Қазақ фольклортануы және «Шора батыр»
Ғылыми еңбектері шет тілдеріне аударылып, өзге елдердің студенттері оны білім көзі ретінде пайдаланып жүрген өзіміздің отандық ғалымдар туралы жарытымды ақпараттарымыз аз. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің оқытушысы, филология ғылымының кандидаты, доцент Болат Қорғанбектің «Қазақ әдебиеті» атты қос томдық кітабының түрік тіліне аударылып, Түркиядағы бірқатар университеттерде оқулық ретінде оқытылып жүргенін білгенде осындай ой келді. «Kazak edebiyati» атты Түркияда оқытылып жатқан екі томдық кітаптың сыртына Болат Қорғанбек, Кенан Коч, Алмагүл Исиналардың есім-сойлары қатар жазылған. Бұл кісінің жанындағы екі автордың кітапқа қатысты негізі жұмысының аудармашылық, редакторлық болғанын кейіпкеріміздің өз аузынан естідік.
Бұл кітаптардың біріншісі қазақ фольклорының жанрлары мен жанрлық түрлерінен бастап, жыраулық поэзиядан кеңестік кезеңге дейінгі әдебиетіміздің тарихына арналса, екіншісі оның кеңестік кезеңнен қазіргі дәуірімізге дейінгі уақытын қамтыған. Әрине, Қ.А.Иассауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің түлегі болғандықтан, азды-көпті түрік тілінен хабардармыз. Осы мүмкіндігімізге орай кітапқа зер салып көрдік. Әдетте, оқулық үрдісінде жазылған еңбекте көпшілік әбден қабылдаған, қоғамда орныққан ақпараттар, мәліметтер беріледі. Мұнда да ол сипат бар. Бірақ еңбекте қазақ әдебиеттануында орныққан ой-пікірлердің бірен-сараны ғана емес, барынша түгелге жуығы ілтипатқа алынғаны оның мазмұнынан да, кітаптың соңындағы әдебиеттер тізімінен де көрініп тұр. Және олардың ішіндегі тың көзқарастар алдыңғы лекке шығарылған. Аталмыш кітаптар Мұғла сияқты Түркияның көптеген әйгілі университеттерінде он жылға жуық оқытылып келе жатқандықтан, түрік жұрты бұл еңбектермен жақсы таныс деп сеніммен айта аламыз. Бұл, бір жағы, төл әдебиетімізді әлемдік сахнада насихаттау да болмақ. Бұл еңбектер туыстас елдің ағарту саласында ғана емес, ғылым әлемінде де кең қолданысқа түскен. Интернет желісін атүсті сүзіп шыққанның өзінде осы кітаптарға сілтеме жасаған 30-ға жуық түрік тіліндегі ғылыми еңбектерді кезіктірдік.
Әдебиеттанушы-ғалым Болат Қорғанбектің есімі ғылыми ортада әбден таныс. Ол осы күні екінің бірі жүрек қалауымен бара қоймайтын фольклорды зерттеу нысанына айналдырған. «Осы күні» деген сөзге екпін түсіріп отырғанымыз да жәйдан-жәй емес. Өткен ғасырда фольклортанушы ғалымдар көп болатын. Және көпшілігі фольклорды жинақтау, сұрыптау, жанрға бөлу деңгейінде еңбектенді. Кеңес үкіметінің цензурасы фольклорды індете зерттеуге мұрша бермеді. Ал тәуелсіздік таңы атқанда фольклортанудың алдына жаңа міндеттер қойылды. Жинақтаудың, сұрыптаудың дәурені өтіп, оның теориясын жасау, сюжеттердің бастапқы қаңқаларын «қалпына келтіру», оған негіз болған түптұлғаларды анықтау сияқты күрделі шаруалар күтіп тұрды. Фольклордың тек әдебиетпен ғана емес, тарих, этнография, мәдениеттану, әлеуметтану, т.б. ғылымдармен қат-қабат өріліп жататындығы да оның бір ғана әдебиеттанудың ауқымына сыймайтынын көрсетті. Оның үстіне, фольклорлық шығармалар көбінде бір халықтың еншісі бола бермейді. Сонау дәуірлерден жазба әдебиетпен қатар желі тартып келе жатқан түркі халықтарына ортақ шығармалар матриархаттан бастау алып (жалмауыз кемпірді еске түсіріңіз), Ноғайлы дәуіріне келіп бір-ақ тіреледі (тіпті, онан бергі уақыттардың да ізі жоқ емес). Сол үшін мол білімді, терең танымды қажет ететін салада жәй ғана энтузиазммен кез келген шығарманың бастапқы қаңқасын, бастапқы кескінін анықтау оңай емес. Дала өркениетінен қалған айрықша белгі – күшейтілген жад арқылы бізге дейін жеткен фоль-
клорлық шығармалардың ешқайсысы да осал еместігі тағы бар. Осы тұрғыдан келгенде фольклор тарапынан олжалы болу шын мәніндегі жан-жақты мол білімнің, ұзақ уақыт тынбай еңбек етудің нәтижесі десек, шындықтың аулынан онша ұзай қоймаймыз. Ғалымның «Шора батыр» эпосы: нұсқалары, генезисі, тарихилығы» монографиясын оқып шыққан соң кез келген зерттеушінің фольклорға тісі неге батпайтынын біраз шамалағандай болдық.
Атақты өнертанушы, жазушы, композитор И.Жақановтың кітапқа ізгі ниетін білдірген монографияның бастапқы беттеріндегі сөзінде автордың тақырыпты зерттеуге қаншалықты күш жұмсағаны, ұзақ уақыт сарп еткені қысқа да нұсқа айтылған. Шынында да, қамтылған материалдардың және дәйек етілген ғылыми еңбектердің күрделілігі мен аса ауқымдылығы, бұған қоса, көптілділігі, көпжанрлылығы, көпграфикалылығы, қол жеткізуі қиын сиректігі зерттеу жұмысын бастар алдындағы дайындықтың өзінің сан алуан экспедициялық, палеографиялық, зертханалық, сипаттамалық, жариялаушылық шаруалардан құралғанын айтпай-ақ аңғартады. Осы тектес қыруар жұмыстардың нәтижесін қорыту да келесі бір қиындыққа алып келері даусыз. Шора тақырыбындағы түрлі жанрлардағы тұтас түркі халықтарындағы шығармаларды салғастыру, олардың көкейде қилы сауал туғызатын тылсымдарын қисынға салып тәпсірлеу ғылым үшін аз. Құр қисын ғана емес, бұлтартпас ғылыми дәйек те керек. Ал «Шора батырдың» нұсқалары, оның тарихилығы, бас қаһарманның тарихи түптұлғасы жайлы бұған дейінгі ғылыми көзқарастар сан алуан ғана емес, қым-қиғаш қайшылыққа толы болғаны сондай, олармен жай танысқанның өзінде шырғалаңнан басың айналады. Ал оларды дәйек ету үшін де, алдымен ақиқат қайсысында деген сұрақтың жауабын табу керек болары белгілі. Міне, осындай күрделі мәселелер монографияда рет-ретімен шешіліп, ол қазақ фольклортануына үлкен үлес болып қосылды.
Бұл зерттеудің ғылымымызға әкелген олжасы неде? Әрине, ең алдымен, рухани «ақтаңдағымыздың» орны толтырылды. «Шора батыр» бұрынғы патша, кейінгі кеңес үкіметі кезінде айрықша тыйым салынған жыр. Тыйым салынуы жөнінен бұның алдына шығатын жыр жоқ. Түрік ғалымы Х.Паксой «Шора батырды» отаршылдықтың түрлі қитұрқылықтарын әшкере етуімен басқыншыларға үрей әкелгенін, оның айрықша қысым көруі сол себепті екенін айтыпты. Демек, бәзбір мұра жат пиғылдағыларға қаншалықты зиянды болса, өзіміз үшін соншалықты пайдалы. Осы тұрғыдан қарағанда, еңбек аса құнды мұраны тірілтуімен бағалы. Екіншіден, мұрағат, мұражай, қолжазба қорларында шаң басып жатқан, бұрын мүлде жарияланбаған көп нұсқалар ғылыми айналымға енді. Олардың өзіміздегі ғана емес, туыстас халықтардағы бірнеше нұсқалары алғаш рет сөз болды. Барлық нұсқалар қорытылып, олардың стадиялық ерекшеліктері айқындалды. Соның нәтижесінде, автордың дайындауымен «Бабалар сөзі» жүзтомдығының салиқалы бір томы шықты. Сондай-ақ, ол Түркияда шыққан «Қазақ дастандары» көптомдығының да бір томын дайындаған (Kazak destanları V: Şora Batır / Haz.: Bolat Korganbekov; Türkiye Türkçesine aktaran: İsmail Turan Kallimci. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2010. – 209 s). Бұл да ұлттық мәдениетімізді насихаттау жұмысынан саналады. Үшіншіден, еңбектің ғылыми жаңалықтарының бәсі отандық аяда ғана емес, берісі түркі, әрісі әлемдік фольклортану деңгейінде деуге болады. Оған жоғарыда айтылған туыстас халықтардағы нұсқаларды тұңғыш таныстыру сияқты тәжірибелік қана емес, тұтастану түрлерінің стадиялылықпен байланыстылығын, тұрмыс-салт жырларының эпосты құраушылық және тудырушылық қызметі сияқты М.Әуезов сияқты ғұламалардан бастау алған пікірлерді тиянақтау, тарихи тұлғаның эпос қаһарманына айналу заңдылықтарын көрсету тәрізді теориялық та жетістіктер дәлел бола алады. Сондықтан да болар, монография тағы да өзге елде өзімізден бұрынырақ бағаланыпты. Татар ғалымы Л.Мұхамедзянова еңбекті насихаттап екі мақала жазыпты (Мөхәммәтҗанова Л.Х. Б.Корганбеков. «Шора батыр»: нөсхәләре, генезисы, тарихилыгы» // Фәнни Татарстан. 2015, № 1, 167-171 б. Сонікі. Тарих булып дәшә Чура батыр…// Казан утлары. 2015, № 9, 180-183-б.). Төртіншіден, бірнеше ғасыр бойы даулы болып келе жатқан жырға қатысты мәселелердің дені дұрыс шешімін тапқан. Ол бағытта шығармаға ғана емес, жыршылық мектептерге, жырлаушыларға, шығарманың тарихи негізіне қатысты көлемді мәліметтер беріліп, нақты да айқын тұжырымдар жасалынған. Оның жарқын бір мысалын кітаптың соңғы жағында берілген эпос генезисіне қатысты таблицалардан көреміз. Гуманитарлық салада жаратылыстану ғылымдарына тән нақтылыққа жеткізе зерттеу де ізденістің тереңдігінен туса керек. Еңбек тақырыбы жеке туындыға қатысты болғанымен, жалпы қаһармандық эпос теориясына қатысты тұстар жеткілікті.
«Таралу аймағының кеңдігіне қарай «Шора батырдың» ұлттық варианттары да өте көп. Жыр
ХІХ ғ. орта тұсынан баспа бетін көре бастаған. Шетел баспаларынан жиі жарық көруі, шетел ғалымдарының арнайы зерттеуі жырдың даңқтылығынан туған құбылыс», – деп баға береді автор. Автор барлық жырланыстарымен, айтылымдарымен қоса есептегенде Шора батырдың елуден астам нұсқаларын бір-бірімен салыстыра отырып зерттеген. Және олардың бәрі бір жанрдың аясында емес. Олардың ішінде батырлық жыр үлгілерінен басқа ертегілік, аңыздық, тіпті лирикалық жанрлар құрамына енетін нұсқалар да бар. Осы нұсқалардың барлығын бірдей қарастыруы – эпос генезисін анықтау қажеттілігінен туған. Ғалым жанры әр түрлі болғанымен, мазмұны бір, яғни Шора батыр туралы фольклорлық шығармаларды зерттей отырып, осы жанрлардың түркі тектес халықтардағы даму ерекшеліктеріне мән береді. Көне жанр мен классикалық жанрдың ара жігін ажыратып, қай елдердің жырлары нақты тарихи оқиғаға жақын екенін, қайсыларыныкінде көркем қиялдың үлес салмағы артықтау екенін жіктеп көрсетіп береді.
Зерттеуші жырдағы бас қаһарманның қаланы жаудан құтқаруы қазақ эпостарындағы дәстүрге айнала бастаған сарын болғанымен, бұл Шора батыр үшін көркем қиял қоспасы еместігін жеткізеді. Жырдың бас кейіпкерлерінің көпшілігі тарихта болған адамдар екендігіне мән береді. Атап айтқанда, бас қаһарман Шораның өзі тарихи Шора Нәрікұлы болса, көне нұсқаларда кейіпкер ретінде көрінетін және аттары аталатын Әліби, Шығалы (Шах-Әли), Құлыншақ (Кощак), Сүйінбике (Сары ханым), Шалгез, Сафа-Керей, Қошым, Шағым-Керей, қарақалпақ нұсқаларында Айдар, Майлықожа нұсқасындағы Зәниминнет (Зениет) сияқты кейіпкерлер шын мәнінде Шора Нәрікұлымен замандас болған тарихи тұлғалар екендігін айтады. Осы орайда олардың өмір сүрген уақыты мен ортасы, іс-әрекеті мен лауазымындағы тарихи және эпикалық сәйкестікке, эпостың тұрақты сюжеттік қаңқасына назар аудартады. Ал қарақалпақ нұсқаларындағы Сұлтаны Санжар, Оңтүстік Қазақстан вариантында көрініс беретін Көкше, Қарахан, Қаныкей, Тінікей, Есім сынды кейіпкерлер де тарихи тұлғалар болғанымен, олардың Шорадан заманы бөлек екендігін дәлелдейді.
Күрделі еңбекке баға беру де оңай емес. Зерттеудің біздің назарымыздан тыс қалған бұдан басқа да артықшылықтары бары күмәнсіз. Оны айқындауды болашақтың еншісіне қалдыра отырып, мынаны айтқымыз келеді: ғалымның теориялық дайындығының тұғырлылығы, бірнеше тілді, араб және басқа да жазуларды танитыны осындай бағалы еңбектің тууына үлкен сеп болған. Бір қуаныштысы, қазақ тілінде жарық көріп жатқан тарих оқулықтарында кездесе бермейтін Ноғайлы дәуіріне қатысты деректерді ғалым бір ғана «Шора батыр» төңірегінде молынан алға тартады. Біздіңше, ой еркіндігі, тілдің қуаттылығы, пайымның дәлдігі, зерттеу нысанының жан-жақты ашылуы, сондай-ақ, пайдаланылған әдебиеттер тізімінің молдығы мен салмақтылығы, әлемдік көлемде болуы зерттеудің құндылығын айғақтап тұрғандай. Осы тұрғыдан келгенде, монографияны тәуелсіздіктің ширек ғасырында қазақ фольклортануы жаңа биікке көтерілді деп лайықты түрде айтуға дәлел болатын еңбектердің бірі деп есептейміз.
Айгүл СЕЙІЛОВА.
Астана қаласы.