Алғашқы мен соңғының арасы немесе жазушылықтан жоғалуға дейін

Біреуге қайғы, біреуге қуаныш болған құбылмалы өмірде пендесінің (жазушының) таңдайына мөлдір сөз құйып, көкірегіне бір уыс талантты меншіктеп берген жалғыз Жаратқанның құдіреті неткен шексіз. Жазмыштың жазуымен қаламгерлікке бой ұрған адам Тәңірден бұйыртқан талантының бір ұшығын ұстап алып әдебиет майданына ой жүгі мен қалам сауытын арқаланып жол тартады. Кейіпкерлер күресі мен сөз көкпарына, яки сезімнің қылын шертер әңгімелер мен әлқиссасы өткен тарихтан бастау алар том-том романдарға толы әдебиеттің нақ формуласын осы күнге дейін ешкім дөп басып айта алмапты. Физика ғылымындағы Ом заңына немесе математикадағы тригонометрияға салуға келмейтін әдебиеттің бір ғана сипаты бар: шексіздік. Ақ қағаздың бетіне ой қазаныңыздан не түсірсеңіз де патша көңіліңіз бен ғазиз жүрегіңіздің қалауы. Тек уақытын бөліп оқыған оқырманның түйсігіне адамдық қасиеттің қылдай сәулесін түсіре алсаңыз болғандай-ақ.
Әдебиеттің аласапыран әлемінде жазушылық борышын абыроймен өтеп кеткен сөз сүлейлерінің есімдері бүгінде біреуге таныс болса, біреуге таңсық. Қаламгер атаулының қарымы мен қабілетін, суреткерлігі мен шеберлігінің деңгейін анықтайтын өз өлшемі бар. Ортақол жазушыларды таудың қыран ұшар басына шығарып, қас таланттарды қырдың жаяу жағасына қалдыратын өз кеудесінен толқып шыққан туындысы. Рухани аштыққа аяқ басқан қоғам, күн мен түнді ұршықша иірген уақыт қаламгердің «тәтті тамұғын» әрқашан бағалай бермейді. Қандай сұлу сөзбен өрілген шығарма болсын сол дәуірдің халқы, әдеби ортасы һәм уақыты назарға алып, сүзгіден өткізбеген соң шығарма да, оның иесі де кейінгі ұрпаққа беймәлім күйде қала бермек. Иығына жазушылықтың құсы қонғанын біле тұра әдеби сахнадан өзін таппай аласұрған қаламгердің обалы кімге екенін ойланып көрмеппіз. Мың бір түндік азабын тәрк етіп, қалам-қағаздан қолын алшақ ұстауға тырысып, құм даланы кезіп кеткен жазушылардың араға уақыт салып әдебиеттегі өз сүрлеуімен аяңдапжүріп бара жатқанын көргенде оған және оның әдебиетіне ішіміз жылып қалатындай.
Адам баласының жарық дүниеде ешкімге ұқсамайтын өмір сүріп, игі һәм ұлы істерге барып, қай арнадан бастау алғаны белгісіз тарих көшінде өз ізін қалдырғысы келетіні қалыпты жағдай. Тек, жер бетінде аяқ басқан әркімнің бұл тілегі орындалмайтыны тағы аян. Осы ережені әдебиетке салар болсақ, қалам ұстаған әр жазушы тарихта қалуды мақсат тұтпаса да соған мүмкіндігі жетіп-ақ тұр. Қаламгер есімі мен қолтаңбасын келер ұрпаққа жеткізетін және жазушының әдебиетте жүруін құқылы етер бірден-бір құжаты – біз сезініп көрмеген азаптан туған шығармасы. Әлем әдебиетінің алыптары ағылшындағы Шекспир, француздағы Бальзак, үндідегі Тагор, орыстағы Толстой есімдерінің бүгінгі күнге жаңғыра жетуі сөзімізді растайтындай.
Әлемдік әдебиеттегі үздік классиктердің шығармашылық лабораториясына үңілсек, әр қаламгердің әдеби дебюті («литературный дебют») қоғамнан бірден жақсы пікір ала алмапты. Мәселен, парасат әлеміне ақын атанып енген Гогольдің алғашқы өлеңдері сынға ұшырап, оларды көз көрместей отқа жаққан қаламгердің «Ревизорды» жазарына сол уақытта ешкім нанбаған еді. Ал А.П.Чеховтың ерекше ықыласын алған («Толстойдан ғана қорқамын. Ойлап қараңызшы, Аннаның қараңғыда көзінің жарқылын сезіп, көргенін жазған сол емес пе?!») Л.Толстойдың алғаш жазған «Детство» повесінен оның шебер суреткерлігі және нақ осы қарқыннан «Война и мир» романының туары бірден байқалғандай. Француз әдебиетіне әлемдік шығармалар сыйлаған Оноре де Бальзактың әдеби дебюті саналатын «Шуаны» тарихи романы (1829 жыл) айтарлықтай сынға ілікпеді. Сәтті қадамның нәтижесі авторды әдеби үдеріске жаңаша қалыппен келген «Человеческая комедия» эпопеясына алып келді. Әйгілі «Шал мен теңіз» повесінің авторы Эрнест Хемингуэй болса, алғаш рет ертегі жазып жазушылық қабілетін шыңдаған екен. Ал түрік әдебиетінің перзенті Орхан Памук шығармашылықтағы қадамын «Джевдет-бей и сыновья» романымен аттап, соңғы шыққан «Рыжеволосая Женщина» (2016 жыл) кітабына дейін біршама повесть-романдарға жан бітірді.
Сүбелі сөз бен жүйрік ой жарысында автор мен оның жазғандарына қатысты кейде әділ, кейде асқақ билік айтып, төрелік етер бір ғана күш бар: қоғам мен уақыт. Сіз ұлықтап жүрген қаламгер қауымына «жазушысың» деген еншіні тапсыратын да, яки теңіз түбіндегі он шығармасының біреуін ғана су бетіне шығаратын да осы «екеу». ХХ ғасырда қазақ әдебиеті қоржынына мол мұра қалдырған Мұхтар Әуезовті әлем халқы (кейде қазақтардың өзі) «Абай жолы» роман-эпопеясымен ғана таниды. Жиырма бір жасында «Еңлік-Кебек» пьесасымен дүйім жұртты дүрліктірген жазушы қаламынан «Қорғансыздың күнінен» бастап қаншама көркем туындылардың жарық көргені мәлім. Бірақ кей көзқарастарға сүйенсек, Мұхтар Әуезов «Абай жолынан» басқа ештеңе жазбаған ба деп қаламыз. Халыққа Аян образымен жақсы таныс Сайын Мұратбеков оқырмандарының «Сайын» дегенде жаңылыспай айтар шығармасы – «Жусан иісі» ғана. Балалар жазушысы Бердібек Соқпақбаев есімін халық жадында жаттатқызған «Менің атым Қожа» шығармасы екеніне ешкім дау тудыра алмас, сірә. Көп оқырман біле бермейтін автор Баққожа Мұқаи әдеби ортаға көрерге көз, танымасқа сөз қылып «Өмірзаясын» қалдырыпты. Автордың жылдар бойғы төккен тері мен көрген бейнетінің өтемін бір шығармасымен өлшеп жүрген оқырманның, қала берді қоғамның санасы саңылау ма деген ой келеді.
Қазіргі қазақ әдебиетінің бет-болмысын терезесі жоқ үйге ұқсатқандай боламын. Көңіл аударып, көз жүгіртсеңіз ол үйден «шын» ақынды да, жәй ақынды да, «талантты» жазушы мен ондай емесін де кезіктіресіз. Дәл бір әдеби орданың есігі ашық қалғандай әркім өз кітабын ұстап алып, шыр айналып жүргені біртүрлі ерсі көрінеді екен. Жазушының жазуға деген түсінігі, көзқарасы һәм махаббаты өзгерсе, әдебиетте аты жаман төңкерістің болары хақ. Белинский Гогольге жазған хатында былай депті: «Сіз Ресейді ойшыл адам ретінде емес, тек суреткер тұрғысынан ғана терең білесіз» («Вы глубоко знаете Россию только как художник, а не как мыслящий человек»). Терезесіз үйдің бөтен адамдарға толуы осы ойшылдық қасиеттің жоқтығынан болар. Қазір жазушыны «неге жаздың?» немесе оқырманға «неге оқымадың?» деп дүрсе қоя алмаймыз: әдебиетте сот жоқ. Әдеби сахнаның табалдырығын аттап, сөз бен ойға серт берген қаламгер өз арының алдында ғана жауапты.
Жазу үстінде отырып, алыстан шыққан естілер-естілмес дауыстарға көңілім елегізіп, ойым бөлінгендей. Бір адам емес, сөйлеп жатқан екеу секілді. Құлақ түріп тыңдасам…
– Үнсіздік…
– Қайда?
– Әдебиетте.
– Неге?
– Оқитын кітап жоқ.
– Толып тұр ғой…
– Олар кітап емес.
– Енді не?
– Бір-біріне қатталған жәй парақтар…
– Оқып көрдің бе?
– Қапалымын.
– Кімге?
– «Жазушымын» деп жүргендерге…
– Не үшін?
– Уақытымды алғаны үшін…
– Әлі-ақ табасың.
– Кімді?
– Оқитын кітапты.
– Шаршадым.
– Неден?
– Күтуден…
– …
– Дариға-ай?
– Ау?
– Алып берші…
– Нені?
– Ескі кітаптарымды.
Екеудің әңгімесі

Нұрбол ҚҰДАЙБЕРГЕН,
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының кіші ғылыми қызметкері:
– Қаламгердің алғашқы шығармасына қарап оның болашақта асар биігін болжауға болады. Дегенмен, ол үміт қана. Біз үміт еткен жас жазушымызды асыра мақтап, сол биігіне жеткізбей жібереміз бе деймін кейде…
Еркінгүл СОЛТАНАЕВА,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың доценті:

–Иә… Әдеби сахнаға жаңадан аяқ басқан жазушыларға әр тараптан айтылған кез келген сынның, яки көпірме мақтаудың ықпалы көп тиеді. Жас талантты алыстан танитын көзі қырағы аға буынның бұл жерде ролі ерекше көрінетіндей. Әдебиет әлемінің есігін «Қоңыр күз еді» атты ақжауын жырымен қаққан Қалихан Ысқақовқа академик
З.Қабдолов: «Бұл қоңыр күз емес, шыбынсыз жаз еді ғой» деп тамсанып, жылы пікір білдіріп, болашағынан зор үміт күткен екен. 1962 жылы жазылған «Жас прозаиктер және жастар образы» атты мақаласында Асқар Сүлейменов те Қалихан Ысқақтың осы повесіне тоқталып, Қасым образын талдап, оның шынайылығының себебін ашып, жас жазушыға жанашырлықпен ақыл-кеңесін береді. «Өмір алдында алпысты артына тастаған да дебютант жаста. Бірақ осының бәрінің ортасында жүрген, ол – азамат. Қасымда бұл жоқ. Қасым бұл жасқа жеткен жоқ. Қ.Ысқақов келесі кітаптарын жазу үстінде (егер доп қуалап кетпесе) геройды осы азамат жасына жеткізу жағын қарастыруы керек» дейді. О.Бөкеевтің де талантын танып редакцияға шақырып алған Ш.Мұртазаның көрегендігін білеміз. «Шерағаның шекпенінен шыққандар» деген тіркес те болжап біле алудың, көрегендіктің, тіпті әулиеліктің айғағы болар.
Нұрбол ҚҰДАЙБЕРГЕН:
– Тек жазушының ғана емес, кез келген шығармашылық адамының тырнақалды туындысы мен соңғы шығармасының арасында көп өзгеріс болуы керек деп ойлаймын. Әсіресе, бұғанасы бекіп, буыны қатпаған жас қаламгер мен оның толысқан тұстағы деңгейін салыстыруға да келмейді емес пе? Авторын ұмытып тұрмын, шетел әдебиетінің бір алыбының жазушы болам деген адамның үш сатыдан өтуге тиіс екенін айтатыны бар-ды. Ең алдымен, ол еліктеу сатысынан өтеді. Яғни үлгі тұтқан жазушысына қарап ой түзейді, қаламын қайрайды. Тынымсыз еңбек пен рухани өсудің арқасында екінші деңгейге жетіп, қаламгер ретінде қалыптасады. Үшінші деңгейге жету – ешкімге ұқсамайтын, өзіне ғана тән қолтаңба қалыптастыру бақыты екінің біріне бұйыра бермейтін бақ екен. Оған жететіндер некен-саяқ. Алайда, жетуге талпынған мың-миллион талапкер бар. Көбі соның бірінші сатысында қалып қояды да, бір шоғыры ғана екінші сатыға көтеріле алады дейді жаңағы автор. Рас сөз. Алайда, ешкімнің «толыспаған толстойлар мен шалағай шекспирлерді» іздеуге құлқы жоқ… Қарапайым мысал, ұлы Абайды алайықшы. Шығыс ақындарына еліктеп, өлең құрастырған балаң кездегі Ибраһим мен әбден өмірдің қызығы мен қиындығына қанығып, ой қорытқан Құнанбай баласының арасындағы айырмашылықты қалай түсінеміз? Шығармашылық эволюциясына көз салсақ, адам сенгісіз дәрежеде өскенін байқаймыз. Егер оны қазіргі қолданбалы ғылым салаларындағыдай нақты диаграммамен көрсете алу мүмкіндігі болса, біз қандай күй кешер ек?.. Алайда, оған көнетін құбылыс емес қой, сөз өнерінің, эстетика мен философияның, психология мен дін ғылымының тереңіне бойлаған жандарға ғана біршама анық көрінетін құбылыс. Оның хронологиялық негізде құрастырылған жинағын парақтай бастағанда әуесқой Абайға қауышып, кітабын тауысқан кезде ойшыл Абаймен қоштасқандай болатынымыз жасырын емес.
Кейбір қаламгерлердің алғашқы және соңғы шығармаларынан бәлендей айырмашылық көре алмаймыз дерсіз. Жоғарыда айтылған бірінші не екінші деңгейдің төңірегінен ары аса алмаған қаламгер үшін бұл таныс жағдай шығар, бәлкім. Меніңше, тынымсыз ізденген, қажымай еңбектенген кез келген қаламгер үшінші сатыға жете алады. Қазіргі ғылымда М.Гладуэль ұсынған жаңа теория бар. Оның пікірінше, кез келген салада қара үзіп, топ жарар маман болу үшін адам сол салаға 10 мың сағатын басы бүтін арнауы керек, деген. Тоқтаусыз дамуға, сырына үңіліп, қасиетін тануға талаптануы тиіс. Бұл дегеніңіз күн сайын үш сағат уақыт арнағанда, он жылға созылатын үдеріс. Ол әлемге әйгілі өнер адамдарының өмірін ұзақ жылдар бойы зерттеу арқылы осындай қорытындыға келіпті. Әдебиет те – өнер.
Мұхтар Мағауиннің жақында жарияланған «Әбіш екеуіміз» деген эссе-естелігін оқып отырып осы ойым беки түскендей болды. Өйткені, гүлді иіскеген кезде оның «артындағы» күректі көрмейтініміз секілді, екі классик туралы айтқан кезде де олардың жастық шағын тұтастай ізденуге арнағанын қаперімізде сақтамайды екенбіз. Әдебиеттің белгілі бір қалыпқа сыя бермейтінін мойындау керек. Дегенмен, кез келген салада ұшпаққа шығу үшін еңбектің орнын жоққа шығаруға болмас, сірә. Еңбектің құлы болған адамның білім мен өнердің қожасы болатынын ескерсек, еңбекқор қаламгерлердің алғашқы және соңғы шығармаларынан танымдық, стильдік, идеялық һәм формалық ерекшеліктерді байқауға болады деп ойлаймын.
Еркінгүл СОЛТАНАЕВА:
– Сіз қозғап отырған тақырып жазушы дүниетанымындағы эстетикалық көзқарастардың эволюциясымен байланысты. Л.Толстой: «Осыдан бір жыл бұрын ғана жазылған романым маған жиіркенішті. Тіпті ақымақтың ісі секілді. Кімге керек ол? Не үшін жаздым?», – деп толғанады.
Уақыт өткен сайын өз шығармалары өзіне түкке тұрғысыз болып көрінуі, тіпті әлем әдебиеті классиктерінің өзінде де басым. Мәселен, Флобер, Бальзак, Джордж Санд осы қатарда. Уақыт өткен сайын қоғамдық қатынастар қашан да сол ортаның мүшелеріне ықпал етеді ғой. Ал қолына қалам ұстаған әрбір қайраткер оның әсерінен ада қалмайды. Қоғамға түскен әрбір сызат жазушы жүрегі арқылы өтеді дейді Вольтер. Жазушы қабілеті тек өзіне ғана тән эстетикалық нәзік иірімдер арқылы қоғам дертін сезіне алмақ. Қаламын сойыл еткен қарымды шығарма иелерін де тебірентер, толғантар мәселелер төркіні осыдан тамыр тартатынына көзіміз жеткендей.
Жазушы стилін талдап, саралау үстінде біз көбіне бүтінді бөлшектеп, бір тәсілді екіншісінен бөліп алып қарастырып жатамыз. Ал шын мәнінде шығарманың өзі көптеген элементтердің қоспасы арқылы тірі ағза ретінде өмір сүретіндей. Ол ерекшелікті танып, жете түсіну үшін жазушы нысанаға алған қоғамдық, философиялық проблемалармен ұштастыра алып қарастырған жөн.
Қ.Ысқақтың алғашқы «Қоңыр күз еді» шығармасынан бастау алып келген лирикалық тон, өмірінің соңына қарай жазылған шығармаларында, мәселен, «Беу, ақсақ дүниеде» енді дәрменсіз секілді. Хикаят проблематикасы – ауылдың қабырға қайыстырып, жүрек сыздатарлық ауыр халі, Алтайдың ну орманының шабылып, жан-жануарының сатылуы, шұрайлы жерінің тапталып, қазынасының тоналуы. Сондықтан қаламгер жігермен жаңа стильдің қалыбын соғады. Бұрын-соңды шығармаларында тек қылаң берген дән, енді өсіп-өніп, кең құлаш жаяды. Ол дән – астарлы юмордың, сатираның дәні. Алғашқы шығармадағыдай жеке тұлға мәселесі емес, ұлттық, одан аса жалпы адамзаттық мәселелерге дейін ұлғайтылады. Тіл өзгертілді. Тартыс та үдей түсті. Менің ойымша,
А.Сүлейменовтің айтқан базынасын Қ.Ысқақ «Тұйық» шығармасында орындады. Өзіне айтылған сыннан нәтиже шығара білген автор және талант пен ізденістің түйіскен тұсынан туындаған шығарманы жазған адамның есімі әдебиет әлемінде қалары сөзсіз.
Нұрбол ҚҰДАЙБЕРГЕН:
– Ол үшін «бұзып-жарып» келген талант болу керек. Оған қоса «бұзып-жаратын» заманауи мүмкіндіктерді пайдалану керек. Қазақ әдебиетіндегі осы мәселе жайында сөз қозғаған кезде мынаны ескеру керек сияқты: маркетинг пен менеджментті әдебиетке араластырмай ұлттық сөз өнерінің көсегесі көгермейді. Өйткені, әдебиет бұрынғы соқпақпен келе жатқан жоқ қой. Оның бүгінгі жолы бұрынғысына әрі ұқсайтын, әрі ұқсамайтын өзгеше жол. Бұрын кітап оқуға баулыса, қазір қай кітапты оқу керек дейтін мәселе алға шықты. Ақпараттық-білім қоғамы біздің алдымызға сан-салалы, қажетті-қажетсіз дүниелерді ұсынады да, еріксіз таңдау жасауға мәжбүр етеді. Медиа мен жарнаманың құдірет-күшін қаперге ілмесе, кез келген дарынның туындысы аяқасты қалмасына кепіл жоқ. Қазақ қоғамы үшін алдағы уақытта аталмыш мәселенің маңыздылығы арта түспесе, кемімек емес. Пауло Коэльо мен Стивен Кингті оқып алып, Бейімбеттің тырнағына да татымайды екен дерміз, бәлкім. Расында да, солай шығар… Қазіргі заман – соққан желдің аңысын аңдысаңыз, кейбір шығармалардың эстетикалық талап-тілектерге, әдебиет ғылымының шарттарына сай келмесе де, бағы асып, жаппай оқылып жатқанын көресіз. Неге? Өйткені, жоғарыда аталған қос өнердің – маркетинг пен менеджменттің игілігін көріп, құдіретіне жүгінген-дағы… Шетелде мұның бәрін әдеби агенттіктер атқарады. Елімізде оның механизмі енді жасалып жатыр.
ХХІ ғасырға дейін жарнама басты орында тұрмағанмен, белгілі бір деңгейде оның әсерінің болғанын жоққа шығара алмаймыз. Ал ол міндетті жазушыларымыздың өзі атқарды. Қадыр Мырза-Әлі ағамыз қарапайым әрі дәл айтқан екен. «Алдымен сен абыройға жұмыс істейсің, сосын абырой саған жұмыс істейді», – деп. Менеджментте айтылып жататын жеке бренд қалыптастыру деген ұғымды ашып тұр ғой. Әдебиеттің қоржынына сапалы шығарма салған қарымды қаламгердің кейде көркемдік қуаты әлсіз, жұтаңдау туынды жазса да қалың оқырманын жоғалтып алмауын осыдан аңғарсақ болатындай…
Еркінгүл СОЛТАНАЕВА:
– Әрине, әдеби ортада бір шығармасымен ғана есімін қалдыру –ол жазушылықты негізгі кәсіп етпеумен байланысты болса керек. Әйтпесе, М.Митчелдің «Унесенные ветром» атты жалғыз романы әлемнің 38 тіліне аударылып, бірнеше дүркін экранизацияланған ғой. Егер шындап кіріссе, кәсіби түрде айналысса, кім біледі? Жалпы шеберлік суатының суалуы оңай емес деп ойлаймын. Қазақ әдебиетінде бір туынды, бір жинағымен тоқтаған қаламгерлер ретінде С.Смағұловты «Күміс қоңырау» жинағымен, С.Ерубаевты «Менің құрдастарым» жинағымен, Қ.Шаңғытбаевты «Ар» жинағымен, Р.Райымқұловты «Түйелі адам» повесімен, К.Қазыбаевты «Ызғар» романымен айтуға болады. Енді мұның себептерін қарастырсақ, олардың жазушылықтың соңына түсіп, кәсіп етпеген секілді. Бірінің қоғамдық қайраткерлік, азаматтық қыры басым болса, екіншілері журналистік қызмет жолында бар жігерін сарп етті, үшіншілері аудармашылық жолға түскен жандар болғанын көреміз.
Нұрбол ҚҰДАЙБЕРГЕН:
– Қаламгердің міндеті – суреткер болу. Өз қоғамын көркем шындық аясында таныту. Образбен, көркем оймен жеткізу. Алайда, бұл дегеніңіз ойшылдықтан ада болу керек дегенді білдірмесе керек. Мұхтар Әуезов «Абай жолы» роман-эпопеясын жазған кезде үнемі өзімен бірге Джон Дрепердің «Еуропа ақыл-ойының тарихы» деген кітабын алып жүрген деседі. Ол кітапты Абай оқыған, сосын Әуезовтің үстелінде тұратын кітабы болыпты. Яғни батыс әдебиеті мен мәдениетін терең білген Абайдың тұлғасын ашып беру үшін заңғар Әуезовке Еуропа ақыл-ой тарихына дендеп енуге тура келді.
Жазушыға ойшыл емессің деп кінә артуға болмайды, меніңше. Айырмашылығы – бейнелі ойлайтындығында ғана. Ол да мың сан ойды әбден ашытып, көркем тіл кестесімен оқырманына ұсынады. Қайта ойшылдар жеріне жеткізіп айта алмаған дүниені ақындардың екі ауыз сөзбен анық та қанық етіп жеткізгеніне тарих талай мәрте куә болған. Философтардан ақындардың мерейі үстем, бәсі жоғары болатыны да содан шығар. Табиғатпен етене жақын күн кешкендіктен бе, қазақтың өзі ойшыл халық. Қазіргі шығармада суретпен бірге соқталы ой болмаса, оқырманын қызықтыра қоюы екіталай. Ойшылдықтың белгілері автордың туындысынан да айқын көрініп жатады. Төлен Әбдіковті ойшыл қаламгер дер едім. Өйткені, суреткерлік пен ойшылдықты ұштастырып жібереді. «Ақиқатты» алыңыз, оның жалғасындай болған «Парасат майданын» айтайықшы. Тұнып тұр. Әдеттегі дәстүрлі прозадағыдай қаһармандар әрекеті арқылы, шиеленіскен оқиғалар желісі арқылы көркемдік жүйе жасауға көп тырыспайды. Қайта сол шиеленісті ойлар жетегінде кетіп, оқырманын ойландыру арқылы тұтас бір көркем әлем жасап береді.
Еркінгүл СОЛТАНАЕВА:
– Әдебиет бұл да таным құралы. Ол өмірді көркем образдар арқылы танытады. Суреткерлік шеберлік астарында ылғи ой жатады. Әлемді мойындатқан қаламгерлердің әдеби туындыларынан өзі философ, өзі психолог, өзі педагог, өзгенің азасы мен қазасын түсіне алатын импатияға ие сезімтал автор образын көреміз. Бұл ұғым, түсініктердің барлығы суреткер сөзіне анықтама бола алатындай.
Нұрбол ҚҰДАЙБЕРГЕН:
– Әр оқырман өзінше бөлек тұлға. Шығарманы әркім әрқалай қабылдайды. Жазғандарының бәрі кіл шедевр деген жазушыны өз басым айта алмас едім. Абайдың да бастапқы өлеңдері классикалық туындыға қойылатын талаптарға сай емес, себебі. «Өлең сөздің теориясы» атты монографиясында Абай өлеңдеріндегі кейбір ырғақтық бояулардың жұтаңдығын академик Зәки Ахметовтің дәйекті дәлелдермен таратып жазатыны бар-ды. Әрине, бұл Абай тұлғасын төмендетпек емес! Кіл классика жазатын қаламгердің табылуы оңайға соқпайды. Дегенмен, қазақ әдебиетінде соңғы кездері ерекше көрініп жүрген бір шоғыр бар. Бәрін тізбектеу қиын. Мысалы, Аягүл Мантаеваның алғашқы жинағы – «Жаңбырлы көктеміндегі» әңгімелердей емес, соңғы кездері жазылған «Интуициясынан» көп жаңалықты көрдім. Дархан Бейсенбекұлының «Пешенесі» мен Лира Қоныстың «Ертегісін» ерекше айту керек шығар. Қанат Әбілқайырдың стилистикасы мықты. «Текес теріс ағады» жинағынан осыны байқадым. Ерболат Әбікенұлының «Министрі» де жазушы әлеуетінің жоғары екенін көрсетеді. Өйткені, ол шығармада қысқалық та, юмор да, адамзатқа ортақ рухани дерт те – көп нәрсе бар.
Еркінгүл СОЛТАНАЕВА:
–Осы тізімді Р.Нұрғалидың «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» жинағына енген барлық авторлармен толықтырар едім. Жалпы, көркемдікке қойылатын критерийлер көп қой. Соның ішінде шығармаға философиялық мазмұн мен астарлы мағына дарытуға, сөзбен сурет салуға шебер жазушылар шығармашылығын бағалаймын. Қазіргі прозада Н.Дәутайұлы, А.Алтай, Н.Ораз, Т.Ахметжан, Д.Әшімхан, Т.Әсемқұлов, Р.Мұқанова, Д.Рамазан, А.Кемелбаевалардың шығармаларын болашақ ұрпақтың кітап сөресіне қояр едім.
Нұрбол ҚҰДАЙБЕРГЕН:
– Нақты мына туындысымен болашақ ұрпақтың кітап сөресінде тұрады деу қисынға келмейтін шығар. Өйткені, ертеңгі күннің оқырманын не қанағаттандыратынын біз білмейміз. Дегенмен, белгілі бір өлшемдердің аясында жазылған шығарманы ешкім қатардан қалдырып, бәйгеден аластай алмаса керек. Ең алдымен ол шығарма шынайы болсын. Өз заманының бейнесін бүкпесіз аша білуге міндетті. Әлі күнге дейін әдеби ортада ХХІ ғасырдың басты қаһарманы кім болу керек деген сұрақ қойылып жатады. Осындайда ұстазымыз Серік Асылбекұлының үнемі айтып жүретін пікірі еске түседі. Оның айтуынша, қазіргі заманда кез келген қазақтың болмысын терең ашып беру арқылы қайталанбас қаһарман жасауға болады. Тек соны шебер ашып бере алатын суреткер табылса болғаны. Екіншіден, жазушы мәңгілік тақырыптарға баруы керек деп санаймын. Толстойдың, Достоевскийдің шығармаларын тек орысқа тиесілі дей алмаймыз. Олар әлдеқашан адамзаттың ортақ игілігіне айналып кеткен туындылар. «Құдіретті комедия» не үшін әлі күнге дейін көп оқылады? Ол да жалпы адамзатқа тән кесірлі ғадеттерді әшкере етуімен құнды. Осыдан жарты ғасыр бұрын керемет әспеттелген кейбір шығармаларды қазірде керек қылмаймыз. Себебі де белгілі ғой. Бүгінгі тұрмысымызбен үйлеспейді. Осылай тізбектеп өлшем қоя беруге болатын да шығар. Меніңше, Ахмет Байтұрсынұлының «Қазақтың бас ақыны» деп аталатын Абай жайындағы мақаласында айтылатын өлшемдер негіз болса, кез келген шығарманың ғұмыры ұзақ болады. «Не нәрсе жайынан жазса да, Абай түбірін, тамырын, ішкі сырын, қасиетін қармай жазады», – деп айтатын еді ғой ұлт ұстазы. Я болмаса, ұлы ақын шығармашылығы туралы айтқан кезде «сөзі аз, мағынасы көп, терең» деп келетін тұстары бар. Ахмет атамыз осы бір ауыз сөзімен-ақ тек Абай әлеміне дендеп еніп отырған жоқ, жазушы болуға қарманған қаламгерлердің қай-қайсысына да стильдік құбыланама, жазу мәнеріне қатысты үлкен сабақ беріп отырғандай. Кешегі соцреализмге жақсылы-жаманды пікірлерді ағытамыз. Дегенмен, келер заманның еншісіндегі, алдағы уақыттың үздік шығармалары, меніңше, «сөзі аз, мағынасы көп, терең» шығармалар болатын сияқты. Солар тұратын секілді болашақ ұрпақтың кітап сөресінде…
Маржан ӘБІШ.