Кино – қай-қашаннан да халыққа насихат жүргізудің ең бұқаралық түрі болған, қазір де солай. Осы орайда қазақ киносының өткені, бүгіні мен болашағы жайында театр және кино режиссері, кинодраматург, өнертану профессоры, Қазақ­станның халық әртісі Талғат Теменовпен жолығып, өнердегі жолы, саланың сан тарау соқтықпалы-соқпақты сүрлеуі жайлы еркін әңгімелескен едік.

– Талғат Досымғалиұлы, халқымызда «Болашақ бала шақтан басталады» деген тәмсіл бар. Сіздің шығармашылық жолыңыз, түсірген фильмдеріңіз жұртшылық назарында. Алайда балалық, жастық шағыңыз туралы деректер аз айтылады. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін өскен ортаңыз, ата-анаңыз жайлы баяндап берсеңіз?
– Әкем Досымғали Қызылордадағы мұғалімдер даярлайтын институт­ты алғашқылардың бірі болып бітірген, қазақша-орысша сауаты мықты, білімді азамат­тардың бірі болған екен. Батыс Қазақ­стан облысындағы Жәнібек ауданында партия комитетінің хатшысы болып қызмет жасап жүрген кезінде, қазақ зиялыларын жаппай қырғынға ұшыратқан репрессияның құрбаны болып, жалған жаламен Колымаға жер аударылған. Ол жақта қандай азап пен тозақтан өткенін айтып жатудың қажеті бола қоймас.
Ұлы Отан соғысы басталғанда жазасын өтеушілердің қатарында оны да майданның алғы шебіне жібереді. Айыптылар ротасына тоғытылғандарды аяусыздықпен қанды қасапқа айдап салғандарын жұртшылық жақсы білетін болар. Алайда «қырық күн қырғын болса да, ажалсыз адам өлмейді» дегендей, әкем майданнан аман-есен оралып, алдымен, Алматы қаласында, ке­йінірек Шелек ауданында түрлі қызмет­тер атқарады. Осы жерде анаммен отау құрып, екеуі ғұмыр бойы ұстаздықпен айналысқан. Анам Гүлшария – елу жылға жуық мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен дәріс беріп, шәкірт тәрбиелеген ұлағат­ты ұстаз. Ал әкеміз ке­йінірек кітапханаға ауысқан екен. Біздің кітапқа деген құштарлығымыз да осы кез­ден басталса керек. Осы тұста жарық көрген батырлар жырынан бастап, қазақ жазушыларының туындылары кітапхана мен біздің үйдің арасында көшіп жүретін. Әкем сол кез­дегі зиялы қауым арасында қалыптасқан дәстүр бойынша, мерзімді басылымдарды толықтай жаздырып алып, күнделікті жұмысын газет-журналдарды оқудан бастайтын. Содан да болар, ол білмейтін тақырып, айтылмайтын әңгіме қалмау­шы еді.
Ал анамыз – албанның ішінде қарақыстық деген атаның ұрпағы, өзі ақынжанды, сөзге шешен, өте ділмар кісі еді. Ес білгелі кітап пен газет-журналдың ішінде өскендіктен бе, әдебиетке деген құштарлығымыз ерте оянды. Ең үлкен ағамыз Марат Тоқашбаев қазақ публицистикасында аты әйгілі азамат, қоғам қайраткері болып қалыптасуына да отбасындағы кітапқа деген құштарлық әсер етпей қалмаған шығар.

– Егер өскен ортаңыз әдебиетпен тығыз байланысты болса, кино саласына баруыңыздың сыры неде? Жоқ, әлде артист болу арманыңыз ба еді?
– Жоқ, мен есейген шағымнан философ болуды армандайтынмын. Мектепте жүргенде-ақ маркстік-лениндік философияны, әлемдегі танымал философтардың еңбектерін оқып тастаған едім. Солар менің мамандық таңдауыма үлкен әсер еткен болса керек. Сократ­та: «Егер мүмкіндігің болса – үйлен. Әйелмен жолың болса, жақсы отбасын құрасың. Ал егер жарың нашар болып жолықса, философ болып шығасың…» деген сөз бар. Әзіл ғой…
Сол арманның жетегіне еріп, Қазақ мемлекет­тік университетінің философия факультетіне құжат­тарымды тапсырған едім. Алайда бір ғана балл жетпей қалып, тауым шағылды. Содан құжат­тарымды алып, көшеге шыққанмын. Далада сіркіреп жаңбыр жауып тұрды. Таяудағы аялдаманың астына бір топ қыз-жігіт­тер жаңбырдан қорғанып тұр екен. Мен де солардың қатарларына қосылдым. Шашы тізесіне де­йін төгілген сұлу қыздар көңіліңді алаңдатпай қояр емес. Сөздеріне қарасам, актерлік факультетке түсуге келіпті. Бір тылсым сезімнің жетегімен жаңағы жастармен бірге барып, сынаққа кірдім. Емтихан алушы Асқар Тоқпановтың алдында «Сәкен Сейфуллиннің өлеңі» деп бір өлең оқыдым. Сұңғыла кісі емес пе: «Сәкенде бұндай өлең жоқ қой!» – деді жұлып алғандай. Амалсыз өз өлеңім екенін мойындауға тура келді. «Кәне, кекіліңді көтерші?!» – деді бұйыра. Мен айт­қанын істеп едім, жаныма келіп: «Маңдайың жарқырап тұр екен. Сенен бірдеңе шығады!» – деп, батасын бергендей болған. Осылайша, Алматы мемлекет­тік консерваториясының студенті атанып шыға келдім.
Өнерге етене араласуыма ұстазым Асқар Тоқпановтың әсері үлкен болғаны мәлім. Соның курсынан дәріс алып, диплом қорғағаннан ке­йін жолдама бойынша Талдықорғандағы Бикен Римова атындағы драма театрына барып, төрт жылға жуық актер болып еңбек ет­тім.
– Талдықорғаннан ке­йін бірден Мәскеуге ат­танғаны­ңызды білеміз. Бұл облыстық деңгейдегі актер үшін үлкен секіріс болса керек. Осының жайын айтып берсеңіз!
– Мен консерваторияда білім алып жүрген кез­де-ақ режиссер болуды армандайтынмын. Бір жолы Нұрмұхан Жантөрин ағамыз Талдықорғанға келіп, спектакль қойды. Мен бұл қойылымда қатардағы кейіпкерді сомдадым. Сол күндері өнердің дара да, сара сардары Нұрмұхан ағаның жанынан шықпауға тырысатынмын. Бір жолы маған: «Есть такой писатель – Джорж Мадоу. Прекрасный писатель…» – дей бергенде, «Уставшие воевать» дегенді жазған ба?» – деп едім, бетіме үңіле қарап:
– Сен оны қайдан білесің? – деді.
– Оқыдым!
– Екінің бірінің оңтайына келе бермейтін жазушының еңбегімен таныс болсаң, бекер бала емес екенсің, – деді.
– Менің режиссер болғым келеді! – дедім ақыры сырымды жайып салып.
– Дұрыс, бару керек, оқу керек! – деп батасын берді.
Бұл жайлы мен Оралхан Бөкей ағамызбен де сөйлескен болатынмын. Ол да менің бұл талпынысымды құптап, шешім қабылдауыма түрткі болды. Осылайша, мен тәуекелге бел буып, Мәскеуге ат­тандым.
Мәскеуде КСРО мемлекет­тік кино (Госкино СССР) жанындағы жоғары режиссерлер мен сценарийшілер курсында, Сергей Соловьевтің шеберханасында дәріс алдым. Дипломдық жұмысым ретінде өзімнің сценарийім бойынша «Торо» фильмін түсірген едім. Алғашқы жұмысымның Мәскеулік талғампаз ортаның жоғары бағасын алғаны, жаңа белестерге ұмтылуыма қанат бітіргені рас.
Оқуымды бітіргеннен ке­йін Алматыға келіп, Қазақфильмде режиссердің көмекшісі ретінде қызметімді бастадым. Сондай бір күндері Мәскеуден: «Тез жет!» – деген хабар келді. Сөйтсем, оқиға былай болған екен. Әйгілі актер әрі режиссер Ролан Быков «Мосфильм» киностудиясының ішінен «Юнность» бірлестігін құрып, оған Кеңестер Одағының барлық республикаларынан талант­ты режиссерлерді топтастыра бастаған көрінеді. Осы мәселе бойынша Сергей Соловьевпен пікірлескенде ол бірден: «Қазақ­станда Талғат Теменов деген талант­ты жас жігіт бар. Соны қанатыңнын астына алсаң, қателеспейсің!» – депті.
Кешке қарай жұмыстан келіп, жатақханадағы бөлмемде жатқанмын. Бесінші қабатқа әрең көтерілген вахтер апай: «Талғат, сені Мәскеуден телефонға шақырып жатыр!» – дегені. Мен жеделдетіп астына түссем, телефон тұтқасын ұстап тұрған қыз: «Сізбен Мәскеуден Ролан Быков сөйлеспекші», – деді.
Екі ауыз амандық-саулық сұрасқаннан ке­йін ол:
– Сенің «Торо» деген фильмің бар екен ғой? – деді.
– Иә, бар екені рас.
– Онда ертең маған сол дүниеңді көрсетші! – деді де телефонды қоя салды.
Жолыма жетер қаражат­ты қалай тауып, Алматыдан Мәскеуге қалай жеткенім өз алдына жеке әңгіме. Әйтеуір жолым болып, айт­қан уақыт­та киностудияда тұрдым. Одақ киноматографистерінің бесінші съезіне дайындық жүріп жатқан кез болатын. Менің «Торо» ат­ты туындымды саланың мықты мамандары түгел отырып көрді. Сеанс біткен кез­де бәрі орындарынан тұрып, қол шапалақтағанда, мен өзімді бақыт­ты сезінген едім. Шыққаннан ке­йін Ролан Быков: «Мен сені «Мосфильмге» шақырғым келеді. Осында кино түсіресің?!» – деді. Кеше ғана ауылдан шыққан қазақтың қара баласын «Мосфильмге» шақырды дегенге сенерімді де, сенбесімді де білмей, аңырап тұрып қалыппын. Осылайша, Кеңес Одағының ең басты киностудиясында жұмысты бастап кеткен болатынмын.
Ең алдымен, болашақта түсірілер киноның сценарийін қарастыра бастадым. Бір күні Кеңес Одағының бірінші ұстазы саналатын Антон Макаренко жайлы сценарий қолыма тиген. Соны Роланға апарып: «Мына жоба бойынша кино түсіргім келеді?!» – деп едім, жазбаны қолына алып қарап: «Қымбат­тым, бізде Глеб Панфилов, Никита Михалков, Эльдар Рязанов деген режиссерлер бар. Олар Макаренконы сенен жақсы түсіре алады. Алайда олар сенің халқың жайлы туынды түсіруге қауқарсыз. Сондықтан қазақтар жайында кино түсіруге кеңес беремін», – деген. Осылайша, «Адамдар арасындағы бөлтірік» деген тақырыппен сценарий жазып, соны түсіріп шықтым. Бұл менің «Мосфильм»-де түсірген алғашқы және соңғы кином еді.
Бұл еңбегім қарапайым көрермендер мен кино сыншылары тарапынан жоғары баға алды. Кино Германияның Майндағы Франкфурт қаласында өткен ХV Халықаралық кинофестивальде Гран-при жүлдесін, Италияда өткен «Күміс аю» байқауы мен Португалияда өткен халықаралық фестивальде арнайы жүлделерді жеңіп алған. Осыдан ке­йін мен режиссер ретінде қазақ халқына аздаған болса да пайдамды тигізе алатыныма сене бастадым.
– «Мосфильм»-дегі қызметіңіз неге қысқа болды?
– «Советская культура» газетіне «Адамдар арасындағы бөлтірік» фильмі мен оның режиссері туралы жазылған мақалаға көзі түскен Қазақ­стан компариясы орталық комитетінің сол кез­дегі хатшысы Колбин: «Теменов деген Қазақ­станнан екен ғой. Ол жақта жатақханада тұрып жатқан көрінеді. Дереу алғызу керек!» – деген пәрмен беріп, Камал Смаиловтың шақыруы бойынша мен Алматыға қайтып оралып, «Қазақфильм» киностудиясына жұмысқа орналастым. Тиісінше маған пәтер де берген.

– Қазақ­станға келгеннен ке­йін шығармашылық шабытыңыз артпаса, бәсеңдемегенін білеміз. Соның дәлелі, Желтоқсан оқиғасы жайлы түсірілген «Қызғыш құс» фильмі еді ғой. Қазақ қоғамы үшін жабық тақырып саналатын оқиға жайлы толықметражды көркем фильм түсіруге кедергілер де көп болған шығар?
– Бұл өте қиын тақырып болғаны рас. Мен шетелдерге барғанымда, біздегі желтоқсан көтерілісі жайлы әлем жұртының мүлде бейхабар екенін аңғардым. Осыдан ке­йін қазақ халқының трагедиясын кино арқылы әйгілеу керек деп шешкенмін. Олег Манджиев деген қалмақ досым екеуіміз сценарийін жазып, басты рөлдердің біріне КСРО халық әртісі Нонна Мардюкованы шақырдым. Ол кісі менің ұсынысымды қабыл алып, баласы Владимирдің қазасына қайғырып отырғанына қарамастан, ұлының қырқын берген күні Таразға ұшып келді. Ке­йіннен Нонна Викторовна: «Мені екінші рет өлімнен алып қалған осы кино, оның ішінде, Талғат, сен болдың!» – деп ағынан жарылған еді.

– Ресейдің империялық саясатының озбырлығын баяндайтын фильмге түсуге қалай келісім берді екен? Дегенмен, заты орыс емес пе?
– Жоқ, ол кісі ұлт­тық деңгейден жоғарылап, әлем азаматы дәрежесіне жеткен жан ғой. Оны киноға түсуге шақыруымыздың да себебі, Нонна Викторовнаның әлемге әйгілі актриса болуында жатыр.
Біз киноны Тараздан 60 шақырым қашықтықта орналасқан Маймақ деген бекет­те түсірдік. Ал оның ар жағында Шыңғыс Айтматовтың туған айылы тиіп тұр. Мардюкованы сол ауылға апарып, «адамзат­тың Айтматовы» атанған адамның туған өлкесімен таныстырдық. Осының барлығы баласынан айырылған ананың ішкі қайғысын ұмыт­тырып, жұмысқа ден қоюына әсер еткен болса керек.
– Сіздің фильмдеріңіздің ішінде «Махаббат бекеті» ерекше орын алады деп ойлаймын. Бұл адамзат баласының ғашықтық сезімін бүкпесіз ашатын нәзік те сыршыл фильм болғаны рас. Басты рөлді сомдаған Баян да осы арқылы жалпақ жұртқа танымал болды емес пе?!
– Мен бір жолы Батыс Қазақ­стан облысына «Бөлтірік» фильмінің таныстырылымына барғанмын, сол шараға Орал қаласындағы музыкалық училищесінің тәлімгерлері де келген екен. Соңынан қолтаңба алуға келгендердің ішінде осы қыз да болды. «Жолың болсын, Баян!» деп қол қойып, кітапты қайта ұсынып тұрғанымда ол: «Менің киноға түскім келеді!» – деді. Он алтыға тола қоймаған балаң кезі ғой. Дегенмен талабын қайтармайын деп «Қызғыш құс» фильміндегі эпизод­тық рөлдерге шақырдым. Ол музыкалық училищені қалдырып, Алматыға келді. Осы жерде актерлік мамандықты меңгеріп, ке­йіннен «Махаббат бекетінде» басты рөлді сомдады.

– «Өнердің жолы – бұралаң» деген бар. Нағыз өнер қашан да кедергілерге тап болып, үлкен күш-жігермен өзіне жол ашатынын көріп жүрміз. Сіздің өнер жолыңызда кедергілер жолықты ма?
– Менің өмірімнің өзі кедергілерден тұрады. Ешқашан кедергісіз ешбір нәтижеге қол жеткізіп көрмеппін. Алайда сол кедергілердің арқасында ғана мен Талғат Теменов болып қалыптастым деп ойлаймын. Мысалы, мен ең алғаш рет «Шаңырақ» деген кино түсірген едім. Оны қаржыландырған «КСРО МемКино» мекемесі болатын. Сол ақшаны уақтылы ала алмай, жұмысым тоқтап қала берді. Тек, Сергей Соловьевпен хабарласып, ол Алматыға арнайы ұшып келіп, араласқаннан ке­йін ғана қаржыға қол жеткіздім.
«Жақсыдан шарапат» деген бар емес пе. Соловьев келген кез­де оған лайықты құрмет көрсетілді. Сол жолы «Қазақ КСР-і МемКиносының» төрағасы Олжас Сүлейменовпен де жолығады. Қашан да ұлт қамын ойлап жүретін Олжекең оған қазақ режиссерлерін оқытуға жәрдемдесуін сұраған екен. Соның нәтижесінде, қазақ киносының жаңа толқынын қалыптастырған Рашид Нұғманов, Ардақ Әмірқұлов, Әмір Қарақұлов, Абай Қарпықов, Серік Апырымовтар курсқа қабылданып, бүгіндері ұлт­тық киноның көшбасшыларына айналып отыр. Кей-кейде егер сол жолы Соловьев Алматыға келмесе, қазіргі қазақ киносының жай-күйі қандай болар еді деп те ойлаймын.

– Кинодағы еңбегіңіз, қазақ руханиятын дамытуға қосқан үлесіңіз өз алдына бір төбе. Сонымен қатар қоғамда болып жатқан оқиғаларға мезгілінде үн қатып отырасыз. Жалпы, саясатпен айналысуға қалай қарайсыз?
– Жоқ! Саясатпен саясаткерлер айналысу керек деп есептеймін. Өнерін саясат үшін тастап кетіп, ақырында жарытып саясаткер де болмаған, не өнерде өрнек қалдырмаған адамдарды білемін.
Әрине, өнер адамдары қашан да халқының қамын ойлап, шырылдап жүреді емес пе. Кешегі Сәкен, Бейімбет, Мағжандар, берідегі Мұхтар Әуезов бастаған тұлғалар халқының тағдырынан тысқары қала алмағаны рас. Заманымыздың заңғарлары – Мұхтар Мағауин, Шерхан, Оралхан, Мұқағалилар елінің ертеңі үшін, тілінің тағдыры, халықтың өнері мен руханиятын сақтау жолында өнерімен де, өмірімен де қызмет жасады. Фариза апайымыз, Шерхан мен Әбіш Кекілбаевтар саясатқа араласпаса, әдебиетіміз бен өнеріміз кенжелеп қалар ма еді деген күдік те мазалайды.
Әбекең – Әбіш Кекілбаевты айтамын, сөз жоқ, қазақ руханиятын қара нардай алға сүйреген алыптардың бірі. Мені Шыңғыс Айтматовқа арнайы ертіп барып, таныстырған да сол болатын. Енді ғана киноға қадам басқан жас режиссер кезімде Шыңғыс сияқты дара тұлғаға таныстыруы, қанатының астына алып, қамқорлық жасағаны, аманат етіп кетуі есімнен кетер ме! Сондықтан осындай алыптармен жолдас, дәмдес болған бақыт­ты сәт­терім жадымда жаңғырып тұрады. Сондықтан мен қазір не істесем де, қандай жұмысты қолға алсам да көз алдымда қазақтың ұлы тұлғалары көлбеңдейді. «Аманатымызды дұрыс атқарып жүрсің бе?!» деп, сынай қарап тұрғандай болады.
– Талғат Досымғалиұлы, енді бір сәт қазіргі елімізде түсіріліп жүрген киноларға келейікші. Кешегі «Көшпенділерден» бастап, бүгінгі теледидар экранынан түспейтін сериалдар сіздің көңіліңізден шыға ма, талғамыңызға тати ма? Өз басым «Көшпенділерді» қабылдай алмадым. Халықтың қаншама қаржысын шығындап түсірілген фильмнен ұлт­тық рухты да, тарихты да көре алмадым…
– «Көшпенділер» – Нұрсұлтан Назарбаевтың идеясы. Мен ол кез­де «Қазақфильмде» көркемдік жетекші қызметін атқарып жүргенмін. Бірде көнеріп қалған жазбаларды есептен шығарып отырып, Сәкен Жүнісовтің «Абылай хан» сценарийі қолыма ілікті. Оны үйге алып кетіп, таң атқанша оқып шықтым. «Бұны қоқысқа жіберуге болмайды» деген байламға келіп, сол кез­дері вице-премьер қызметінде жүрген Иманғали Тасмағанбетовке көрсеткенмін. Мұны міндет­ті түрде түсіру керегін де баса айт­тым. Жұмыс осылайша басталған. Дайын сценарийді өңдеу Рүстем Ибрагимовқа жүктелді. Алайда ол америкалық режиссер және актерлармен жұмыс жасаймын деп сценарийді өзгертіп жіберген екен. Ақыры, Олег Манджиев екеуіміз бірігіп, оны қайта жазып шықтық. Сіздер көріп жүрген кино – «Абылай ханның «құдайға қараған» түрі. Қалай болғанда да бұл фильм қазақ киносына жаңа серпін әкелді деп есептеймін.

– Ал сериалдар туралы пікіріңіз қандай? Тілді шұбарлап, орысша-­қазақшаны қойыртпақтап жүрген әріптестеріңізге не дейсің?
– Шынымды айтсам, менің сериал­дарды қарап отыруға уақытым жоқ. Дегенмен, ара-тұра қарап қалғанда, тірліктеріне қарыным ашатыны рас. Ауыл- үйдің тірлігінен аса алмаған, ене мен келін арасындағы болмайтын сериал­дар ұлт тәрбиесіне ешқандай оңды әсер етпейді деп ойлаймын. Орыс халқында енесіне қатысты небір жаман анекдот­тар айтылады, ал қазақ азамат­тары қашан да енелерін өз анасындай сыйлаған. Мұны сайқымазаққа айналдырған дұрыс емес деп ойлаймын. Сосын, қайда қарасаң да келінін жамандаған көрініс. Аға­йын, қазақ халқы сол келіндердің арқасында өсіп-өніп, көбейіп отыр емес пе? Сондықтан шамаң келсе, келіндерді тәрбиелеп, ұлт болашағының ұясы – отбасын сақтау мақсатында жұмыс жасауымыз керек қой.
Кино дегеніміз – жай ғана уақыт­ты көңілді өткізудің құралы емес, бұл – ең алдымен, идеология. Сондықтан әрбір режиссер, әрбір актер сериалға түсе бастаған кез­де, ең алдымен, «ұлтыма, халқыма қандай ізгі ой қалдырамын, ізгіліктің жолын қалай көрсетемін?» деген сауалды қою керек.
Бүгіндері Қазақ­станда балалар әдебиеті, балаларға арналған кино, балалар контенті кенжелеп қалған. Бұл бағыт­тағы дүниенің түгелге дерлігі Ресей мен Американың, қала берді Қытайдың үлесіне қалып отыр. Содан ке­йін, сәбилеріміздің тілі орысша шығып жатыр деп байбалам саламыз. Осының барлығы мемлекет тарапынан бұл мәселеге жеткілікті көңіл бөлінбеуінен дер едім. Қытайда жылына мыңнан артық кино түсіріледі екен. Олар өз аумағына, өз экранына жылына шетелдің 10 киносын ғана кіргізуге рұқсат береді. Ал бізде 99,9 пайыз шетелдік фильмдер күндіз-түні көрсетіліп жатыр. Сондықтан жауапты сала мамандары, ең алдымен, идеологияға көңіл бөліп, ұлт­тық салт-дәстүрлерімізді, әдет-ғұрыптарымызды насихат­тауды қолға алғандары жөн болар еді. Мұхтар Әуезовте: «Ел боламын десең, бесігіңді түзе!» деген нақыл сөз бар. Ал мен: «Ел боламын десең, экраныңды түзе!» деп өзімше үн қосқым келеді.
Дәстүрімізде жастардың үлкендерге сәлем беруі, алыстан келген балаға қарияның амандаса баруы ежелден бар. Алайда бүгіндері осындай асыл ғұрыптарымыздан алшақтап бара жатқандаймыз. 1861 жылы Ресейде крепостнойлық құқық жойылғанын білеміз. Сол кез­дері ол жақтан қазақ жеріне 100 мың қарашекпенділер көшіп келген екен. Дені сауаты жоқ, білімсіз, мәдениет­тен алыс қараңғы халық еді. Міне, сол кез­ден бастап қазақ қоғамы да салт­тан тая бастады ма деймін. Одан ке­йінгі азамат соғысы, ауқат­ты адамдардың мал-мүлкін тәркілеу, соның нәтижесіндегі ашаршылық, қазақ халқының сүт бетіне шығар қаймақтарын қалқып алып, қырғынға ұшыратқан саяси репрессия, Ұлы Отан соғысы мен қираған шаруа­шылықтарды қалпына келтіру жылдары руханият­тың тамырына балта шабылғаны анық. Осының бәрі фашизмнің екінші түрі болғанын мойындауымыз керек. Оларға тек қана не айтсаң да бас шұлғып орындай беретін тобыр керек еді. Қазір де біз аса маңызды мәселені екінші планға ысырып қойып, ақшаның соңында жүрміз.
КСРО-ны Брежнев басқарған жылымық кезеңінде қазақ рухания­тының түлеуі басталды. Осы кез­дері Тоқаш Бердияров, Қадыр Мырза-Әлі, Тұманбай мен Мұхтар Мағауиндер, Сәтімжан Сандыбаев пен Әнуәр Әлімжановтар, Олжас Сүлейменов пен Мұрат Әуезовтер қазақтың көкірек көзі ашық, елінің болашағына рухани сүрлеу салған тұлғалар еді. Ал біздің ұрпақ – солар салған жолды жалғастырушы буын болмақпыз.

– Әлгінде қазіргі қазақ киноларында тілді шұбарлап сөйлеу белең алып бара жатқаны жайлы айт­қан едім. Осыған не дейсіз?
– Менің ойымша, мәселе қай тілде сөйлегенінде емес, нені айт­қысы келгенінде болса керек. Шоқан Уәлиханов – орыс тілінде жазған ғалым, Әнуәр Әлімжанов – орыстілді жазушы, Бақытжан Қанапиянов та – орыс тілді ақын. Бірақ олардың барлығы да ұлт­тық мүддені көздеді емес пе. Қазіргі біздің тарихымыз да, тіліміз де алашұбар. Сол сияқты, мен киноның қай тілде түсірілгенін емес, мазмұны маңызды деп ойлаймын. Осыдан бір ғасыр бұрын біздің қалауымыздан тыс осындай екітілділік қалыптасты. Енді біз осыны пайдаланып, жұмысымызды жалғастыруымыз керек. Бірақ мемлекет біреу, шекара біреу, тарих мен тағдыр да – біреу. Біз қалай, қайтып мемлекет құрамыз, соны ойлауымыз керек. Бұл жерде кино қазақыланбайынша халық та қазақыланбайтынын түсінуіміз керек. Бұл – мемлекет­тік тұрғыда шешетін маңызды мәселе.

– Алдағы мақсат-жоспарыңыз қандай?
– Менің басты арманым – қай жерде жүрсем де, не қызмет атқарсам да тек қана қазақ халқына, оның болашағына, тіліне, діліне, дініне қызмет ету. Қазаққа ізгіліктің, кісіліктің, руханият­тың аздаған болса да бояуын сіңіру! Менде басқа мақсат жоқ!

– «Қазақ әдебиеті» газетінің оқырмандарына айтар тілегіңіз бар ма?
– «Қазақ әдебиеті» – менің түсінігімде газет­тердің ішіндегі эстеті, барша басылымдардың ағасы, рухани бастауы деп түсінемін. Басқа газет­терді жамандап тұрған жоқпын, бірақ сол газет­тердің ішіндегі өресі биік басылым – осы! Өйткені «Қазақ әдебиетіндегі» ең басты тақырып – ұлт руханияты, адамның жаны. Бұл газет­тің мұраты адамның жанын нұрландыру, жүрегіне от жағу болса керек. Сондықтан газет ұжымы мен оқырмандарына жан байлығын, рухының өрлігін тілер едім!

Сұхбат­тасқан
Қуат Қайранбаев