Осыдан сексен жыл бұрын КСРО атты алып кеңістікте 1937–1938 жылдардағы жүргізілген жаппай террор ұлттық болмысымызды қалай өзгертті? Біздегі кемістік біткенді кейде содан көретініміз бар. Сол қырғынның салқыны тиген қазаққа сондай ауыр күндер қайтып келмесін. Байырғы бұқпалық пен қорқақтық мінез қайта бой көтермесін десек, біз әуелі нені ескеруіміз керек? Алапат «тазалау» науқанын бастаудың тұжырымы қалай жасалды, күллі посткеңестік аумақтағы жазалау саясатының жендеттері өздерінің бұл әрекетін қалай түсіндірді деген сауалдар тө­ңі­­ре­гін­де жазушы Тұрсын Жұртбаймен әңгімелескен едік…  

– Кезіндегі КСРО мемле­ке­ті з­ұ­лымдығымен «Халық жаулары» деп қынадай қырған трагедияның дүниежүзі тарихында баламасы бар ма?
– 1937-38 жылдардағы ұлы қасірет бір ғана Совет Одағына қатысты емес, сол кездегі дү­ние­жүзі мемлекеттерінің бәріне ортақ жағдай. Бірінші дүниежүзілік соғыстың нәтижелері әділетсіз үлес бөлісіне – әлемдік жер мен ық­пал бөлісіне алып келді. Ол Еуропа елдерінің бірқатарында ұлттық, мемлекеттік деңгейдегі өздерін қорсыну сезімін өршітті. Соның кесірінен түрлі револю­циялардың оты тұтанып, бір-біріне кереғар және бір-бірі­мен бәсекелес идеологиялар дү­ниежүзі елдерін екіге бөліп-жар­ды. Бір кезде одақтас болған елдер екі түрлі ұстанымның кесірі­нен ­бір-бірімен іштей жауыға түсті. Осы сәтте дүниеге келген Совет үкіметі байырғы көзқарасқа, билікке, капиталға, жекеменшік­ке, жалпы ежелгі түсінікке қа­рама-қайшы идеологияны өзімен бірге ала келді. 1917 жыл мен 1937 жылдың арасындағы жиырма жыл – социал-демократиялық идеология мен капиталистік идеологияның бір-бірінің аңы­сын аңдыған, бір-бірінен қалай асып түссем екен деген бәсекелес өш­пен­діліктің басталған тұсы еді. Бұл өшпенділік Қытайды да шарпыды. Жалпы, дүние осындай бір өшпенді идеологияның қарама-қайшылығына ұшырады. Әрі мұның соңы адамзат қоғамында бұрын-соңды болмаған жауыз­дық­ты тудырды. Сөйтіп, бұл өшпенділік – барлық қоғам­дық құрылым мен билік бір адам­ның ырқына шоғырланған елдерде әсіре асырасілтеушілікке жол ашты.
Жазушы, публицист, қоғам­дық сананы өзгерткен қайраткер­лер­дің бірі Бенжамен Констан: «Тек бір ғана адамның батырлы­ғы­мен жеңіске жеткен мемле­кеттің бақыты ұзақ болмайды. Тіп­ті сол адамның көмегімен де алысқа бара алмайды. Оған бас июдің өзі араздыққа соқтырады», – деген екен. Наполеонға қарата айтылған тура осы сөз – билікті бір ғана адамның қолына ұстатқан сол кездегі Германияның да, Совет одағының да бет-бейнесін айқындап тұрғандай еді. Шексіз билік иесі Сталин үш түрлі ба­қы­лау ұйымын құрды. Бірінші, ішкі қауіпсіздік мекемесі – Ішкі істер ми­нистрлігі. Екінші, Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті. Үшінші, тек қана Сталиннің өзіне бағынатын, КПСС ОК-нің жеке бақылау, барлау, жазалау орталығы құрылды. Осы үшінші, Сталиннің өзі ғана білетін және осы күнге дейін тізім­дері анықталмаған топ бүкіл жазалау органын басқарды. Ішкі істер министрлігі де, Берия баста­ған қауіпсіздік комитеті де осы кө­рінбейтін үшінші бір бақылау, барлау тобының қол астында қалды. Осыған қарап біз: «Сталин бұл оқиғаны білмеді, толықтай жазалау ырқын Ягода, Ежов, Берия атқарды», – дегенді жоққа шығарамыз. Сол Берия да, Ежов та, Ягода да өздерінің де бақы­лау­да екенін білді. Тіптен, кейбір сот процестерін Сталиннің өзі шы­мыл­­дықтың артынан бақылап отыр­ғаны жайлы деректер мен естеліктер де бар. Кейін, Ежов ұс­талған кезде: «Мені сұраққа алып әуре болмаңдар. Сталиннің жекелей жазалау саясатын біле­мін, сондықтан бірден ату жазасына кесіңдер», – деген екен. Өйт­кені ол өзі жасаған қинау, мәж­бүрлеу машинасының жұмы­сы­мен жақсы таныс еді. Оның алдындағы Ягода да бірден айыбын мойындай салған. Барлық жазалау саясатын жасады деген Берияның өзі де ың-шыңсыз, жертөледе атылып өлді ғой.
Мұндай алапат жазалаудың бастауы мен шегі белгілі еді: оның түп негізі тұйыққа тірелген мем­ле­кеттік идеологияда жатты. Же­ке билік бір адамға сүйенген кезде, сол биліктің соңы өз қолын өзі шайнаумен аяқталады. Мұндай жазалаудың дүниежүзінде бір-бірімен шырмауықша матасып астасып жатқан тұстары көп. Мао Цзэдунның да, Чан Кай Шидің де, Гитлер мен Мусоллинидің де қасіреті осында – биліктің бір ғана адамның қолына шоғыр­ла­н­уын­да жатыр. Мұндай биліктің түбі жақсылыққа әкелмейді. Мұны қағынған қоғамның қасіреті деуге болады.
– 1937-38 жылдардағы репрес­сия­ның бастауы арыда десек те, бұл алапат қырғынның «себебін» сол кездегі үкімет, үш әріп қалай тү­сіндірген еді?
– Иә, оның себептері көп болды. «Совет мемлекетінің өсуі өліп бара жатқан таптық кландардың қарсылығын өршіте түседі… Олар соңғы демі қалғандықтан жанталасып бағады… Бір бұлтақтан екінші бұлтаққа көшіп, жұрт­шы­лықтың артта қалған қауымын үгіттейді… Бұлар үгіт жұмысына бұрынғыдан да бай мазмұнда кірі­седі… Адам деген атынан айрыл­ғандардың Совет үкіметіне жаса­маған қастандығы, жаппаған жаласы жоқ… Кертартпа эле­мент­терді біріктіріп қарсы қойма­ған әрекеті жоқ… Бұрынғы элемент­тердің де тіріле бастауы мүмкін, бұл әрине, қорқынышты емес, бірақ сол элементтерден тез құтылғымыз келсе, осының бар­лы­ғын естен шығармауымыз керек. Жазаға тартуымыз керек», – деген Сталиннің сөзі бар. Ста­­­лин­­нің осы сөзі жаппай жаза­лау­дың басы болды. Яғни Совет одағы жеткен әрбір жетістіктің артында оны көре алмаған жау тұр деп қабылдады. Сталин, тіпті, өз үй ішінен де үрейленді.
Күл­лі Совет елін шарлап кеткен бұл жаза – үрей билеген жаза еді. Және бұл жазалаулардың бетін – Сталиннің және жазалау орган­дарының осы бір арандату сая­сатын қолдап, қуаттаған үн­деу­лермен бүркеп отырды.
Сталиннің жазалау саясатын қолдаған үндеулер Қазақстанда да, өзіміздің «Қазақ әдебиеті» сияқты басылымдарымызда да жаппай жариялана бастады. Бұл сарындағы ең алғашқы мақала 1936 жылы, қазан айында, «Попытки зачислить Абая в «Алашорду» деген атпен жарық көрді. Бұдан кейін, 1937 жылдың қаңтар айында «Очистим наше общество от остатков националистов, разгромленных на культурном фронте!» деген атпен Темірбек Жүр­ге­нов­тің мақаласы басылды. Осы­н­­дай мақалаларды басу арқы­лы, халықты жалған жауды әшкерелеуге желіктіріп, дайындап алған соң, 1937 жылы, қаңтар айында Орталық Комитеттің ха­лық жауларын әшкерелеу туралы қаулысы шықты. Есі кірген баладан бастап, есін жиған даналарға дейін осы қаулыны қолдайтын дабыра қолдау – «отклик» жаз­дыр­ған. Мұндай қолдауды жазуға бүкіл жазушылар атсалысқан. Олардың «Халық жауын құртуы­мыз керек, әшкерелеуіміз керек» деген қол­дау­лары әуелі «Социалды Қазақ­стан­ға», кейіннен жекеленген газеттерге жаппай жарияланды. «Халық жауларын құртамыз» деген сөздер сол жылдары жа­рыққа шыққан барлық қалам­гердің мақалаларының ішінде кезігеді.
– Қазақ қаламгерлері арасында баудай қиылып кете барған­дар­дың алғашқы легінде Кеңес үкіме­ті­нің жаңа өмірін шығармаларында сөйлеткен Бейімбет Майлин сияқ­ты қаламгерлер тұрды. Олардың ­реп­рес­сия тырнағына бірінші болып ілігуінің себебі неде?
– 1937 жылы, осыдан дәл сексен жыл бұрын, үшінші наурызда ОК-тің ұйымдастыруымен пленум өтті, онда: «Шпиондық ұйым­­дарды, зиянкестерді, кісі өл­тіруші жауыздарды білеміз, көргенбіз, олардың көзін жоюымыз керек» деген сарында баяндамалар жасалады. Сол жылдарғы басылымдарды қарап отырсаңыз, «Правдадан» бастап, «Социалды Қазақстан», «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті» сияқты ба­сы­лым­­дардың төрт беті тек қана әш­­керелеу мақалаларынан тұра­тын. Өкінішке қарай, сол кездегі әшкерелеу материалдарын, «Ха­лық жауларын әшкерелейік» деген қаулыларын газет бетінде жа­риялауға қол қойған, «Қазақ әдебиетінің» сол кездегі бас редакторы Бейімбет Майлиннің өзі өз газетінде әшкереленіп және қазақ жазушыларының ішінде алғашқы болып, 1937 жылдың маусым айында қамауға алынған. Бір қарасаң, Кеңес өкіметінің сая­сатын бір кісідей жазған қалам­гер. Қамауға алынғандағы басты айыбы – «халық жауы». Сол жылдары жазушылардың барлы­ғының бұрынғы жазған шығар­малары бір томдық, екі томдық кітап ретінде қайтадан жеке-жеке жинақ болып шыққан еді. Бейім­беттің сондай бір жинағына оның жиырмасыншы жылдары жазыл­ған бір әңгімесі еніпті. Ал жиырмасыншы жылдары Троцкий – Лениннен кейінгі екінші адам деп есептелетін. Міне, сол жылдары жазылған Бейімбеттің әңгімесінде «Троцкийдің қызыл армиясы жеңістен жеңіске жете берсін» деген сөйлем болған екен. Бұл сөйлем 1936 жылы шыққан кітап­тағы әңгімеде де қысқарты­л­май кетіп қалған ғой. «Осы сөйлемді әдейі жіберді» деп газетке әш­ке­релеу мақала шықты. Осылайша, жазушылардың арасында бірінші болып Бейімбет Майлин ұсталған. Сол жылдың тамыз айында Ілияс Жансүгіров, қыр­күйек­те Сәкен Сейфуллин тұт­қын­далды. Ең соңғы толқынды әш­керелейтін қорытынды жиналыс Жазушылар одағында 1937 жылдың қазан айында өтті. Ол жиналыста Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсіреповтер Жазушылар одағының мүшелі­гінен, партия қатарынан шыға­рыл­ған. Және бұл жаза оларды тұтқындаудың алдындағы ең соң­ғы жаза ретінде қарасты­рылған. Бұдан кейін олар міндетті түрде тұтқындалуы керек еді. Дәл осы жылдың қазан-қараша айларында Ахмет Бай­тұрсынов пен Мағжан Жұмабаев та қамауға алынды. Ахмет Бай­тұрсынов бір­ден ату жазасына кесілді және үкім шұғыл орындалды. 1937 жыл­дың наурыз айынан басталып, тоғыз айға созыл­ған сүр­гін­нен кейін, 1938 жылы қаңтарда Орталық Комитеттің жаңа қаулы­сы шықты. Ол қаулы «Партия ұйым­дарының комму­нис­терді партия­дан шығарудағы қателік­тері, БК(П)-дан шығарыл­ған­дардың шағымдарына фор­малді-бюрократтық көзқарас туралы және бұл кемшіліктерді жою жө­ніндегі шаралар туралы»» деп аталды. Яғни 1937 жылы «халық жауларын» кімдер әшкереледі, кім ұстап берді, кім көрсетті, кім әш­керелеуші мақала жазды, со­лар­дың өзін әшкерелеу туралы жаңа науқан басталды. Сөйтіп, Ягоданың өзінен бастап, тоғыз ай бойы «халық жауларын» әшке­реле­­гендердің өзінің көзін жою әрекеті қарқын алды. Енді Сә­кен­дерді, Бейімбеттерді, Ілиястарды кім көрсетті, олар туралы кімдер­дің қарсы мақаласы шықты – со­лар­дың өзі ұсталды. Оларды ұстап, қамап, жазалап болғаннан кейін, 1939 жылдың басында тағы да: «бұл жазалау саясаты да қате жүр­гі­зілді, бақылау одан әрі күшей­тіл­сін» деген жаңа қаулы қа­был­данды. Енді Ежовтың өзі бас болып ұсталып, оның орнына Берия келді. Сөйтіп, 1937, 1938, 1939 жылдар ішінде үш министр бірінің көзін бірі жойды. Міне, осы үш қаулыдан кейін бүкіл Совет үкіметінде бас көтеретін адам қалмады. Бір рет емес, үш рет ота­лып, өртеніп кеткен орманның орнында не қалуы мүмкін?
Бұл «тазалау» жұмысында еш­қандай адамгершілік те, саяси ұс­таным да, жеке басқа аяушы­лық та, адамды түсінушілік те жоқ еді. Неге ұсталғандар бірден ату жазасына кесіліп отырды? Себебі, жа­залау машинасы ұс­тал­ғандар­дың көзін жойып, екінші нау­қанды тездетіп бастауы керек еді. Қисынға жүгінсек, 1938 жылы қаң­тарда шыққан қаулы негізінде 1937 жылы ұсталған Сәкендер, Бу­хариндер ақталып шығуы керек еді. Олай болмады. Олар жаңа қаулы күшіне енгенше, яғни 1938 жылдың ақпан-наурыз айларында, сол ұсталған түрмелерінің жер­­төлесінде шұғыл және жаппай атылды. Артық куәлардың көзі жойылды. Ал 1939 жылғы қаулы 1938 жыл ұсталғандарды жазалады.
– Репрессия шеңгеліне ілі­нсе де, ауыр үкімнен аман қалған Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқанов сынды қаламгер­лер­ді анық-қанығына бармай, «сол заманның басты кінәлілері» қа­та­ры­на қоса салу мінезі байқалып жүр. Оларға мұндай кінә арту ауыр емес пе?
– Жаңа айттым, Ахмет Бай­тұр­­сы­нов, Мағжан Жұмабаевтар 1937 жылдың қазан айында тұт­қын­ға алынды. Сол түні Мұхтар Әуезов те ұсталуы тиіс еді. Егер Әуезов ұсталса, бір сағаттан кейін, немесе Әуезов түнде ұсталса, таң­ертең Сәбит Мұқановтың да келмеске кететіні анық болатын. Ғабит те ұсталатындардың тізі­мін­де тұр еді. Бұл жерде олардың ұсталмай қалуына өмірлік факторлар әсер еткен сияқты. Алайда, бұл – олар жазадан қашып құтылды деген сөз емес. 1937 жыл­­дың қазан айында өткен пле­нумда ОК-тің үгіт-насихат бөлі­мін басқарып отырған Ғабит Мү­сірепов те, Жазушылар одағын басқарып отырған, бүкіл идеоло­гия­ның бас серкесі Сәбит Мұқа­нов та, оған қоса Мұхтар Әуезов те, толық жазаланып, партиядан, Жазушылар одағының мүшелі­гі­нен шығарылып қойған еді. Демек, олар жазадан құтылған жоқ. Ға­бит Мүсірепов партия қатарына 1956 жылы ғана қайта қабыл­дан­ды. Сәбит Мұқанов сол кезде шық­қан Жазушылар одағының мүшелігіне 1941-42 жылы ғана қайта алынды. Ал Мұхтар Әуезов өмір бойы партия қатарына өтпей кетті.
Осы қиғылықты басынан кеш­кен Мұхаметжан Қаратаев, Дихан Әбілев, Әлжаппар Әбішев сияқты адамдардың өздерімен әңгімелестім. «Бұл процестерге сіздер де қатыстыңыздар ғой, сонда не болып еді өзі?», – деп ашығын сұрадым. Олар өздерінің көрген-білгендерін менен жасыр­ған жоқ. Оның аужайы «Талқы» деген еңбегімде баяндалды. «Ұра­ным Алашта» да анық жазылған. Айтып өткенімдей, олардың ұс­тал­май қалуына жеке өмірлік фактілер әсер еткен сияқты. Мысалы, Ғабит Мүсірепов қазан айында партиядан шығып, қуғын­дал­ғалы тұрған кезінде оның шағын әңгімесі «Правда» газетіне аударылып басылады. «Правда» газетіне әңгімесі шыққан адамды, ол кезде қандай НКВД болса да, ұстай алмайды. Себебі, «Правда» – Сталиннің сөзі. «Правдаға» әңгімесі басылса, демек, оның Сталинге қатысы бар деп ойлайтын заман еді ғой. Сондықтан да Мүсіреповті тұтқындау уақыты кейінге шегерілген. Осы уақытты пайдалана отырып, Мүсірепов Мәскеуге жүріп кетіп, Фадеев арқылы бір демалыс орнына орналасыпты. Осы екі-үш айдың ішінде 1938 жылғы қаулы шығып, Мүсірепов аман қалған. Ол кісінің талқыға салған адамдар бертінге дейін тірі жүрді.
Мұхаметжан Қаратаевтың (Қазақстан Жазушылар одағы­ның сол кездегі төрағасы) айтуы бойынша, ол Мирзоянға барып: «Қа­зақ әдебиетінде жазушы қал­мады», – депті. Мирзоян Сталинге: «Сіз­дің берген тапсыр­ма­ңыз­ды орындап жатырмыз, бірақ егер де осы науқан осы күйінде кете берсе, Қа­зақстанда жазушы қалмай­ды, Мүсірепов, Мұқанов, Әуезов си­яқ­ты жазушыларды не істей­міз», –деп хат жазыпты. Хаттың жауабын күтеді. Сөйтіп, оларды тұт­қын­дау кешеуілдеп қалады. Арада аз уақыт өткенде, Москваға ке­тіп бара жатқан жерінде, 1938 жылдың көктемінде Мирзоянның өзі де ұсталады. Демек, сіз айтып отыр­ған жазушылардың еш­қай­сы­сы да жазадан тыс қалған емес.
«Билік үшін ең қауіпті адам – жазу­шы» деген Гюгоның сөзі бар. Диктаторлық биліктің бірін­ші жауы – жазушы болатыны да сондықтан. Қазақстандағы әрбір үш жазушының екеуі осы жазалау саясаты кезінде атылып кетіпті. Демек, жазушы кез келген дикта­тор­лық басқару жүйесі үшін, он­ың ішінде Сталин үшін де басты жау болып есептелген.
– «Халық жауларының» әйел­дері туралы не айтамыз? Күйеуі сот­­талып, айдалып, атылып кет­кен­де де, кейбірі АЛЖИР-дің азабын тартып жатса да, олар адал­ды­ғын сақтай алды. Үлкен аз­а­п­тау­ға, қорлауға шыдап, өздері ғана аман қалып қоймай, кейінгі қалған ұрпағын тәрбиелеуге барынша тырысты. Қазақ әйелінің кез келген ауыртпалықтарда да адамдығын сақтап қалатынына кәрі тарих куә. Одан өзге, қаншама тұлғаларымыздың өмірдерегіне үңілсек, әйел баласының қай ұлтқа жататынына қарамастан, атылып, айдауға кеткен еріне деген адалды­ғын сақтап қалғандарына көз жет­кі­земіз. Кеңес үкіметінің репрессиясына ілінген, жанамалай болса да салқыны тиген әйел қауымы туралы не айтасыз?
– Ел басына түскен қасірет – ерге түскен қасірет. Ал ерге түскен қасірет – әйелдің жанына түскен қасірет. Егер де, сол 1937-38 жыл­да­ры, тіпті 1927-30 жылдардағы әйелдердің және олардың ұрпа­ғы­ның басына түскен қасіретті еске алар болсақ, үш айға дейін өксігің басылмайтындай күйге түсесің. Және ол өксікті өмірбақи ұмытпайсың. Ол террор – әйел­дер­дің маңдайының бес елі сорына айналды.
Бұл, біріншіден, әйелдің – аза­мат, адам ретінде қорлануы, екін­шіден, әйел ретінде қорла­нуы, үшінші, ана ретінде қорла­нуы еді. Олар ері үшін де, өзі үшін де, бала­сы үшін де күйікті бірдей тартты.
Мен білген деректерде тер­геу­ші­лерге қарсы шығып, «Бұларың әділетсіздік» деп, тергеушінің өзімен кәдімгідей жұдырықтасып қарсылық білдірген жан – Бейім­бет Майлиннің әйелі Гүлжамал апай. Бейімбеттің ұрылып-со­ғыл­­ға­­нын көрген кезде: «Жазық­сыз адамдарға не істедіңдер», – деп, өзі отырған орындықпен тергеушіні ұрып жыққан ғой. Сол кезде өзге тергеушілер кеп, әзер ажыратып алыпты. Гүлжамал апай қара­па­йым, оқымаған, мінезі кең және ашуы тез келіп, тез тарқайтын арынды адам болған. Гүлжамал апай тергеуші­лерге ашық қарсы­лық көрсеткені үшін сотталып кете барған. Үш баласы үш жақта қалады. Әуелгіде Қарағандының лагеріне қама­лады. Кейін: «Әй­теу­ір үйренген дала ғой. Бір есе­бін табармын», – деп, Қояндының маңындағы, Қарасор көлінің жа­ға­сындағы лагердің малын бағуға шығып кетеді. Қысты күні аязда, боранда, мұз үстінде ықтаған қой­ларды бағып жүріп қасқырмен де алысады. Ашуы қысқан болуы керек, сол қасқырдың өзін де сойылмен соғып алыпты-мыс. Сөй­тіп, небір қиындықты бастан өт­кер­се де тірі қалады. Жазда баққан қойын Семейдегі қасапханаға өткізу үшін қой айдап барады. Сол арада бір амалын тауып, қаң­ғып кеткен балаларын іздейді. Олар­дың біреуін – Семейден, бі­реуін – Сарқаннан, біреуін – тағы бір жақтан іздеп табады. Содан Қа­рағандыда бір тауыққораны тауып, балаларын сонда тәрбиелеп өсірген. Соншама қатыгездік­ті ­ба­сынан өткере жүріп, жүрек­те­рінен мейірімін жоғалтпаған жандар – осылар. Кезінде менің ұлым Сұңқар Бейімбеттің қызы­мен сөйлесіп, естелігін жазып алып еді. Айтқандарын тыңдасаң, зәрең ұшады.
Ал аяғы ауыр Фатима Ғаби­­-
то­ваны олар тұрған үйден бір жазушы қуып шығыпты. Фатима ұлы Болатты көшеде, бораған қар ас­тында дүниеге әкелген. Жас балалы ананы содан кейін ғана амалсыз перзентханаға апарған. Ол жақтан қайтып келгенде де әлгі адам Фатима Ғабитованы үйге кіргізбеген. Содан Гүлжамал апай­дың үйіне барып, паналаған. Баласын абақтыға апарып, Ілияс­қа көрсеткенде Ілияс: «Бұл бала­ның атын Болат қойыңдар, заманына болаттай берік болсын. Екінші, ешқашан жазушы, интеллигент болмасын, өйткені жазу­шының көретін күні белгілі. Ең болмаса, тірі жүреді, етікші қы­лып тәрбиелеңдер», – деген екен.
Сәкеннің жары – Гүлбаһрам апайдың да бастан кешпегені жоқ. Сәкеннің жалғыз ұлы Аянның бір жасқа толу қуанышын атап өтеміз деп жүргенде, Сейфуллин ұсталып кетеді де, кейін ату жазасына кесі­леді. Гүлбаһрам апай Ақмолаға айдауға кетеді. Жолай Сәкеннің жалғыз ұлы – Аян екі жасқа толмай, шетінейді. Баланың шетінеп кеткенін білсе, жолай алып алар деп, сәбидің өлі денесін тірі адам сияқты арқалап жүріп, Гүлбаһрам апай Көкшетау қаласына барған соң, жолдағы бір үйден бір шәйнек су сұрап алып, баласын сол сумен жуындырып, өз қолымен арулап жерлейді…
Мұндай азапқа кім көнеді? Тек әйел ғана көнеді. Бұл жазушы жарларының тағдыр тәлейі ғана. Ал жәй ғана жүзтаныс, көзтаныс болғаны үшін жалған куәге тар­ты­лу­ға мәжбүр болғандардың тағдыры ше? Ахмет Байтұрсынов­қа куә болған Қабдалиева деген кейуанамен кездестім: «Мен Ахаң­ды бірде көшеден көріп қалып, сәлеметсіз бе деп, бас изеп амандастым. Сол үшін ғана мені: ол кісіні қайдан танисың, не байланысың бар деп, қорқытып, үркітіп, үстінен арыз жаз, – деп мәжбүрледі. Мен жазбадым», – деді. Ол кезде «мәжбүрлеудің» қан­дай жолдармен жүргенін біл­мей­тіндер, әйел адамның басына түс­кен қиын тағдыр туралы тө­релік айта алады деп ойлаймын.
Міне, осыған қарап-ақ, қазақ әйелдерінің, қазақ қана емес, бүкіл әйел атаулының қасіреті, соры ол заманда қандай қалың болғанын білесің. Сондай қиын заманда әйелдердің ұлтқа, дінге бөлінуге мұршалары болмаған.
Ал түрмедегі әйелдерге көр­се­ті­летін қорлықты жіліктеп отыру­дың өзі – ауыр. Түрмеде ұры-қа­ры, неше түрлі бұзық әйел­дер­ден жеке топ құрылған. Тер­геуші­лер­дің айтқанына көн­беген, тергеу ак­тісін мойында­ма­ған әйелдерді әлгі бұзық әйелдерге апарып қорлатқан. Қашан «мойындамайынша» оларға адам есті­мейтін зорлық пен зомбылық­тарды жасай берген. Сол ауыр күн­дерді басынан кешкен адам­дар­дың өзі көрген азаптарын тар­қатып айта алмайды. Қиындық кешкен апалардың көбімен сөй­лестім, бір-екеуінен өзгесі, бастан кешкен қиындығы туралы жақ ашпайды. Тек күйеулерінің, өзі­нің жазықсыз сотталғанын қайта­лап айта береді. Қорлаудың мұн­дай машинасы еш жерде болған жоқ.
Сол жылдары әйелдердің бас­тан кешкенін баяндайтын, тек қана естеліктерден тұратын бір хикая жазғым келген еді. Жаза алмадым. Менде қырықшақты әйелдің естеліктері бар. Жастау кезімде жүрексініп жаза алмадым. Егде тартып, адамдардың қасіретін, ойын жүрекке терең қабылдамайтын болдым-ау деген кезімде де қаламым жүрмеді. Бұл қасіретті, тіпті, орыстар да жаз­баған шығар. Беларусьтың Нобель сыйлығын алған әйел жазушысы Светлана Алексиевич­тің ғана «У войны не женское лицо» деп жазғаны бар.
– Өткен– өтті ғой. Сол репрессия салған жара айығар ма? Сат­қын­дық, қорқақтық, уәдеде тұра алмау мінезі сын сағатта тұтас ұлт­ты құрдымға жібермеу үшін біз өткеннен қандай сабақ алдық?
– Өкінішке қарай, мүмкін мен асылық айтып тұрған шы­ғар­мын, біз сол бір жазалау сая­са­тының сабағын толық түсініп, бойымыздан өткізіп, сезіне алған жоқпыз. Зиялы қауым сол за­ман­ғы үрейден әлі де арыла алмай келеді. Біз, ұлт ретінде, сол уақыт­тағы жазалау саясатындағы бар­лық мінезді талдап, талқылап, себептерін анықтап, бүгінгінің бойында сіңіруіміз керек еді. Бұл енді қайталанбайтындай және ұлттың санасында үрей тудырмайтындай, сол үрей басылып болғанша, талдап, талқылап, таразылап, өзімізді, ұжымды, ме­ке­мені, мемлекетті басқаратындай дәрежеге жетуіміз керек еді…
Қиын заман тумасын деңіз. Егер қиын заман орнайтын болса, дәл қазір біз жек көрінішпен айтқан сатқындық мінез біздің де бойдан оп-оңай табылатындай, бірімізді-біріміз әшкерелеуге дайын тұрған сияқтымыз. Осы күні еркін ойлы деген жазу­шы­ла­рымыздың өзі күмілжіп сөйлеуге айналды. Жазушы – қоғамның емшісі, қоғамның ойы, ақыл иесі. Сол ақыл еске – Ие, сөзге – Ар, адал­дық, турашылдық, шындық бітпей, ешқандай қоғам дертінен жазылмайды. Сол үшін де жазу­шы­ның қаламының ұшында – шындық, жүрегінде – тәуекел, басында – еркін ой болуы керек.
– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Қарагөз СІМӘДІЛ.