Қолына қалам алып, жазба әдебиеттің қапысыз межеленген уақытына тап келгенге дейін де асыл сөздің қырық қатпар құпиясына терең бойлап, қасиеті мен кепиетін молынан сезінген халқымыз өткенді әділетті таразылап, болашаққа пәтуалы сөз айтқан кісісіне қаратып: «Құдай аузына сөз салыпты», – деп бағалапты. Сөзге қатысты осы өлшемнен артық пәтуа жоқтай. Тілдей қағазға біртұтам ойыңды жазуға ниеттенсең де, Құдай аузыңа сөз салмаса, бәрі бекер. Кейде ақындардың кеше жазған өлеңіне бүгін өзі: «осыны мен жаздым ба?» деп таңырқайтынын ойлағанда, көңілде үнемі сол баға тұрады. Сөзді қойша өргізіп, жусатамын деу – тілмен ойнау. Аузыңа сөз салмаса, нені айтасың, мағына қайдан табасың. Ауызша айтқан сөз бағалы деп есептеген Сократ жалғыз емес екен. Қазақтың қанша тарихы ауыздан-ауызға жетіп, қадым замандардың хикаяларын бүгінге алып келді. Жазба әдебиеттің заманы туғалы қазақ сөзі де, ойы да өзгеріп, ұстанымы да заманына лайықталды. Сөзге тоқтаған жұрт, енді онымен ойнайтын болды. Әдебиеттің іргелі өрісін «тың игерудің» кесапатынан артық бұзып, шұрайынан айырып жатқан жоқпыз ба деген сұрақтың жауабына жазушы да, әде­биеттанушы да түбегейлі жауап бере алмайтын болды.
Тәуба, көркем сөздің салқар көші тоқтаған жоқ. Тоқтамайды да. Бірақ сәні мен салтанаты жұпыны емес пе? Осыған бәріміз бас қатырсақ, жұмыла көтеріп, азды-көпті, жаманды-жақсылы айтылған сөздің байыбына барып, бетпақтықпен емес білімдарлықпен, көлгірлікпен емес көре­ген­дікпен, бүгежіктеп емес бүкпей айтып, ада­лына жүгінсек, бағытымыздан адас­пас едік. Әдебиетке, әдебиет­тану­­ға сөзбен ойнау, тұғырсыз сөйлеу жарас­пайды.

Дүниеде қанша адам болса, сонша мінез бар деп жатады. «Ор­­таға өнеріңмен емес, мі­не­зің­мен сыясың» деген Абай сөзін түсінгенімізбен, ұстанып жүру қиын. Туғаныңда бойыңа өнер да­рып, мінез сіңбесе, хәкім сөзін тек ескерту ретінде ғана қа­был­да­рсыз. «Өнерің өзіңе…» деп түсі­нер­сіз… «Мінез болмаған соң…».
Жазуда да мінез бар. Ол мінез – біз ойлағандай тұрмыстық дү­ниеде кездесіп жататын арсың-күрсің жүріс, басартқы-қашарт­қы­­сы көп қылтың-сылтың бол­­­мыс емес, ішкі ұстанымы мық­­ты, қанға сіңген дегдар қа­сиет­тің қалам арқылы қағазға түс­кен асыл проекциясы. Құбыл­ма­лы сөз емес, құмығыңқы үн емес. Айқын ұстаным, тұрақты қа­сиет.
Жазушылардың да түр-түрі бар. Өз бағасын, шама-шарқын, та­лантты болса, онысын, ортақол болса, мұнысын да білетін жазу­шылардың сөзі де, өзі де – құр­метті. Артық ауыз мақтанға, асы­ра сілтеп даңғойлыққа бар­май­ды. Талантты жазушы несіне мақтансын, айналасы онсыз да үлгі тұтып, сыпыра мақтап, сипай қамшылап отырса… Ортақол жазушылығын білетіндер де ар­тық мақтауға лайық еместік­те­рін біліп, кеудесін соғып мақ­танға бой алдырмайды. Бұндай жазушылар (ақындар да!) бізде сирек пе деп ойлаймын. Бізде көбісі өз бағасын, талант мүмкіндіктерін білмейтіндер. Бұлар да екіге бө­лі­неді. Бірі өздерінің зор қалам­гер­лік қуаты бар екендерін біл­мей, жөні жоқ тартыншақтап, орынды кезде орынсыз күмілжіп, бойларын жасырып жүреді. Оларды ортаға алып шығып, арнайы мақтайсың. Соның өзі оларға ауыр соққы, артық баға боп сезіледі (ең керек қасиет, бі­рақ көп болса, қадірі кетеді. Өз­ге­лер басынады). Екіншісі нашар ақын, талантсыз жазушы екен­дерін білмейді. Сыйлық атаулыны түгел меншіктегенше, газет бе­тінде «классик» деп «бағалан­ба­ғанша», кітап артынан кітап ұсы­нып (графомандық), әр кіта­бын жаңалық ретінде мойындат­па­ғанша, әдебиетке құбылыс бо­лып келгендігі туралы сұхбат бермегенше, артынан өңкей өзі сияқты шәкірт ертіп, солардың «пұтына» айналмағанша тыным тап­пайды. Ең жаманы осы шы­ғар. Қадірі қашады. Оны өзі біл­мейді. Жұрт мақтағансып, ма­зақ­тайды, сезбейді. Обал. Сөзге, қа­ғазға обал.
«Жұлдыз», «Қазақ әдебиеті» әлі шығып жатыр ма?» деп хабарсыз кейіп көрсете сұраған Қуан­дық Түменбай сияқты үлкендер­дің түсініксіз ұстанымдары ненің кесірі, ненің қыжылы екенін де тү­сініп болмайсың. Талант бол­ған­нан кейін қыр көрсеткені шы­ғар. Шерхан Мұртазаның ке­зіндегі мақтаулы «Қазақ әдебиеті» га­зетінің тігінділерін қарасаңыз, «Бір роман туралы екі пікір», «Ақын ақын туралы», «Жазушы жазу­шы туралы», «Рецензия» ай­дар­ларымен ақын-жазу­шы­лар­дың өздері әдеби газетке атсалысыпты. Түгел дерлік әдебиеттің жәй-күйін жиі сөз етіп, ондағы та­қырыптық, жанрлық мәсе­ле­лерге дейін талқылап отырған. Ал қазір «Дөңгелек үстел» ұйым­дас­тырмақ болып, бір жазушыға ха­барлассаңыз, дайын еместігін айтады. Әлде басқалай бір сылтау… Бірақ әдеби сынның кенжелеп тұрғанын, поэзия, прозаның кемшілігі көптігін айтып ылғи сұхбат беріп жатады. Айту мен жазу­дың айырмашылығын бізден жақсы білетін үлкендер әлде­қан­дай бір шығармасын өзгелердің талқыға салғандарын қалап тұ­рып, өздерінің үндемейтіндерін біл­мей жатқандай.
Әдебиеттегі үнсіздік туралы көп айтылады. Қаншама сұх­бат­тар беріліп жатыр. Сын жоқ деп алып, шығармасына сын айтылса, ер-тоқымын бауырына алып тулаған үлкендердің пыш-пышы мен гөй-гөйіне куә болдық. Элиот­тың сын кәсіби әдебиет­ші­лер үшін, қате болсын, әділ болсын, егер шығармаңды оқырман­да­рың сүйіп оқып жатса, ол сын әде­би ортада ғана қалады, оның қа­рапайым оқырмандарға қатты әсері де болмайды деген мағы­на­дағы пікірі бар еді. Оралханды қан­ша оқылмайтын жазушы деп жат­са да, әдебиетқұмар жастар­дың ең сүйікті қаламгері. «Қа­лып­таспаған жазушы» деп Ма­ғауин айтыпты дейтін, таяуда бер­ген сұхбатында Қажығали Мұ­хамбетқалиұлы: «…Мен Оралханды жазушы деп есептемеймін. Ол болайын деп бола алмай кеткен жазушы. Оны қасындағылар өзгертіп жіберді. 1981 жылы жыл қо­рытындысында жасаған баяндамамда осыны айтқанмын», – деді. Солай да шығар, бірақ ал­ғаш­қы романтикалық албырт шақ­тан үлкен өмірге, тұрақты кө­зқарасқа қадам басар сәтте кө­бімізде Оралхан әңгімелері есею жолына шығарып салғанын жа­сы­рып-жабу жазушы алдында қия­нат болар еді ғой.
«Классикалық зерттеулердің» ал­ғашқы томында, Ғабит Мү­сіре­пов пен Ғабиден Мұстафиннің әдебиет өрісі туралы мақалалары мен сындары жинақталған. Фор­мацияның ықпалы айқын сезілсе де, табиғатында жасандылық жоқ, шынайылығы басым екі жазу­шының мақалаларында әділ, қатты, қатал айтқан кездері де аз емес. Есмағамбет Ысмайы­лов­тың адресіне айтылған Мү­сіреповтің қатал сөздері үшін әдебиет сынының тарихынан ғалымның аты өшіп кеткен жоқ. Қайта оған да қарсы уәждер айтылып, қозғау болып жатты. Ал сыншыларға қай заманнан бері ақын-жазушылардың көңілі толған емес. Бірақ сол көңілі толмаушылықтан дұшпандыққа ұласқан қарым-қатынастың әде­би өмірге ықпалы болғанмен, әдебиетімізге әсері тиген жоқ. Уа­қыт толқынында ұмыт болатын, ұлы мақсат-мұраттардың ал­дында, көркемдікке жету жо­лын­да пәсейіп қалатын ұсақ-түйек мінез қай кезде де болған де­сек, соған бола өрекпудің де ре­ті жоқ екен. Айтылған сөз орын­ды болса да, қисынсыз, жауап­сыз болса да өз Иесін табады.
«Әуезов жолы – роман» деген мақаламызға орай филология ғы­лымының докторы Гүлзия Пі­рәлиева «Дәстүрi бар әдебиетке дәс­түрсiз сын жараспайды» деп «Жас Алаш» газетіне (№92, 2016жыл) мақала жария­ла­ды. «Бiрiншiден, сыншы мiнеп отыр­ғандай, қазiргi қазақ әде­бие­тiндегi тарихи шығарма­лар­дың бәрi «адам жанын толқытпай, құжат негiзiнде зуылдап өте шық­­қан шығармалар» емес. Екiн­­шiден, «Бiзде жазылып жат­қан тарихи шығармалардың жап­пай оқылмауының бiр себебi – ор­тақ кейiпкердiң жоқтығы (Ол мiндеттi емес – Г.П). Фактiлер-дiң, тауып айтқызған шешендiк сөз­дердiң жиынтығы болған­ды­ғы. Әркiмнiң өз атасын дәрiптеп, оны күллi қазақтың қайраткерi қылу­ға талпынуынан. Бұл – әде­биет­тiң әзелгi мұратынан айны­ған­дығы» деген дүдәмал ойларын нақты әдеби фактiлермен дә­лел­демей, «тисе терекке, тимесе бұ­таққа» деген сыңай танытады», – деп жазып, өзі бірқатар жазу­шылардың шығар­маларын та­рихи романдар деп тізеді. Әде­биеттанушының тізі­мін айтпас бұрын, осындағы бірер сөзіне тоқ­талайын. «Дүдәмал ойымыз­дың» басын ашып, өзі де ештеңе айт­пайды. Сыйлық алған шығар­ма­лардың бәрі мықты емес. Өті­рік мақтау жазушының абыройын одан әрі асырмайды. Ор­тақ кейіпкердің жоқтығына – «ол міндетті емес» деп түсінік беріпті. Міндетті болғанда қандай. Жазушы ойда жоқ дүниені, болған-болмағаны белгісіз оқиғаны тарихи оқиға ретінде ала алмайды. Өткен оқиғаның бәрі – тарих. Бі­рақ бәрі тарихи оқиға емес. Тү­сінікті болуы үшін, айтайын, ұлт­тың тағдырына үлкен әсер етіп, болашағына із қалдырған оқи­ғаға «тарихи» деп баға бері­ле­ді. Сондай оқиғалар, сол оқи­ға­ның арасында жүрген кейіпкерлер халыққа ортақ. Алып сахара­мыз­дың қай пұшпағында өтсе…
Енді тізімі: «I.Есенберлиннiң үш кiтаптан тұратын «Көш­пен­дiлерi», Ә.Кекiлбаевтың «Үркер», «Елең-Алаң», «Аңыздың ақыры»,
Ш.Мұртазаның «Қызыл жебесi», «Ай мен Айшасы», М.Мағауиннiң «Аласапыраны», Ә.Нұрпейiсовтiң «Қан мен терi», «Соңғы парызы», Қ.Жұмадiловтiң «Соңғы көшi», «Тағдыры», С.Сматаевтың «Елiм-айы» және т.б. секiлдi өмiрлiк фак­тiлер мен тарихи тұлғалар тағ­дырын тiлге тиек еткен тарихи ро­мандар – соның дәлелi. Осы­лардың бәрi – бiздiң рухани олжамыз. Рухани игiлiгiмiз», – дей­ді. Біріншіден, әде­биет­танушы-ға­лым тарихи романдар деп ұсын­ған тізімін анықтап қарайықшы. Бұл тізімдегі, шын мәніндегі та­ри­хи романдарды біз де өз ма­қа­ламызда әдебиетімізге керек ке­зін­де, өз уақытымен келген ол­­жалы шығармалар ретінде ата­дық (мақаланы қараңыз). Ал енді «Ай мен Айша», «Қан мен тер», «Соң­ғы парыз», «Аңыздың ақы­ры» сияқты көркем шығармалар тарихи роман емес. Кейіпкері хан, би, шешен, батыр болса, шы­ғарманы тарихи роман деп айтуға болады деп есептейтін ғалым ең алдымен тарихи романдарды бас­қа романдардан ажыратып ал­ғаны дұрыс болар еді. Жанрдың әліппесінен қателескеннен кейін одан арғы түпкі мән, мақсат, әзел­гі мұрат тұрғысынан сөз ай­ту­дың өзі бекер сияқты сезіледі. Әдеби шығармаларға субъективті пікір айтуға болғаныменен, әде­биет теориясының қалыптасқан қағидаларына жеке пайымыңыз сөзін жүргізе алмайды. Роман тари­хы туралы неше алуан зерттеулер жазылып, жиырмасыншы ғасырдың романдары ішкі жанрларына қарай жіктеліп, өз таби­ғаттарын айқындаған. Рыцарлық романдардан бастау алған бұл іргелі жанрдың бүгінгі күнге дейін­гі жанрлық, мазмұндық тұр­ғыдан даму, өзгеру жолы, әр ұлт­тың осы жанрға қосқан үлесі ту­ралы Әбіш Кекілбайұлы тар­қа­тып-ақ айтты. Филология ғы­лы­мының докторы Зейнол-Ғабиден Бейсенғали жиырма­сыншы ғасырдағы қазақ романдарын зерттеді. Әлем әдебиетінде «Истоки романа», «Роман» сияқ­ты фундаментальды зерттеу ең­бектер жарық көрді. Бүгінгі уа­қыт­та алдыңғымыз толық қау­­залып, зерттеліп бітпесе де, ба­ғытымызды айқындап, бес қаруымызды түгендеп берген үлкендердің еңбегі, сөзі тұрғанда бағыты­мыздан адасуға жол жоқ. Тек таным деңгейіңе, талғамыңа сүйеніп, жаңа романдарды маз­мұндық жақтан талдай алсақ, ол­жа сол. Айтылған сөздің байыбына бармай, байбалам салу кәсібилік емес.
Екіншіден, «Ендi бiрлi-жарым ба­тыр­ларымыз туралы, би-ше­шен­дерiмiз жайлы шығармалар жазыла бастап едi, бiрiмiзден бiрiмiздiң атамызды қызғанып, қырық пышақ болып жатырмыз. Әрбiр бала батыр бабаларының ер­лiгiн айтып мақтанбас па, ұлт­тық рухы көтерiлмес пе? Кiм көрiнгенге қолжаулық болып кетiп жатқан Алпамыстарымызды, Қобылан­дыларымызды, Қо­жанасыр­ларымызды қызғыштай қорғаудың орнына, iшiмiзге қыл айналмай, өз iшiмiзден iрiп отыр­ғанымыз қай сасқанымыз? Өзге емес, ендi өзiмiз түп тарихы түр­кi, сақтардан басталатын тарихы­мыз­ды жиып қойып, тәуелсiздiк ал­ғаннан бергi кезеңдi оқыту керек деген көзқарас­тардың туын­дауының өзi үрей тудырып отыр. Халық «өз қадiрiн бiлмеген кiсi қадiрiн бiлмейдi» деп тегiн айт­паса керек», – деп мүлде басқа та­рапқа кетеді. Әрине, пат­рио­тиз­мін құрмет­тей­мін. Бірақ «қыз­ғанып, қырық пышақ болып жа­тыр­мыз» деп дөй-далаға кет­кені жарамайды. Әдебиет­тану­шы-ғалым болса, білуі керек, әр мақаланың мақсаты деген ұғым бар. Мәтін жазу теориясындағы – бір категория. Біздің мақала­мыз­дың мақсаты – роман жазылса, оның көлемі қысқармаса, кейіп­керлері де ірі болса, жетекші жанр ретінде дамыса деген тілек. «Дәл­елді жазылса» дейтіндей бұл бір шығармаға арналған сын емес, әдеби мақала. Ал өз аталары туралы тарихи роман жазып кет­кен үрдістің басталғаны бүгін емес. Оны өзі де жақсы білуі тиіс. Және әдебиетімізге көркемдік тұр­ғысынан үлес қосқан шығарма болмағандықтан, ондай қаптаған ро­мандарды тізіп айтып шығуым­да міндет емес еді. Бабалардың ерлігін айтып мақтану мен роман жазылудың қандай байланысы бар? Бір батыр, би туралы роман жазылса, өткеніміздің алдындағы қарызымыз өтеле ме? Мен айтқан сөздің төркіні, бет албаты тарихи романдар жазылмаса екен деген тілек еді. Кітап шығарудың жолы талғамға емес, қалтаға байланыс­ты заман туғалы әркімнің атасы батыр, би болып шыққаны рас. Қай қазақтың жеті атасында би болмады дейсіз? Әдебиеттің көр­кем­дік әлеміне қызмет қылатын та­рихи роман әдебиет үшін емес, атасының атын шығару үшін жа­зылса, рухани олжамыз сол бо­лып па?
Гоголь «Выбранные места из пе­реписки с друзьями» деген соң­ғы кітабын жазғаннан кейін бұл кітабы оның барлық шығар­ма­ларының ішіндегі ең мықтысы деп түсінді. Белинскийдің «Современикке» жазған мақаласын оқығаннан кейін Гоголь: «Сіз ме­нің кітабыма өкпелі адамның көзімен қарадыңыз», – дейді. 1846 жылы П.А.Плетнев деген бас­пагерге кітапты екінші рет ке­шік­­тірмей басу туралы айтып: «Все свои дела в сторону, и займись печа­таньем этой книги… Она нуж­на, слишком нужна всем… Кни­га эта разойдется более, чем все мои прежние сочинения, потому что это до сих пор моя единственная дельная книга», – деп хат жазады. Гоголь ең мықты шы­ғармасы деп есептеген кітабы туралы Белинский 1847 жылы атақты «Гогольге хатын» жазды. Бәріне, әсіресе үлкендерге жақсы таныс сол хаттың төңі­ре­гінде не­ше түрлі пікірлер айтылды. Бұл тек қана көркемдік мәсе­лесі емес, идеялардың, саяси ұста­нымдар­дың қақтығысы еді. Ол өз алдына. Сыншы сонда Го­гольге ең ауыр сөздерін айтты. Сыншының прин­ципі тұрғы­сынан ол өте әділ, қатал, тура сөзін айтқан бо­латын. Сыншы теоретик емес, объек­тивті, жалпылама айтпайды. Бағасын береді, субъективті пі­кірін айтады. «Не будь на Вашей книге выставлено Вашего име­ни и будь из неё выключены те места, где Вы говорите о самом се­бе как о писателе, кто бы поду­мал, что эта надутая и неопрятная шумиха слов и фраз — произведение пера автора «Ревизора» и «Мёртвых Душ»?», – деді. Жазушы үшін бұдан ауыр сөз болуы мүмкін бе?! Менің айт­па­ғым: Егерде бүгінгі бір жазушы­мызға қатал, қат­ты­лығы жағынан сол хат­қа пара-пар сөз айтылса, қара нардай қасқайып көтеріп тұра алар ма еді? Елес­тетудің өзі қиын. Ар жағы не болары түсініксіз. Бұлыңғыр… Сойқаннан кейінгі әлем бұлдыр…
«Ақжелкен» журналының биыл­ғы алғашқы санында Жү­сіп­бек Қорғасбектің «Арылу ко­ды – «1988», «Ақылдың кілті» – 2016» деген мақаласы жарық көр­ді. Негізгі айтпақ ойы – жақсы шы­ғарма өз уақытында баға­лануы керек. Орынды сөз, ор­нық­ты пікір. Біздің әдебиетімізде өз уақытында бағаланған да, ба­ға­ланбаған да шығармалар әлі де баршылық. Осы ретте автор өзі­нің роман-тәмсіліне («Үлпілдек») байланысты әлеуметтік желіде оқырмандардың мақтауын айта келіп, «Қазақ әдебиеті» газетінде жарық көрген Нұрбек Түсіпхан­ның мақаласын («Үлпілдектің» ас­тары) да сөз етеді. Кезінде Жү­сіп­бек Қорғасбек өзі «Қазақ әде­биеті» мен «Жас Алаш» газеттерін бас­қарып тұрғанда дау-дамай, талас-тартыстың негізі болған ма­қаланы әдейі ұйымдастыр­мағанын айтқан еді. «Жазушыларды іштей бөлетін «өзімшіл­ді­гім» бар» атты сұхбатында (Қа­­­­те­­­леспесем: «Жас қазақ» газе­тіне шыққан) берген. Оны өз­ге­лер «әдейі ұйымдастырды» деп жаң­­сақ ойлайтындарын айтқан. Ту­ра сол сияқты, Нұрбек Түсіп­хан­ның мақаласы да ұйым­дас­ты­рылмаған, «өз аяғымен келген» материал болатын. Жазушы мұндайды өз басынан өткеннен кейін жақсы түсінеді деп ойлаймын.
Жүсіпбек Қорғасбектің мақа­ла­сын оқығаннан кейін, шын мә­нінде кітабына қиянат боп кет­кен жоқ па екен деген оймен ро­манын өзінен алып, асықпай оқып шықтық. «Газетте жария­лан­ған авторлар пікірі редакция көзқарасы болып есептелмей­ті­нін» неше жылдан бері баспасөзде қыз­мет етіп келе жатқан ағамыз жақ­сы білсе де: «Ұлтымыздың ба­сындағы қамтылмай жүрген та­қырыптың бірін алып, «Үл­піл­дек» атты шағын көлемді роман жаздым. Осы романды сынаған әдеби газет Орхан Памуктен мы­сал келтіріп, ол мысалды да қате келтіріп, қате келтіргенін қалың оқырманның алдында мойын­да­маған күйі қалды. Әдеби газет: «Орхан Памуктің: «Мне кажется, бо­лезнь нашего времени — это искать во всем некую связь», – дей­­тіні бар еді», – деп, жазушы мұны кемшілік ретінде айтып отырға келтіреді. Шын мәнінде, Орхан Памук мұндай әрекетті кемшілік деп көрсетіп отырған жоқ. Қайта, екінші сөй­лемінде, яғни ой жал­ғасында: «Поддавшись общей болезни, я и публикую эту историю», – деп шен­дестіре жазады. Нұр­бек Түсіпхан бұл сөзді қате ау­дарды ма екен деп қарасақ, ол да осы сөзді орысша келтірген екен. «…Орхан Памуктің: « Мне кажется, болезнь нашего времени — это искать во всем некую связь», – дейтіні бар еді. Бәлкім, біз де «Үлпілдекті» оқып отырып аңыз бен ақиқат өмірдің арасын жал­ғас­тырар көпірді іздеп, бекер әуреленген болармыз…», – деп өзінің мақала жазу барысында астар іздеп босқа әуре болмадым ба деп өзіне қатысты айтқан. Содан кейін қате келтірді дейтін де реті жоқ. Аудармаған да, тура солай қолданған. Орхан шендестіре жазса, сыншы де шендестіре қол­данып, өзі де сол ауруға ілесіп кет­кен жоқпын ба деп қауіп біл­діреді. Жазушы «әдеби газет» деп қайта-қайта айту арқылы нені меңзегені өзіне белгілі.
«…Қазіргі өркениетті нарық­тың алдында біз жабайы нарықты бастан өткердік. Күні өтіп бара жат­қандар жаңа заманға бейім­де­ле алмай жанталасты. Үлпілдек жетім қыз, яғни тағдыры адам­ның емес, Алланың ғана қолын­да­ғы періштедей бала. Жердегі көз алдымызда бойжететін Үл­піл­дек пен аспан төріндегі аңыз – жұлдыз Үлпілдектің арасын­да­ғы байланыс сонда. Әдеби газет түсінбесе соны түсінбеген болар. Не астар барын түсінбей әуре бол­ғаны да содан шығар. Жалпы, көркем шығарманы қарадүрсін талдауға болмайды…», – дейді жазушы. Рас, шығарманы қара­дүрсін талдауға болмайды. Бірақ шығарма да қарадүрсін талдануға бейім болмауы керек. «Үлпіл­дек­ті» қарадүрсін деп айтқымыз кеп тұрған жоқ…
Жазушы айтқандай, роман-тәмсілінен «ұлт басындағы қам­тыл­май жүрген тақырып» қайсы? Жетім қыздың зары ма? Әкесіз өскен бала ма? Үйіне әйел тұрақ­тамайтын, қарғысқа ұшыраған берекесіз еркек пе? Ондағы бай­ла­ныс меніңше, кейіпкердің аты Үлпілдек болғанында, әрі аңыз­дағы Үлпілдек те арманда, роман-тәмсілдегі Үлпілдекте арманда, бар байланыс сол ғана. Одан ас­тар іздеудің де керегі жоқ. Сыншы: «…Шешесі Гүлдерайым екеуі бір үйде өмір сүреді. Бірақ Қы­ран­қара мен шешесінің отау құр­ған-құрмағаны белгісіз. Қызы қа­лай бойжетті? Шеше оны қа­лай тәрбиеледі? Оның Нұрланнан кейінгі өмірі не болды? Оқыр­ман­ды мазалайтын бұл сұрақ­тарға нақты әрі толымды жауап айту мүмкін емес. Бақсақ, роман­ды оқу барысында мұндай жауапсыз сұрақтар өте көп. Тәмсілге негізделген шығарма пәлсапалық, тылсымдық сыр бүккен жұм­бақ­тай әсер қалдырады. Кейіп­кер­лердің ішкі монологтарға ұқсас өз-өзімен сөйлесуі немесе дәп­тер­лердегі өлеңдермен сырласуы жиі. Сөйте тұра, психология жоқ­тың қасы…», – деп, тым басқа сұрақ­тарға жауап іздеп кетеді. Шы­ғармадағы басты кейіпкер Үл­пілдек пен Қыранқара. Екеуі­нің де психологиясы Нұрланның өлеңдерімен беріледі. Яғни Үл­пілдек пен Қыранқара – Нұр­лан­ның үшінші даусы. Бар психология сол өлеңдерде. Оны басқа оқи­ғалардан іздемеу керек. Ро­ман-тәмсілдегі бар айтпақ нәр­селердің бәрі өлең өзегінде. Тіпті, он­дағы оқиғалар – өлеңдер декорациясы. Әйтпесе қалың төбе­лес­тің ішіндегі адамның санасына өлең қайдан келеді? Екі аттаса болды, көк әлде жасыл дәптердегі өлең­ге сәйкес ситуацияға тап келе беретін кейіпкерлердің жү­ріс-тұрысы да шынайы өмірден гө­рі мистикаға жақын. Бәлкім, жазу­шы өмірдегі мағынасыз тұр­мысты, мағынасыз ғұмыр кеше­тін жандарды айтқысы келген шы­ғар. Ал мағыналы ғұмыр кеш­кісі келетін Нұрлан сияқты адамдар ылғи қыршынынан қиыла­ды.
Роман-тәмсілдің ішіндегі не­гіз­гі қызметті арқалап тұрған өлең­дер шығарманың өзінен бұ­рын жазылғандай (меніңше). Әке­сіне жете алмаған қыздың зары, баласына жете алмаған әке­нің мұңы, ғашық болған жанын жар ғып алғысы келетін, бірақ үйіне жар тұрақтамайтын жан­ның қайғысы, жастығын аң­саған жігіт ағасының ішкі сыры роман-тәмсілде. Қыранқараның қа­лаға келуі (Нұрланның өлі­мі­нің ал­дын­дағы жазықты сезінуі), фойе­дегі елестер, құлағына келген сөз­дер де – автордың айтпақ ой­лары. Қанша оқиғаға куә тақуа тарих, кейуана қабырға бүгін тек елестердің тұрағына айналған­дай…
Нұрланды өлтіріп, Гүлде­райым­ды алып, Үлпілдектің (Үл­піл­дек – Нұрланның Гүлда­райым­ның ішінде қалған қызы) әке­сіндей болған Қыранқараның бос сандалысының өзі оның өмі­ріне мағына бергендей. Бұға­шық­ты тапты. Қыранқараның әре­кетіне қарасаңыз өлең­ді ­түсі­нетін адамға мүлде ұқса­майды. Бірақ адамды сыртқы келбетіне, әрекетіне ғана қарап бағалауға болмайтынын автор меңзегендей, оған күллі өлеңді түсіндіріп қоя­ды. Және көркемдік тұрғысынан емес, жан әлеміне кіре түсінеді, тол­қиды. Тіпті өзі де өлең жазатын боп кетеді.
Романдағы сөйлем құрылы­сы­на байланысты уәжге: ондағы сөй­лемдерді стильдік қате жоқ, бас-аяғы түсінікті, бүтін. Жазу­шы­ның қайта-қайта үтір қойып, жолды жалғастырмай ас­ты­на жазғанын құптамай отыр­ған шығар. Бірақ ол да шартты нәрсе. Егер автор нүкте қоймас­тан, азат жолға түсірсе, онда әр сөй­лемге көп мағына бергісі келген болуы да немесе жәй форма үшін де солай істеген болуы мүм­кін. Канттың: «Әсемдік формада» дейтіні бар еді ғой.
Қазір әдебиетіміздегі көп нәр­сені эксперимент деп жылы жауып қоятын әдет таптық. Онысы сәтті болсын, сәтсіз болсын мә­селе онда емес. Кейде қасақана жасалған қадамды ізденіс деп ай­тамыз. «Шығарма әр түрлі із­деністен, тіпті, адасудан да туады» деген пікірді ескерсек, Қы­ран­қараның Дулат Исабековпен кездесуге тап келуі де, жазу­шы­ның өмірде болған сұхбаттың мә­тінін тура сол қалпы романға ен­гізуі де әдебиет үшін шетін нәр­се емес деп ойлаймын. Біреу қа­былдар, біреу қабылдамас. Кейіпкер Исабековтің кездесуде айтқан ойлары емес, Қыранқара­ның сол кеште отырып, ештеңе түсінбей қайтуы екіге жарылған қазақ қоғамын немесе өмірден, қарапайым халықтан алыстаған қазақ интеллигенциясының жәй-күйі деп түсінуге болады. Жүсіп­бек Қорғасбек сол кездесуді Қы­ран­қараның сезімімен байланыстырып баяндап отырғаннан кейін сол кездесудегі әр сұрақ қою­шыны атымен атамауы керек еді. Өйткені, Қыранқара сұрақ қою­шыларды мүлде танымайды ғой. Дулат Исабековті (кейіпкер) та­ныса рахмет айтарсың.
Қыранқара қарғысқа ұшыра­ған адам. Гүлдерайымды маңдай­дан ұрып талдырып алып кетер алдында, Нұрланды өлтірген кез­де, Қаратай: «шешесінің қар­ғы­сы жаман еді» деді. Сол қарғыс қобдиша арқылы іске асады. Өмірде бәрі кездейсоқ болмайды.
Енді Гүлдерайымды алған Қы­ранқарға Үлпілдек өз қызын­дай жан. Егер адами түсінікпен қарасақ, өгей баласы болса да, баласы. Бірақ соны Қыранқара­ның жар етуі азғындық емес пе?
Жазушының басқа да шығар­ма­ларын қарасаңыз, оқиғалардың кө­бінен аттап, өзіне керек тұс­тар­ды ғана суреттейді. Әр бөлімнен кейін жаңа оқиға басталарда хро­нотоп өзгеріп отырады. Бейне ки­носценарий сияқты. «Үлпіл­дек­тегі» кей оқиғалардың түсі­нік­сіз болып қалатыны сондық­тан ба деп ойлаймын.
«Ұлт басындағы қамтылмай жүр­ген тақырыптың біріне» «Үл­пілдектен» гөрі «Көкжалдар» ро­ман-тәмсілін жатқызар едім. Бү­гінгі заманғы «Әкелер мен ба­лалар». Қазақ интеллигенция­сы­ның балалары. Әкесі ел алдын­да­ғы азамат, жалғыз ұлы нашақор. Қан­ша тәртіпке салса да, үнемі әке­сінен «арақ» сұрайды және ең соң­ғы рет деп ылғи уәде береді. На­шақор ұлынан күдер үзген Таубай ұрпақ жалғастыру үшін то­қ­ал алғысы келеді. Өзімен көр­ші, әрі қарамағына жұмысқа тұр­ған, әрі өзінің азаматтығын құр­меттейін жас қызбен көңіл жа­рас­тырады. Бірақ жас қыз да өзі­нің әкесіндей адаммен қосыл­ғанын анасына айта алмай қина­лады. Ақыры түсініскендей болады. Ондағы қиындықтар өз ал­дына… Бала қасіреті бір ғана Тау­байдың басындағы хәл емес. Рас, баласын дұрыс тәрбиелей ал­маған Таубай сорлы адам. Бі­рақ сорлы Таубай ғана ма? Со­ғыс­қа қатысқан, тарихшы әкесін төрт бөлмелі пәтерден қуып шық­қан бала мен барар жер, басар тауы қалмаған қарт әкенің қа­сіретін кеше ғана естідік. Өз әке­сінің жазғанын оқымайтын ұр­пақ туралы да қаншама сөз ай­тылды. Ұлтымыздың басындағы осындай көңілсіз көрініс «Көк­жалдарда» жазылыпты.
Әдеби ортаны «Қазақ әде­биеті» газеті қалыптастырып отыр­ған жоқ. Әдеби орта деген сіз жә­не айналаңыз. Өзіңізді та­ныңыз, айналаңызға қараңыз – әде­би ортаның сиқы сол. Алғаш­қы соққыға сабыр етпей, артынан сабырлы боп көріну – көбіміздің қалпымыз.
Басынан өткенді жазу шебер­лік емес, ақылдың аңдағанын жазу шеберлік деген мағынадағы сөз­ді айтушы еді бір әдеби кейіп­кер. Жазушылық та, әдебиетшілік те – түйсіктің таңғажайып же­місі. Әде­биет туралы әдеби ортада әр түрлі пікір айтылады. Бі­рақ соның бәрі – шындық емес. Бір шығарманы әркім өз дең­гейінде, өз танымынша түсі­неді, талдайды. Оның да қатып қал­ған үлгісі жоқ.

Бағашар Тұрсынбайұлы