БОС ҚАЛҒАН КЕҢІСТІК немесе ГАЗЕТ НЕ ҮШІН КЕРЕК?
Әйгілі неміс ойшылы Артур Шопенгауэр «Газет – тарихтың секундтық стрелкасы» деген болатын. Одан бері де үш ғасыр өтіпті. Баспасөздің ел өміріндегі алатын орны жайлы сөз болғанда Ахмет Байтұрсынұлының «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» деген тоқтамын тағы да бір қайталауға тура келеді. Ал техника қарыштап дамып, индустриялық қоғамнан постиндустриялық дәуірге секіру жолайрығында тұрған елімізде бүгінде газеттің маңызы артты ма, әлде ақпараттық ауқымы жағынан әлемді жаулаған ғаламтор заманында құлдырауға ұшырап бара ма? Әрине, бұл сұрақ кез келген баспасөз қызметкерлерін ойландырған көкейкесті сауалдың алдыңғы легіне шығатыны сөзсіз.
Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап газеттің болашағы журналистер қауымының алдына үлкен сұрау белгісін қойды. Газет тек қана жазуды тарататын құрал емес, сонымен қатар үлкен бизнес түріне жатады. Ғаламдық экономикалық дағдарыс бұл көзқарастың шындық екенін дәлелдей түсуде. Өйткені, өзін-өзі қаржыландырып, дамудың бірыңғай жолына түсіп алу нарықтық заманның заңдылығы. Осы тұрғыда белгілі тележурналист, ақын Шаһизада Әбдікәрімовтың мына бір сөзі ойға оралады: «БАҚ өндіріс, инфрақұрылым дамыған кезде дамиды. Өзгеге тәуелсіздіктен арылып, жарнама арқылы өз күнін өзі көре алады. Ал бізде қосымша табыс табу көзі жоқ. Өндіріс орнына барып, сіздің жұмысты көрсетіп, жарнамаңызды жасайық десе «жылайды». «Мен мұны миллиардтаған несиеге салып отырған адаммын. Қазір еркін ақша жоқ. Тапқан табысымның өзі несиені жабуға жетпейді» дейді. Ал мұнай компаниялары соңғы кезде бірыңғай билікке жұмыс жасап кетті. Әлеуметтік пакеті не қоғамдық байланысқа бөлінген қаржысы болса, бір корпоративтік қорларға аударып тыныш отырады. Сондықтан БАҚ биліктің мемлекеттік тапсырысына жұмыс жасайды. Мемлекеттен ақпараттандыруға арнайы қаржы алып, күнін көреді. Ал ақысын төлегеннің әңгіртаяқ орнататыны анық. Газеттің бәрі «Егемен Қазақсан» не «Хабар» емес. Мемлекет арқылы тиражын 219 мыңға жеткізіп отырған. Бір жапырақ, бірақ материалы мықты, тиражы 2000-ға әзер жететін, күнін әзер көріп отырған басылымдар бар. Олар да амалсыз биліктің бетіне қарайды». Осы сөздерден кейін еліміздегі баспасөздің кейбір түйткілдерін аңғарғандай боламыз. Бұл жерде мәселенің ең үлкені газеттің тиражы екені сөзсіз. Тиражы неғұрлым көп болса – өмір сүруге кепілдік сол. Артқа айналып, өткенге бір зер салып көрелік. Газеттің өткен тарихында ауыз толыра айтатын сөз жетерлік. Әйтсе де біз бір ғана мысалды келтіре кетуді парыз санадық. Жазушы Болат Бодаубай журналист Сейдахмет Бердіқұлов туралы жазған көлемді естелігінде мынадай сөздерді келтіреді: «Бәрімізді газет жұмысына атсалысуға тартқан, баулыған, құлшындырған, жұмылдырған сол кездегі «Лениншіл жас» газетінің жап-жас бөлім меңгерушісі, талантты, алғыр журналист Сейдахмет Бердіқұлов ағамыз болатын. Оның редакциядағы өзі басқаратын бөлім жанынан штаттан тыс бөлім құруы республика газеттеріндегі, тіпті, мұқым Қазақстан баспасөзі тарихындағы алғашқы тәжірибе еді десем, мұның өзі шындыққа қиянат бола қоймас.
Газетті Шерхан Мұртаза басқарған, біздер онымен бірлесіп қызмет істеген сол жылдарда «Лениншіл жастың» тиражы әуелдегі 65-70 мыңнан шарықтап өсіп, 245 мыңнан асқан болатын». Бұл өткен ғасырдың 60-70 жылдары еді. Осы бір мысалда сол кезеңнің болмысы бейнеленген. Бұл жерде газеттің тағдырына бас редактордың әсері қаншалықты маңызды екені көрініп тұрғандай. Іскер басшының үлгісін көрсеткен Шерхан Мұртаза өткен ғасырдың орта тұсынан бастап қызмет еткен жылдарда «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш»), «Жұлдыз», «Жалын», «Егемен Қазақстан» сынды басылымдардың тиражы қаншалықты өскені көзіқарақты оқырманға белгілі. Елімізде басылып шығатын саяси-экономикалық газеттерді атамағанның өзінде қазақтың тілі мен әдебиетін алғашқылардың бірі болып насихаттаған «Қазақ әдебиеті» газеті өткен ғасырдың орта шенінен бастап тоқсаныншы жылдарға дейін оқылымы жағынан алдыңғы қатарда болып келді емес пе? Ана тілін насихаттауды мақсат тұтқан газеттің алғашқы қадамы жайлы ғалым Сейдолла Садықов былай дейді: «1932 жылы 26 ақпанда кеңестік Қазақстанның жазушылары мен аудандық газет редакторларының тұңғыш рет басын қосқан жиын болды. Онда Қазақстанда шығатын баспасөздің жайы талқыланып, қазақ пролетариат ұйымы – Қазақ пролетар жазушылар қауымдастығының (Қаз АПП) жұмысын қайта кұру мәселесі көтерілді. Осы жиында қалың жұртқа әдеби басылым қажеттігі алғаш рет сөз болды.
Кейінірек осы мәселемен Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Ғабит Мүсірепов төртеуі Қазақстанның сол тұстағы басшысы Мирзоянға кіреді. Оларды Крайкомның үгіт-насихат бөлімін басқаратын Жанайдар Садуақасов алып барған. Тәуекелшіл төртеудің талап-тілегін тыңдап, толымды сөзіне тоқтаған Мирзоян Совнарком бастығы Ораз Исаевқа осы мәселемен айналысуды тапсырады. Осылайша «Қазақ әдебиетінің» дүниеге келуіне ұлтымыздың ұлылары ұйытқы болған.
Сонау отызыншы жылдардан бері созылып келген қуғын-сүргіндер мен жаппай жазалаулардың жарасынан әлі қан тамшылап тұрған. Ұлт зиялылары әлі ақталмаған, олардың есімдерін ауызға алудың өзі қылмыс саналатын. Осы кезеңде «Қазақ әдебиетінің» қайта шығуы халқымыздың мәдени өміріндегі аса елеулі, ғажап құбылыс болды. Ол бірінші санынан бастап-ақ өзінің бастағы діттеген бағыты – ұлттық мәдениетті көтеру мәселесін қайта темірқазық етіп алғанын байқатты. «Қазақ әдебиетінің» алғашқы санынан бастап ана тіліне айрықша көңіл бөлінді. Мұхтар Әуезов беташар мақаласында басылымның алдағы ұлан-ғайыр міндеттерін белгілеп берді». Ғалым осы мақаласында «Қазақ әдебиетінің» 1940 жылғы 16 қаңтардағы санында жарық көрген «Талқылау мәжілісі» атты шағын мақаласын мысалға келтіре отырып, аталмыш мақаланың Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілістің маңызы мен қазақ халқының ұлттық қозғалысының көшін бастаған көсемі екенін қорғап, ақтап жазған мақала болғандығын үлкен мақтанышпен жазады. Сондай-ақ, ғалым «Қазақ әдебиетінің» өрлеу кезеңі деп Шерхан Мұртаза басшылық еткен өткен ғасырдың 80-90 жылдар аралығы мен газет төрағалығына тәуелсіздік алған жылдардың басындағы қиын-қыстау кезеңде келген Оралхан Бөкейді айрықша атап өтеді. Қазақ әдебиетінің «кербұғысы» атанған жалынды журналист Оралхан Бөкейдің «Қазақ әдебиеті» газетінде жариялаған публицистикалық мақалалары оқырманның ойын дөп басқан айшықтылығымен ерекшеленгенін сөз етеді. Бертін келе де аталмыш газет әдебиет айдынына қаншама жас талантты алып келгені ақиқат. Газеттің «Проза», «Поэзия» айдарларында тәуелсіздіктен кейінгі әр жылдары шыққан жастардың өлең, әңгімелері олардың әдебиет әлемінің қақпасына еніп кіруіне жол сілтеп келеді. Әйтсе де, адамның санасына сәуле түсіріп, оны гуманизмге бағыттайтын, сол жолда қызмет етіп келе жатқан әдеби басылымның таралымы бүгінде көңіл көншітпейтіні өкінішті. Халқымыздың саны артты дейміз. Ал он бір миллион қазақтың арасынан әдебиетке құлақ түріп, қызығатыны аз деп айтсақ, адам бойындағы ең асыл қасиет – гуманизмнің орны немен ауысып барады деген ой тумай ма? Өйткені, жоғалған бос кеңістіктің орнын міндетті түрде басқа бір құндылық жайлайды. Жаңа дәуір адамдарының өміріндегі ол құндылық бүгінде ғаламтор желісі болып отырғандығы айтылып жүр. Ғаламтор, аты айтып тұрғандай, техникалық мүмкіндігі орасан зор әлемдік желі. Ғаламторда іздеген барлық ақпаратыңды таба аласың. Дегенмен, ол рухани құндылықтың орнын баса ала ма деген ой туындайды. Бүкіләлемдік кеңістікті жаулаған ғаламтор желісін әлем халықтары бірдей пайдалануда. Әйтсе де, оның адамға қаншама ғасырдан бері рухани азық беріп келе жатқан кітап, газет-журналдардың орнын баса алмайтынын сол желіні белсенді қолданушылардың өзі айтып жатыр емес пе? Ғаламтор демекші, түрлі сайттар рейтингісін бақылап отыру үшін әлеуметтік статистиканы жүйелі орынға қойғандығын айтпай кетуге болмас. Соған қарап қай сайттың қанша қолданушысы бар екендігін, сондай-ақ олардың талап-тілектерін көруге болады. Газеттердің де сайты ашылды десек те оның оқырмандарының нақты қанша, қайсысы қай бағытқа жақын, қай оқырман қандай айдарды оқығанды ұнататынын нақты айқындап отыратын әлеуметтік зерттеу жоқ екендігі де газет болашағына әсер етіп отырған түйткілді мәселелердің бірі екені даусыз. Сонда ежелден бері халқымыздың ауыз әдебиетін сақтап, бізге мұра еткен аманатына адалдығымыз қайда қалады? Еліміз Егемендік алып, дамудың жаңа сатысына көтерілген тұста газеттің оқырмандары қайта шарықтаудың орнына сиреп бара жатқаны алаңдатады.
Әлем әдебиеті кеңістігіне көз тіксек, ағылшындардың «Таймс» газетімен тығыз байланыстағы «The Times Literary Supplement» апталық әдеби-сын журналын атауға болады. Журналдың оқылымы жағынан жоғарылығы бұл журналдың «Таймс» газетінің сайтында жариялануына да байланысты болса керек. Әр жылдары аталмыш журналда Иосиф Бродский мен Орхан Памук сынды беделді ақын-жазушылардың шығармалары жарияланғаннан-ақ журналдың әлемдік әдеби ортадағы орнын байқауға болады. Ал кеңестік кезеңде бір отауда бас қосқан, ал қазіргі Ресейдің ең беделді басылымдарының бірі «Литературная газета» көзіқарақты оқырмандарына жақсы таныс.
80-90 жыл аралығында таралымы алты жарым миллионға бір-ақ жеткен бұл газет бүгінде жүз мыңнан әзер асады. Қарап отырсақ, әлем алақандағыдай болған қазіргі заманда рухани құндылықтар әр елде өзінше бір бағытта белгісіздеу арнамен ағып бара жатқандай. Әйтсе де, «Литературная газета» таралымы жағынан жүз мыңнан асқанымен, оның әлемге орыс әдебиетінің сөзін жеткізу жағынан таралу көрсеткіші көңіл көншітеді. Аталмыш газет бүгінде Америка, Англия, Израиль сынды мемлекеттерге жетіп отырады. Яғни бұл елдің азаматтары орыс әдебиетінде нендей жаңалық болып жақанын біледі деген сөз. «Қазақ әдебиеті» газетінің бұл жағынан мүмкіндігі айтып отырған орыс басылымымен салыстыруға келмейтіні жасырын емес. Ал бүкіл қазақ тілді басылымдарды алып қарасақ, олардың да әлем кеңістігіне шығу жағы ақсап тұрғаны байқалады. Бұған не кедергі болып отырғанын зерттеп, кезек күттірмес осы мәселенің шешімін табуға атсалысу рухы бар әр азаматқа үлкен жүктеме. Мәселен, басқа елдерді атамағанның өзінде қазақтар саны бір жарым миллионға жететін Қытай мен бір миллионға таяу қандастарымыз өмір сүріп жатқан Өзбекстан, Ресей сынды мемлекеттерге қазақ тілді басылымдардың жүйелі түрде жетпей жатуы ол елдегі қандастарымыздың өз атажұртымен рухани байланысының үзіліп қалуына алып келмей ме деген қауіп туындайды. Қылышынан қан тамған кеңес заманында да Мұстафа Шоқай «Яш Түркістан» журналы арқылы түрік тілді қандастардың басын қосуға тырысты емес пе? Сол кезде «Яш Түркістан» редакциясына келген толассыз хаттарды Мұстафа Шоқайдың өз мақаласына арқау етіп, үлкен мақтанышпен жазғаны бар. Өйткені, баспасөз халықты рухани жағынан байыта отырып, үзіліп қалған байланыстарды жалғайтын, сондай-ақ ел мен елдің арасындағы достық қарым-қатынасты орнатудың кепілі әрі жаршысы екені сөзсіз. Оны бүгінгі дамыған ғаламтор желісімен салыстыра алмаймыз. Себебі, ғаламторда ұлттық немесе этикалық сүзгінің болмайтыны ақиқат.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары біздегі газеттің тағдыры мүлде басқа арнаға бұрылғаны да жасырын емес. Кеңес кезеңінде асқақтаудың нағыз үлгісін көрсеткен «Қазақ әдебиетінің» тиражы тәуелсіздік алғаннан кейін неге құлдырауға ұшырады деген заңды сұрақ туындайды. Ал қазақ тіліндегі басқа да саяси-экономикалық, мәдени басылымдардың тиражының жоғарыдан төменге сырғып бара жатқаны нені білдіреді? Бізден басқа халықтарда да газет оқылымы төмен бе? Бұл сауалдарға мамандар не дейді екен?..
Римма ЖАҚСЫЛЫҚБАЕВА,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Журналистика факультетінің доценті, филология ғылымының кандидаты

БАСПАСӨЗ ШЕБЕРХАНАСЫ
Жүсіпбек Аймауытов өзінің көп жылдық журналистік еңбегінің нәтижесінде байқаған: «Газетке елдің селқос қарауының бір себебі: өз мүддесін сөйлейтін, қышыған жеріне дөп келетін сөздердің аз басылуынан» екендігін көрсетті. Демек, көтеріп отырған мәселесінің жан-жақты шешімін табу үшін терең білім мен аса ізденімпаздықтан туатын шеберлікке кейбір журналистеріміз жете алмай барады. Біздің байқайтынымыз, шеберлік – адамға тумысында-ақ сыйға тартылатын дүние емес, керісінше, оның үйренуі, шығармашылық ізденуі нәтижесінде қалыптасатын қасиет. Өйткені, адам – еңбекпен адам, еңбек – байлық атасы дейміз. Бұған қоса, шеберлік те бір жағынан адамды еңбек қуанышы сезімінен туатын эмоцияға бөлеп, ілгері ұмтыла беруге шақырып тұрады. Демек, шеберлік – шығармашылыққа жатқан жерінен жинап әкеліп, қолма-қол арнаулы қалыпқа құйып, қорытып ала қоятын қорғасын тәрізді нәрсе емес, ой-сана жетпес, қиын асулардан өтетін шексіз өнер.
Жүсіпбек тағы бірде: «Елге арналып шығатын газетті ел оқымаса, өйткені жанына жағымды, тісі батарлық сөздер басылмаса, ондай газет бағасын жоймақ: кім көрінгенге қолжаулық, майлық, шылым орауыш, тағы бірдеме болмақ. Бірақ газетшіге кінә қоятын да, қоймайтын да орын бар. Жұрт жазбаса, ішіндегісін тауып жазатын газетші «тәуіп» емес…», – деп ашық пікір білдіргенін білеміз. Салмақты пікірдің астарында газет пен оқырман арасында байланыс болмаса, баспасөздің халықтық сипатының жойылатындығы көрініп тұрған тәрізді. Кезінде «Социалистік Қазақстан» газетінің «Жазылған жайдың жаңғырығы» атты айдары оқырман хаттарының негізінде көтерілген көптеген жайттардың оң шешімін табуға мұрындық болған еді.
Сондай-ақ, кезінде Сапар Байжановтың «Мәдениет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат») журналының бас редакторы болып тұрған 1960 жылдары журналдың тиражы 200 мыңға дейін жеткенін білеміз. Студенттер басылымның сарғайған бетіндегі материалдардың осы күнге дейін мәнін жоймағандығына таңданыстарын білдіре отырып: «Апай, журнал сол замандағы интернет қызметін атқарыпты ғой», – деген бірауыз пікірлерін білдіріп жатты.
Кезінде Камал Смайылов, Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаев, Фариза Оңғарсынова, тағы басқа қаламгер, журналистер еңбек жолын «Лениншіл жас» газетінің әр облыстағы меншікті тілшісі қызметінен бастағанын білеміз. Өкінішке қарай, кеңес заманындағы осы бір өнеге қазір ұмытылып бара жатыр. Бүгінгі жас журналистерді газет арқылы шыңдау қажет. Журналист өмірде жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйрене отырып, шындықты, дәлелді факторларды іздеуі үшін өзін-өзі дайындап, жол іздеуі керек. Ол үшін болмысына өзі көмектесіп, қабілетін дамыта отырып, маңызды мақсатқа білімінің, рухани күшінің арқасында жетуіне атсалысу керек. Өз бетінше әдеби шығармашылық бағыттағы жұмыстарды саралап, белгілі тақырыпқа әңгіме, мақала жазуы керек.
Қошке Кемеңгеров газет оқырмандарына арнап айтқан сөздерінде, негізінен «Ел газеті қандай болуы керек?» деген мәселені баса көрсетеді. Мұндағы ел газеті дегеніміз, белгілі бір топтың, таптың, партияның тілі емес немесе салалық баспасөз емес, жалпыхалықтық, қоғамдық баспасөз деген ұғымды білдірсе керек. Сондықтан «газетке жазылмайтын сала, көтерілмейтін тақырып жоқ».
Баспасөзде жарияланатын әр тақырып ұтымды қойылуы керек тәрізді. Қалың оқырман сұранысын қанағаттандыру – қиынның қиыны. Көптің қырағы көзі мен сергек зердесі еш нәрсені қалтарыста қалдырмайды. Сәтті тауып қойылған тақырыптың өзі оқырман қызығушылығын тудырып, мақаланы оқуға еріксіз итермелейді. Ал керісінше, бүгінгі сайттардағы «Жаға ұстатты» дейтін бейәдеп жайттарға жетелейтін тақырыптар баспасөзде де белең алып барады. Кезінде жазушы Мұхтар Әуезов баспасөзде көтерілетін тақырыптар туралы: «Оқырман… неге қызығады, нені көксейді, қандай рухы бар? Міне, соған лайықтап жазуы керек» деген.
Кезінде Шерхан мен Камалдың «Егемен Қазақстан» газеті арқылы жарты жыл бойы (12 шілде 1996 жылдан – 26 желтоқсан 1997 жылға дейін) жазысқан публицистикалық хаттарының өзі үлкен әлеуметтік мәселелерді қозғады.Шерханның Камалға жазған «Алтын сандықтың кілті кімде?» атты хатында: «Оқулық дегеннен еске түседі. Өзің Журналистер одағын басқарасың. Қолыңда нақты деректерің бар шығар, осы біздің қазақ тілінде шығатын басылымдардың бәрі жиналып бір «Караванның» тиражына жетер ме екен? Сонда қалай болады, мектептке оқулық жетпесе, қалың жұрт газет-журналдан мақырұм қалса, кітаптың тиражы бес мың. Бір кезде тиражы 250.000-ға таяған «Жұлдыздың» тиражы қазір төрт мыңнан сәл-ақ асса – халық, әсіресе, жас буын білімді қайдан алады?..» деген сауал тастайды. Бұл сұрақты Камал жауапсыз қалдырмай былай деп жауап береді: «Караванның» тиражына қазақ басылымдарының бәрі жиналып жетер ме екен деп сұрайсың. Бәрін қосқанда – қайдам? Бірақ мен бір нақты дерек келтірейін. «Караван» 112 бет болып шығады. Демек, бір нөмірінен «Қазақ әдебиеті» газетінің (16 беттен ғой) 8-ін жасауға болады. Ал тиражын алсақ, «Қазақ әдебиеті» – 18 мың, «Караван» – 250 мың, сонда көлемін таралымына көбейтсек, «Караванның» бір нөмірінен 80-90 «Қазақ әдебиетін» шығарып тұруға болады екен! Амал жоқ, күрсінесің де! Сондай қазақ газеті неге жоқ деп күйінесің. Ол қағаз, сол қаржы басқа жақтан емес, осы Қазақстан жерінен табылып жатқан жоқ па?».
Біз кезінде қаламгер Шерхан Мұртазаның журналистік, редакторлық кезеңін әр жылдармен сәйкестендіріп, ғылыми жүйеге түсіруге тырысқан едік. Шерхан басшылық еткен басылымдардың қай-қайсысының болсын таралымы екі есеге өсіп, бүкіл Одақ көлеміне үлгі болғандығымен ерекшеленді. Айталық, «Жалын» журналы: 1970 жылы – 24 900 дана; 1971 жылы – 52 400 дана; 1990 жылы –
12 000 дана болды. Ал «Жұлдыз» журналының таралымына көз жүгіртсек: 1928 жылы – 1 200 дана; 1965 жылы – 100 000 дана; 1973 жылы – 196 600 дана; 1974 жылы – 202 000 дана; 1975 жылы – 211 000 дана; 1977 жылы – 214 000 дана; 1990 жылы – 19 230 данаға жетті. «Қазақ әдебиеті» газетінің де Шерхан Мұртаза редакторлық еткен 1980-1989 жылдары жоғары деңгейде болғандығына көз жеткіземіз: 1934-1940 жылдары – 2300-5200 дана; 1950-1960 жылдары – 6000-7000 дана; 1980-1984 жылдары – 45 000-55 000 дана; 1985-1989 жылдары – 86 226 дана; 1990-1999 жылдары – 7 875 дана. Газеттің таралымын көбейту дегеніміз – оқырманның рухани сұранысы мен қажеттілігін өтеу, олардың қоғамдық талаптарын орындау болып табылады.
Қазіргі таңда мерзімді және онлайн басылымдар бір-бірін толықтырып отыруы керек. Сондықтан осы екі форматта бірдей жұмыс істей білетін журналистерге деген сұраныс арта түспек. Қазірдің өзінде батыста жекелеген БАҚ репортерлері оқиға орнынан немесе баспасөз мәслихаттарынан сайттарға тікелей ақпар береді, ал газеттің қағаз түріндегі нұсқасына арналған сараптамалық материалды редакцияға барған соң дайындайды. Қазір мерзімді басылымдар да, онлайндық басылымдар да қажет.
Журналист өмірі – шығармашылық шеберліктен тұратын күрделі жүйе. Жалпы, шығармашылық шеберлікте табиғи дарынның, қарым-қабілеттің, білім мен ізденістің ауадай қажет екені айналып келгенде, шеберліктің бастау саласына айналары сөзсіз.
Владимир ПАВЛЕНКО,
Медиа сарапшы, халықаралық «Қолданбалы коммуникацияның шығармашылық шеберханасы» жобасының үйлестірушісі
(Мәскеу)

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ БАСПАСӨЗ ӘЛЕМІ УАҚЫТАРАЛЫҚТАРДА ҚЫСЫЛЫП ТҰР
Көтеріліп отырған тақырып көп жоспарлы болғандықтан пікірім осы мақаланы түгел қамтиды деп ойлаймын.
Қысқаша айтар болсам, 2011 жылы Мәскеудегі «Книжный мир» баспасынан басылып шыққан Андрей Мирошниченконың «Газеттер қашан көз жұмады» деген кітабын еске түсіруді ұсынған болар едім. Осы кітап шыққаннан кейін Ресей мен ТМД елдерінің кәсіби қоғамдастығында қызу талқыланып, автордың пікірімен толық келісумен қатар, оны түбегейлі қабылдай алмаған түрлі бағалар мен пікірлер туындады. Естеріңізде болса, Андрей қоғамдық мүддедегі БАҚ 3,5 жылға, іскерлік және көңіл көтерушілік – 10 жылға, қолөнер және мамандандырылғаны – 15 жылға дейін жасайды деген болатын. Әрі қарай ол Ресейдің заманауи іскерлік журналистикасының екі бағыты туралы айта келіп, «Ведомости» өзінің қағаз нұсқасын 2021 жылы, ал «Коммерсант» 2023 жылы жабатындығын мәлімдеген еді. Дәл осы нақты сандарға келгенде оқырман аудиториясының шоғырлануы МГУ-дың журналистика факультеті «Жаңа медия және коммуникация теориясы» кафедрасының меңгерушісі Иван Засурскийдің Андрейдің кітабының кейінгі басылымдарының алғысөзіне енген «Журналистика – жаңа үйшігін іздеген ұлу» деген тексін жазуына түрткі болды.
Бұл не себепті керек еді? Менің пайымымша, Андрей Мирошниченко кітабының маңызы оның баспа түріндегі БАҚ-тың бүгіні мен болашағына өзгеріп жатқан ақпараттық технологиялар, ғаламтордың ұдайы дамуы, жаңа медиа мен аудиторияның ақпараттық өнімді қолдану ерекшелігі контекстінде қарауында жатса керек. Андрей Мирошниченко газетке үздіксіз шығып отыратын және ақшаға сатылатын дәстүрлі қағаз басылым ретінде қарайды.
Негізінен, А.Мирошниченко газет моделінің «дағдарысы» туралы айтқанда дағдарыс әкелушілер (газет үшін – қағаз), технологиялар (жеткізулер) және кәсіпке (журналистика) емес, тиісінше «қағаз» БАҚ өкілдерінің жаңа медиалық әрекет бағдарына, жаңа механизмдер мен өзін-өзі ұйымдастырушылық, сондай-ақ жаңа ақпараттық кеңістік құрылғыларын түсінудегі қиындықтарына мән береді. Қазіргі заманғы баспасөз әлемі мынадай уақытаралықтарда қысылып тұр: қағаз БАҚ жойылуға бағыт алып бара жатса, ал сандық басылымдар ақша табуды әлі үйренбеген.
2017 жылдың 17 ақпанында «Комсомольская правда» Баспа үйі 2 млн. дана тиражбен шығатын апталық «Телепрограмма» журналын сатады деген ақпарат шықты. Бұл активті сатып алуы мүмкін үміткер «Антенна» телегидін шығаратын HearstShkulevMedia компаниясы. «Комсомолканың» бас менеджері әрі бас редакторы Владимир Сунгоркиннің айтуынша басылымның сатылымынан түскен қаражат холдингтің басқа да жобаларын дамытуға жұмсалады.
Күні кеше ғана (17 ақпан,
2017 ж.) «Комсомольская правда» «Телепрограмма» журналымен қатар «Экспресс газетаны» да сатуға мүдделі екендігі туралы ақпарат пайда болды. Бұл жерде енді басқаша картина шығады. Басылым сайтында апталық «Экспресс газетаның» Ресейде дүйсенбі күндері 800 мың тиражбен (Мәскеуде – 200 мың) шығатындығы айтылған. Бір ғана санының елдегі аудиториясы 1,2 млн. оқырманды құрайды.
Владимир Сунгоркин РБК-мен әңгімеде сату туралы шешім «Комсомолканың» негізгі өніміне» назар аудару мақсатынан туындағанын айтады. Егер тура бір жыл бұрын 2016 жылы ақпанда Баспалар үйі «Комсомольская правданың» «Советский спорт» газетін «Ура медиа» («1 Mediainvest» бренді бойынша жұмыс істейді) компаниясына сатқандығын еске түсіретін болсақ, қызықты картина туындайды. РБК-ның айтуынша Баспалар үйінің кірістері 2015 жылы 2014 жылмен салыстырғанда 17%-ға, 3,7 млрд. рублейге дейін төмендеген.
Компанияның ең маңызды активі – «Комсомольская правданың» аудиториясы Ресейде 2,3 млн. оқырманды құраса, ал Мәскеуде жылдық саны 514 мың (тираж 550 мың және қосымша 130 мың). «Комсомольская правда» баспалар үйінің активтерін сату туралы жаңалығының негізінде» Московский комсомолец» газетінің бас редакторы, Мәскеу Журналистер одағының төрағасы Павел Гусевтің мәлімдемесіне назар аударуға тура келеді. П.Гусевтің пікірінше Ресейде дәстүрлі БАҚ-ты қолдау жүйесінің жоқтығы және адамдарды күштеп интернет-ортадан шығаруы елдің бірыңғай ақпараттық кеңістігінің бұзылуына алып келуі мүмкін. Бұл мәлімдеме 15 ақпандағы мерзімді баспасөзге жазылу мәселесі қаралған дөңгелек үстелде жасалған еді.
Мәселен, Челябинск облысындағы қағаз БАҚ қаржылық күрделі мәселемен соқтығысты. «Роспечать» компаниясы бірнеше ай бұрын сатылған тираждар үшін оларға ақша бөлуді доғарды. Газет алдындағы қарыз күн санап артып келеді. Сондай-ақ, 2016 жылы Ресейде баспасөз коммуналды қызметтер мен қағаздың құнына байланысты 15%-ға қымбаттауы өте үрейлі тенденция болып отыр.
Нұрлайым БАТЫР.
Для отправки комментария вам необходимо авторизоваться.