ала­тын Таласбек Әсемқұлов, Ра­фат Әбдіғұлов, Әмірхан Балқыбек сынды дара сыншыларымыздан айрылдық. Т.Әсемқұловтың көп томдығы шыққанымен Рафат пен Әмірхан ағаларымыздың әдеби сынға қатысты мақалалары көзі тірісінде жарық көріп үлгер­ген жоқ. Ә.Балқыбектің «Қасқыр құдай болған кез» (2008) кітабын кезінде әдебиеттанушы Айгүл Ісімақованың редакторлығымен шық­қан «Қазіргі қазақ әдебиет­тануындағы Тәуелсіздік идеясы» (2011) атты ұжымдық моногра­фия­ға енгізген едік. Бұл қуаныш­ты жаңалықты сыншының өзіне айтқанда балаша қуанған болатын. Әмірхан Балқыбек «Қазақ әдебиеті» газетінен шыққан сын мақалаларын «Қасқыр құдай бол­ған кез» еңбегіне енгізбеудің бір себебі кітаптың көлемі кө­тер­меген болса керек және жастар туралы жазғандарын жеке кітап етіп шығаруды мақсат тұтқаны анық. Алайда, сыншының бұл ар­маны әлі күнге дейін орындалмай келеді. Осындайда «Әмірхан қағанатынанбыз» деп жүрген бір топ жастар бұл мақалаларды жинастыруға шамалары жетеді деп ойлаймыз. Тек ниет, ықылас біл­діріп, еңбекке кірісіп кету ға­на жетпей тұр.
Рафат Әбдіғұловтың кезінде «Қазақ әдебиеті» газетінен шық­қан «Оқшау роман» (М.Мағауин­нің «Шақан шері»), «Әдебиет жайлы аз әңгіме» (А.Ашанованың сұхбаты), «Қаракөздің жаңа қойы­­лымы», «Жаңа прозаның біз­дегі белгілері» (М.Омарованың «Ана ғұмыр» романы туралы), «Жа­сырып жабатыны жоқ немесе Қиыр шығыстағы қазақ ауылы», «Жамбыл шығармашы­лығының белгісіз беттері», «Біз Мақышты білеміз бе?», «М.Әуезовтің мұра­жай үйіне елу жыл», т.б. мақала, сұх­баттары жинақталып шыға­рылуы уақыт күттірмейтін жұ­мыс­тар болуға тиіс. Бұдан басқа Р.Әбдіғұлов 1980-90 ж.ж. жа­зыл­ған прозаға үлкен сын мақалалар жаз­ды. Бұл жұмысты көп кешік­тір­мей М.О.Әуезов атындағы Әде­биет және өнер институты қол­ға алады деген ойдамыз. Ал­да­ғы уа­қыт­та әдебиеттанушы
Р.Әбдіғұлов жайында көлемді ма­қа­ла жазу ойымда бар. Әуезов­тану­шы ғалымның еңбектеріне сол кезде толық тоқталамыз.
Бүгінде сынға қолдау жоқты­ғы жиі айтылады. Біздіңше, қо­ғам­дық көзқарастың сынға «сынау» деп қарауынан осындай проб­лемалар туындап отыр. Әде­би сын жазушының өсуіне еш кө­мегін тигізе алмауы мүмкін? Бі­рақ ол әдебиеттің жүйелі да­муын екшеп отыратын барометр еке­нін еш ұмытпағанымыз жөн.

Марат Әзімхан,
әдебиеттанушы

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір