Кеңес Нұрпейісов Ұлы Отан соғысынан кейінгі «алыптар» буынының (Қазақ ССР Ғылым академиясының академиктері А.Н.Нүсіпбеков, С.Н.Покровский, С.Бейсембаев, А.М.Панкратова, Е.Бекмаханов, Ә.Х.Марғұлан, академияның мүше-корреспонденті Г.Ф.Дахшлейгер, Б.Сүлейменов, тарих ғылымының докторлары Т.Е.Елеуов, А.С.Елагин) ғылыми ізденістерін көріп, әріптес бола жүріп, олардан кейінгі орта буыннан өзіне лайықты орнын ала білген ғалым.

Кеңес Нұрпейісов бір шоғыр ғалымдар М.Қозыбаев, К.Ақы­ш­ев, М.Асылбеков, Х.Арғынбаев, М.Мұқанов, В.Востров, У.Шәле­ке­нов, Р.Сүлейменов, Т.Балақаев, О.Исмағұлов, Б.Көмеков, К.Бай­пақов, Ә.Тәкенов сияқты тарих ғы­лымының болашақ үлкен зерт­теушілерімен әріптес бола жүріп, қазақ тарихи ғылыми ор­тасына қалыптаса түсуіне ықпал еткені белгілі. Небары 28 жасында кандидаттық, 38 жасында докторлық диссертациясын қорғап, қырықтың қырқасына шыға бере профессорлық атаққа ие болып, ердің жасы елуге жетпей жатып Қазақ КСР Мемле­кет­тік сыйлық лауреаты атануы жан­кешті ғалымға үлкен еңбек­пен келгені әркімге де аян. Әри­не, Кеңес Нұрпейісұлы қазақтың қаны сорғалаған күрделі тарихи тақырыптарға бірден барды десек, артық айтқандық болар. Өзі­нің алдындағы Е.Ділмұхам­бетов, Е.Бекмаханов, І.Есенберлин сияқ­ты аға ұрпақтың басынан кешкен «тар жол, тайғақ кешулерінен» хабардар К.Нұр­пейісов, өзінің де жастай тұл жетім қалып, интернаттан тәрбие алғаны және «ха­лық жауының» ұрпағы екені, әр­бір шалт басқан қадамы «қада­ға­лауда» екенін түсініп, сезіне білді. Жас ғалым осындай қауіп­тер­ді біле тұра ағалар аманатына адал болды. Оған Е.­Б.­Бек­ма­ха­новтың өмірі мен қызметі, оның қуғын-сүр­гінге ұшырау себептері туралы жазған зерттеулері, Е.Бек­маханов­тың «Қазақстан XIX ғ. 20-40 жылдарында» атты монографиясын талқылаған мә­жі­ліс стенограммасын жеке кітап етіп жұртшылыққа жариялауы, т.т. еңбектері дәлел.
Кеңес Нұрпейісов қазақ хал­қы­ның 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілістері, 1917 жылғы революция оқиғалары, Қазақстан Кең­естері жұмысшылар мен шаруалар билігін нығайту үшін күр­ес­тері, Қазақстанның шаруалар Советтері, Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы мен Азамат соғысы, 1918-1920 жыл­дар­дағы ұлттық-мемлекеттік құры­лыс, Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республи­ка­­сының құрылу тарихы, Орта Азия республикалары мен Қазақ­стан­ның ұлттық-территориялық межеленуі, Кеңес өкіметінің Қа­зақ­стандағы аграрлы реформалары, Қазақстанда Кеңестердің құрылуы сияқты тақырыптарда үнемі зерттеу мақалаларын жариялап тұрды.
Тоқсаныншы жылдардың бас кезіндегі қоғамдық-саяси өзге­ріс­­тер Қазақстандық тарих ғылы­мына да түбегейлі бетбұрыс жасады. Бір кездері Кеңестік иде­оло­гия тежеу салған ұлт-азат­тық көтерілістер, Алаш және «Алашорда» тарихы жаңаша қы­рынан танылып, жаңа тұрғыда, белсенді түрде зерттеліне бастады. Осы бастаманың бел ортасында жүріп, тікелей білек сыбана «томағасын сыпырған қы­ран­дай» болып кіріскен көш­бас­шылардың бірі К.Нұрпейісов болды. Нәтижесінде «Алаш һәм Алашорда» атты іргелі моно­гра­фия­лық зерттеу (Алматы, 1995) жарыққа шықты. Әріптестері сол кездің өзінде-ақ бұл еңбектің ав­то­рын «Алаш ұлт азаттық қоз­ға­лысы және «Алашорда» автоно­мия­сының тарихын зерттейтін ғылыми мектептің негізін салу­шылар­дың бірі» деп дер уақы­тын­да тиісті бағасын да беріп жатты.
XX ғасырдың бас кезіндегі қа­зақ зиялыларының түпкі мүд­десі бір болғанымен, сол жолдарға жетелейтін бағыттары әр түрлі­ бо­луы табиғи заңдылық. XX ғасырдың бас кезінен-ақ бұқара халық­қа «Оян, қазақ!», «Маса» немесе «Қа­­раңғы қазақ көгіне, өрмелеп шығып күн болам» деп ұран тас­та­ған қазақ зиялылары 1916 жылғы маусым жарлығына дейін негізінен оқу ағарту ісімен айналысып, патша үкіметінің отарлық саясатына қарсылық танытумен болды. Бұл істің басында тұңғыш бұқаралық сипатта, ұлттық либералдық бағытта ұйымдас­ты­рыл­ған «Қазақ» газе­тінің төңіре­гіне халықтың зиялы өкілдерін топтастырып, ұлттық саяси ұйым құру жолдарын іздес­тіре бастаған жас қазақ интел­лигенциясының дем берушілері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов сияқ­ты қазақ ұлты­ның озық ойлы өкіл­дері тұрған еді. Таптық прин­цип­терді емес, тұтастық идеяларын, төңкеріс жолын емес, реформа жолын таңдап алған Алаш­орда үкіметі Совет үкіметі мен большевиктер идеяларын қабылдамады. Алайда, адам факторын екінші қатарға қойып, біржақты революциялық идея жолын таңдаған большевиктерге алашордалықтардың мұндай саясаты түсініксіз еді.
Алғашқы кезеңде Ресей Думасына қатысып, саяси тәжірибе жинақтаған қазақ зиялылары негізінен, қазақ қауымы үшін өмір­лік маңызды үш мәселеге көңіл аударады. Ол «автономия­лық тәуелсіз қазақ мемлекетін құру» (А.Байтұрсынов, М.Дулатов) немесе «демократиялық, федеративтік және парламеттік Ресей республикасы құрамында­ғы қазақтың ұлттық территория­лық автономиясы болу» (Ә.Бө­кейханов), екіншіден, халық мен­ші­гіндегі жерді жеке меншік­ке бермеу (бұл тұрғыда Ә.Бө­кей­ханов «біздің қазақ жерді меншік қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сы­пырылып, жалаңаш шыға келеді» деп үзілді-кесілді қарсы болған) және дінді мемлекеттен бөлу (се­бебі, «молда хүкіметтен ақша алса, сатылып кетеді. Рухани іс аяқ-асты болмақ. Жалование алған молдалар хүкіметке жетек­шіл болып, еріп кетеді. Біздің қа­зақ-қырғыз дін ісін көркей­тетін болса, хүкімет ісінен бөліп қойған оң болады») деген.
Алаш қайраткерлерінің бұл әре­кетін өздерінше таптық жік­шіл­дік тұрғысынан қарастырған 1920-1930 жылғы біраз зерт­теу­шілер оларды «ұсақ ұлттық бур­ж­уазия­лық партия» (А.Богачев републикалық мемлекеттік баспа директоры), «бүкіл байлардың саяси ұйымы» (С.Брайнин мен
Ш.Шафиро), «жартылай феодал­дық байлардың партиясы» (Құра­мы­сов) деген баға берген еді.
Міне, осындай ақиқаты анық­­талмаған, шым-шытырық қайшылықтарға толы, бір кездері қатаң тыйым салынған кезең та­рихын зерттеуге Кеңестік режим құласымен-ақ өзін сол дәуірді зерттеуге моральдік қатысым бар деп санайтын біраз тарихшылар атсалысқаны белгілі. Әрине, әр­қайсысы өз таным-түсінігі дең­гейінде біреулерді қаралай, байыбына жетпей жатып ғайбат­тауға дейін барып эмоцияға бе­ріле жазғандары да болды. К.Нұр­пейісовтің бұл тақырып­тағы зерт­теулеріне зер салсақ, тарих­шының бұл салаға аса жауап­кер­шілікпен, салқынқан­дылықпен, іштей дайындықпен келгенін байқаймыз. Зерттеу­ші­нің тарихи тұжырымдары дәлелді деректермен үндесіп, көбіне бел­гілі бір түйін, қорытынды жасауды оқыр­мандардың өзіне қал­ды­рып отырады. Тарихи тұлғаларды бір-бірімен айтыстырмай, бір-біріне қарсы қоймай, сол кезең­дегі жымдасқан уақиғаларды ой елегінен өткізіп, объективті тарихи бағасын беріп отырған. Академик К.Нұрпейіс жоғары оқу орындары мен жалпы білім беретін орта мектептер үшін Қа­зақс­тан тарихы бойынша оқулық­тар мен оқу құралдарын жазуға да белсене атсалысты. Әрине, алаштұлғалы азаматтың бұған араласпаса азаматтық ары жібермейтіні белгілі еді. Себебі, «тарихы қалың, бірақ оқулығы жұп жұқа» (Қ. Мырзалиев) қазақ тарихында бұрмалаулар көп еді. Орыстың отарлаушыларына дейін тіпті батырлардың өзі тек елбұзар «барымташы» деңгейінде ғана бағаланған жағдайда селқос­тық таныту шын ғалымға сын еді. Болашақ ұрпақты тура жолға салуды өзіне парыз санады. Бұл туралы өз естелігінде «…еліміз егемендігін алғаннан кейін өзі­міз­дің тарихымызды халқы­мыз­ға, әсіресе жастарға үйретуге мол мүмкіндік ашылды. Тарихи сана жетілмей, тәрбиеленбей өткені­мізге дұрыс баға бере алмайтынымыз кәміл, енді еліміз тарихы­ның шаң басып жатқан шындық беттері ашылған кезде тарихи санамызды ояту үлкен мақсат болып отыр. Өйткені, сәулелі сана – мәуелі болашақ емес пе?», – деп ағынан жарыла мойын­да­ғаны да рас. Осы мақсаттар мүд­де­сінен шығу жолында ғалымға біраз ізденуге тура келді. Ол үшін алдымен педагогикалық оқу процестерінен өтіп, қажетті ме­тодикалық әдістемелерді игеру қажет болды. Осы себепті, Қазақ мемлекеттік Қыздар педагоги­калық институтының тарих факультетінде ширек ғасырдай дәріс беріп, оқытушылық сатыдан да өтуге тура келді. Оқулық жазу ісіне үлкен жауапкер­ші­лік­пен қарағанын ғалымның «Мектептерде Қазақстан тарихы дұрыс оқытылып жүр ме?» деген проб­ле­малық мақаласынан да айқын аңғаруға болады. «Тарихшылар­дың жаңа көзқарастағы мәселе­лері мектеп оқулықтарына там-тұмдап еніп жатыр. Мен өзім де осы оқулықтар жазуға араласып жүрген адаммын. Оқулық жазу – жеке монография жазғаннан да әлдеқайда қиын шаруа екен. Оны өзімнің тәжірибем көрсетті. Ол оқулық міндетті түрде әр сынып­тың оқушысының жас деңгейіне, қабылдау ерекшелігіне лайықтап жазылуы қажет. Оқулық жазу же­ке адамның ғана шаруасы ем­ес, ол ұжымдық еңбек. Оқулық жазу­да тек ғалымдар ғана қаты­на­сып қойса, онда ол біржақты оқу­лық болады екен, оған қосым­ша ұстаздың әдістемелік мәселе­лері­нің қыр-сырын игерген педагогтар қатысуы керек
екен», – дегені ғалымның тарих ғылы­мына да қойнауы терең ғы­лым деп, ол ғылымға барар жол­ға ұлт мүд­десі, болашақ тәр­биесі тұрғы­сынан қарағандығын бай­қай­мыз.

P.S.:
Астанадағы акаде­миялық Ұлттық кітап­ханадан академик К.Нұрпейісұлының туған күніне орайлас­тырып арнайы «ғалым залы» ашылмақшы. Оған ғалым кітапхана­сындағы төрт мыңға жуық кітабы, жеке мұ­­рағаты тапсырыл­мақ. Академик ғалым­ның мол мұрасы сондай залдарда кеңінен насихатталады деп сенеміз.

---

ДәуренЕскекбаев,
Алматы менеджмент университетінің жетекші ғылыми қызметкері.