Кепілсіз дүние келісім таппайды. Онсыз табиғат табиғи болмысынан, таным-тағылымынан, өмір пендешілік тіршілігінен саяқтанады, яғни сұрқай тартады. Біз сол келісімін тапқан табиғи құбылыстарды танып, өткеннің тәлімін бойымызға сіңіріп, сол парызды келешек күндердің кепіліне береміз. Өмір сүруінің өзі құбылыс ретінде танылған әр тұлға – ұлт руханиятының кепілі. Олар арғы дүниені – бұл дүниеге, арғы заманды – бұл заманға, кешегіні – бүгінге жалғастырып кетті. Ал сол кешегі, асыл бейнелері жадымыздан әлі өшіп үлгермеген даналар мен дегдарлардың бүгінгі күнге қалдырып кеткен кепілді тұлғалары кімдер? 

---

 

Өзге өнердің өзегін суыртпақ­та­май-ақ қояйын, соның ішінде жан­сарайымызға айналған әде­биет­тің кейінгі бір ғасырлық тағ­дыр-талайын басынан кешірген, ұлтымыздың рухани дамуын те­ңіз­дің толқынындай қотара екпін­детіп, лықсыта дәуірлік сыпат бер­ген, солардың демімен тыныс­тап өскен, тағылымында ер жеткен, толқынды талқы тұсында ағы­сына ерген, алыптар тобымен еркін араласып, ұлт рухын асқақ­тат­қан замандастарының ор­та­сын­да беделімен белең асқан, «кл­ас­сиктер шоғыры» деп бағалан­ған орта толқынға ағалық таныт­қан, жастары қазір жетпісті желкелеп қалғандарға – ұстаз, қы­­­рық­тан кейінгілерге – ұстат, бү­­гінгі өспірім буынға – абыз бо­ла­­тындай кепіл тұлға бар ма?
Бұл сауалға еш қысылып-қым­ты­рылмастан: Тәубә! Бар. Ол – Секең, Сер-ағаң, Серік Смайыл­ұлы Қирабаев деп толық ке­піл­­­дікпен айта аламын және ға­сыр­лық ғұмыр иесінің өмір бас­палдақтарына қатысты мына уәждерді тәмсілге ала отырып, дәлел ұсынамын.
Ол аласапыран мен тумысы төңкеріле туырылып түскен ілгергі дәуірдің жиырмасыншы жылда­ры­ның уызы мен кермек дәмін татты. Тәркілеудің, мойынсерік­тің, тапшылдықтың таты таң­дайын­да қалды. Сәбидің түйсік жүйкесі шүйкеленді. Сол күндер­дің кермек дәмін татып, оның ащы-тұщылығына кепілдік бере алатын Мұз-ағаң (Мұзафар Әлім­баев ) мен Сер-ағаң ғана. Бес-жеті жасында өзегі үзілген ашаршы­лық­ты көрген, он-он екі жасында таным әліппесін ашқан Сәкен, Ілияс, Бейімбеттердің «халық жа­уы» болып әшкереленгеніне куә­гер­дің бірі де, олардың шы­ғар­маларын жастықтың ішіне жасырып қойып, ұрлана оқыған ұр­пақ­тың (сол жылдары шыққан оқулықтар мен кітаптар Сер-ағаңның кітапханасында қазір де сақтаулы тұр) бірі де, майданға аттанған боздақтар мен боздап қал­ған шешелер мен жетімдердің азасына қабырғасы қайысқанның бірі де, «соғыстан қайтқан мүгедек солдаттардың» жан-тән азабы мен жесірлердің жаутаң көзін көрген­нің бірі де, ұлттың тағдырын с­о­ғыс­тан да бетер ойрандап өткен қырқыншы, елуінші жылдардағы қыстаншықпағыр идеологияның жанталасының шалығына ұрын­ған­ның бірі де, «тың игерем» деп, тынышсыздық әкелген, ұлттың ұйытқысын сұйылтқан содырлар мен сойқандардан ығырлық куәсі­нің бірі де, «жылымық» тұсында» өшкендердің отын қайта тұтатып, екінші өмір бергендердің бірі де, алпысыншы жылдардағы «классиктер шоғырына» ағалық алғау білдіргеннің бірі де, жетпісті желкелеген біздің ұрпаққа ұстаз бол­ған­ның бірі де, отыз бен елудің ішін­дегілерге білім мен ғылым­ның тізгінін ұстатқан ұстаттардың бірі де – осы Сер-ағаң.
Сер-ағаңның осыншама заман тұлғаларын көріп, тәлімін алып, пікір алысып, олардан жөн көрге­ні­нің өзі құбылыс, яғни олардың да, олармен қатарласа өзінің де өнегелі өмір сүргенінің кепілі. Ал елуінші жылдардан бастап біздің өзімізге аңыздан келген қаһарман­дар­дай көрінетін Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Қасым Аманжолов сияқты ұлы тұлғалармен үзең­гі қағыстырып, пікір жарыс­тырып, әдеби сынның айбарлы да салихалы сардары деңгейіне көтеріліп, Ғабеңе – Ғабит Мүсі­ре­повке: «Менің Цекам да, сыншым да – Серік Қирабаев» дегізіп, оларды да мойындап, өзін де мо­йын­датқан – Сер-ағаңның, Се­рік Қирабаевтың бұл тұстағы болмы­сы бөлек. Кемелденген, кемең­герленген, сол даналар мен дег­дарлардың атынан кепілдік ете отырып, әдеби ортаның сөзін ұстаған, тұтқалы тұлғаға айналған қормалды кезеңі бұл. Құрдастары беделді Бердібек (Соқпақбаев) пен тарлан Тахауидің (Ахтановтың) өзі төріне шығарып, қолына жақ­қан сақа ретінде таныған тұсы. Сол толқынның әр қаламгері мен әдебиет сыншысы Серік Қира­баев­тың қолдауы мен пікіріне мұқ­таж болды демейін, бірақ дәмелі болғаны анық.
Тағылымсыз кемеңгер – кепіл­сіз кемел, жалғасын таппаған жақ­сылық – бауыры суық әке сияқ­ты. Бұл реттен алғанда, отыз жа­сында орта мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған оқулық­тардың авторы атанған Серік ұстаздың, Серік ұстаттың олжасы мол, ортасы толық.Бауырына бас­қа­н іні-бауырларымен түлектері­нің өзі тастүлектерін ұшырып, немере шәкірттерін баулып отыр. Мәселенки, үшінші буын болып саналатын біздің шәкірттеріміздің шәкірттері шәкірт дайындап жүр. Елуінші жылдардың соңынан ала тоқсаныншы жылдың белортасына, тіпті, екі мыңыншы жылдарға дейін, қазір де С.Қирабаевтың қа­ты­суымен жазылған әдебиет оқу­лықтарынан қазақ мектептері­нің оқушылары мен қазақ әдебиеті фа­культеттерінің студенттері жап­пай тәлім алды. Ал осы жарты ғасырдың ішінде Сер-ағаңның оқулығымен өмірге көзқарсы қалыптасқан қаншама жүз мың­даған қазақ мектептерінің түлегі қанаттанды десеңші. Мұның өзі Сер-ағаңның тағылымды кемең­гер, жалғасын тапқан жақсылық иесі, бауыры жылы ұстаз екенін танытады.
Оқулық демекші, оқулық жаз­ған ғалым-педагогтарға: белгілі мағлұматтарды мазмұндап қана берген, ғылыми жаңалығы жоқ деп сырдамсып қарайтындардың бірі мен едім. Жоғары оқу орындарына дәріс берген соңғы жиырма жылдың ішінде мен бұл мар­дым­суымның мүлде қате, қате емес, сауатсыздық екенін түсіндім. Оқу­лық – өте күрделі, өте нәзік, тал­ғамы жоғары әрі барынша қара­пайым, ең бастысы – білімге суырт­пақтап отырып жетелейтін, шөліңді мысқылдап отырып қандыратын, талғамыңды тәртіп­пен тәрбиелейтін ұлы ұстаз екен. Демек, қай ұлттың оқулықтары қандай деңгейде болса, ұлттың да сана деңгейі сондай болмақ.
Жуырда, А.Нұрқатовтың үш томдық жинағын байыппен оқып шығып, сондағы қамтылған мә­се­лелердің өзіме сондай таныс және менің осы күнге дейін туа біл­гендей болып жүрген сіңісті мағ­лұматтарымның барлығы алдымнан шыққанына таң қалдым. Бағдарлап қарасам, дәл сол кітап­тағыдай тереңдеп талданба­ға­ны­мен де, бұл мағлұматтарды
А.Нұр­қатов, С.Қирабаев, М.Базарбаев жазған орта мектеп пен жо­ғары оқу орындарына арналған оқулықтардан оқып-білген екен­мін. Демек, алпыстан асқан менің өзім әлі де шәкірт кезде алған білімімнің нәрінен қуат алып, сол білімді пайдаланып жүрген бол­дым ғой. Шіркін, оқулық атаулы­ның бәрі сондай болсашы.
Ал біз ғой, бастауыш сыныптарда: сендвичті қалай дайындайды, ұрмалы-үрмелі аспаптарды қалай үйренеді деп көйтіп жүрміз. Ана тілінен айыру – анасынан айыру, тарихтан айыру – әкесінен айыру, әдебиеттен айыру – ұлттық қасиеттен айыру. Ал енді осыдан кейін Серік Қирабаевты тағылым­ның, тәрбиенің, білімнің кепілді кемеңгері емес деп айтып көріңіз! Айта алмайсыз. Тіліңіз күрмеліп қалады.
Мына дүниедегі ең тылсым, ең қасиетті, бірақ қадіріне ешкім же­тіп көрмеген, онсызда өмір өз жө­німен қасыңнан сырғып өтіп жататын, кейде соның өзі бос әуре­шіліктей көрінетін, алайда онсыз дүние тірегінен айырылатын сала – ғылым деп есептеймін. Мүмкін, жастайымнан мақсат етпей, қырықтан асқанда барып ырықтан тыс ығына жығылған­дықтан да шығар бұлай шамырқана шаужайлағаным (Бірақ осы сөздің астарында бір зіл бар екенін ұмытпаңыз).
Ал бұл ойымды Сер-ағаңа қа­рай ықтатсам, онда Серік Смайыл­ұлы жоғарыда мен жорта тәпсірле­ген тылсымды құбылыстарды жасынан сезініп, ащысы мен тұщы­сын, кү­йініші мен сүйінішін, шарықтау мен шарасыздығын құныға да құмыға татқан, бар саналы ғұмы­рын соған арнаған ғы­лым­ның кепілді ғұламасы. Атқа­рыл­ған ғылыми жұмыстың ау­қымына, ол баулыған зерттеу­ші­лер мен іздену­шілердің саны мен сапасына аял­дамай-ақ қоя­йын. Қазіргі әдебиет­танушы ғалым­дардың екеуінің бірі Сер-ағаңның «шапанынан шық­қаны» шындық.
Бірақ ол ғылымға араласқан жетпіс жылдың ішінде нелер қиын­дық пен қиғылықты басынан кешірмеді дейсің. Соның бар­лығын өзінің тумысы болмысына тән қаталға бергісіз биязы мінезі­мен, турашыл адал пейілімен, сыр­ласыңнан бетер сырыңды түсініп, үндемей сырын ашатын үнсіздігі­мен, жұмсамай істететін қабағымен, айтпай орындататын мысымен, ең бастысы ысытып-суытпайтын жылы жүрегімен, мен үшін, әкем­дей жұмсақ мейірімен жеңе білді.
Тақырып таңдауы, талдауы, бағалауы, дауыс беруі, аттестация­лық комиссиядан өтуі қияметтік қиындықпен өтетін кеңес тұсын­дағы кесірлі кеңістіктің бұрмасы мен шиыры төбе құйқаңды шымырлатады. Көзіміз көрді, бетін аулақ қылсын. Дегенмен де, бұл қырсықтың бұлты тәуелсіздіктің тұсында және Серік Қирабаевтың дәр­гейі ғылыми кеңеске жүріп тұр­ған жылдары сейілді. Сөзінің салмағы ауыр, бірақ алды – кең, арты – қайырлы кеңес төрағасы болды. Егер де Секең сияқты әде­би ортаның кепілді кемеңгері ғы­лыми ортаға төрағалық етпегенде, өзгені білмеймін, өз басым ғылым­ның табалдырығын аттама­ған болар едім. Зәкеңнің – Зәки Ах­­метов­тің, Рахаңның – Рах­ман­құл Бердібаев­тың, Мекеңнің – Ме­кемтас Мырзахметовтың ша­қыруына илікпей жүрген кезімде, Ләйлә Мұхтарқызы Әуезованың өтініші­мен және Секеңның қам­шылауы­мен Әдебиет және өнер институты­ның М.Әуезов мұра­ла­рын зерттеу бөлімінен (М.О.Әуезов мұражайы) бір-ақ шықтым. Сонда ғалымдарға мені таныстырып отырып Секең­нің: «Тұрсын бұрын академиктерді сауатсыз деуші еді. Енді оның өзі осында келді, сауатымызды ашатын болды. Жәй, қалжыңдап айтамын. Ешкімің де бетінен қақ­паң­дар. Еркімен жүр­сін. Тек апа­йы екеуі тіл табысып, Мұқаң­ның мұражайын жөндеуден өт­­кі­зіп, 100 жылдық мерекесін ұятқа қалдырмай өткізіп берсе, бас­қа қояр талабыз жоқ», – дегені әлі есім­де.
Міне, менің Секеңе еркелігім мен «ерікті құлдығым» осылай бас­талды.
Сол бір аумалы-төкпелікезең­дегі Үкімет Қаулысын шығарту, күр­делі құрылысты жүргізу,
50 томдық академиялық толық басылымды жүзеге асыру сияқты тегеурініңді тебінге айналдырған жылдардың азабы мен абыройын таңға айтып тауыса алмаспын. Үкіметке үш ай сайын қайталанып жазылатын хаттардың соңына директордың, яғни Серік Қира­баев­тың қолын өзім қойып (әрине, өз рұқсатымен) жөнелте бердім. Әйтеуір С.Қасқабасов ұшықтап жіберген сондай хаттың біреуі О.Сүлейменовтің қолымен Елбасы­на тиіп, істің оңғарылғаны бір ғанибет сәт еді. Серік аға да сөзін­де тұрды. Диссертация жаздырмай баяндаманың негізінде канди­дат­тық, монографияның негізінде докторлық диссертация қорғатты. Ұйымдастыру жұмысы­на да, ғы­лы­мның жерден қанатын көтер­мей­тін ауыр мәнеріне де, ғылыми мәселе қоюға да, жеті реткі минис­тр­ліктің коллегия талқысында тапжылмай қасары­суға да, арыз­дар­ға күле жауап беруге де тақыс­танып алдым. Оған еш ақыл айтпай көндірген Сер-ағаң. Ғы­лым­дағы өмірің жаңалық ашу­ға емес, мимырт қыртыңға кете­тініне сонда көзім жетті.
Азапты бөлісуге келгенде – жат, абыройды бөлісуге келгенде – тап беретін жамағайындардың докторлық диссертация қорғау кезінде тобырланып, нақты аты-жөні белгілі он төрт адам сонау Се­мейден бастап, Шымкентке де­йін­гі аралықтағы ағайын­дары­нан арыз жинап, ереуілдетіп жатқаны анық болды. Өзім де ши­рығып жүр ем, айызымды қандыра жауап берейін деп тастүйін дайындалып, ойымды ғылыми кеңес­шім Секеңе айтып ем: «Сен әуре болма. Тыныш ұйықта. Сабырмен сөйле. Ізденушіге қарсылық – же­текшіге қарсылық. Оны маған жібер»,– деді қатуланып. Қорғау кезінде бір адамның дыбысы шықсашы. Бәрі де бастарын екі аяғының астына салбыратып жіберген күйі сөл­бірейіп отырды да қойды. Олардың дымдарын Секең мысымен басты. Ал менің сол күнгі асқақтаған мысым, шүкір, қазір де тік.
Өйткені, академик Серік Қи­рабаев кемеңгерліктің ғана кепілі емес, менің де, менен басқа да жүздеген мүттәйімнің бақ-та­лайы­ның өрлеуіне кепіл бола білді. Сол үшін де тағзым Сізге, Жетекші аға!

Тұрсын ЖҰРТБАЙ,
Қазақстан педагогика академиясының академигі, филология ғылымының докторы, профессор