Адамзат ақпарат буына пісіп тұрғандай көрінеді. Технологияның өркендеуі адамның есту, көру, сезіну қабілет­терінің дамуын да жеделдетіп жібергендей. Қас-қағым сәт­тегі хабар-ошарды сіңіріп, қорытып үлгергенше әлгі ақпарат ескіріп, жаңарып үлгереді. Әрине, бұл үрдіс жақсы, алайда зардабы да жоқ емес. Әуелі қоғамды тез жайлап кететін жалған ақпарат­тың зияны айқын сезіле бастады.

Жалпы, қазір біз жалған ақпарат ұғымын әлеумет­тік желідегі айқайға сүрен қосқан жазбалар мен тексерілмеген ақпарат­тарды жариялап, жаза басқан бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты алып қарастырып жүрміз. Ал қазақ ортасында өтірік пен шынның әңгімесіне қатысты түсінік тым әріде жатқаны анық. Халық тұрмысының айғағындай болған мақал-мәтелдердің көптеп айтылуы бұған дәлел. «Өтіріктің құйрығы бір тұтам…» деген кесімді сөздің астарында осы фейк ұғымына қатысты көзқарас жатыр. Тіпті ауыз әдебиетінде де жалған мен шындық ұғымы анық айшықталып отырған. Бір мысал: Жиренше шешен мен Әз-Жәнібек ханның сөз қағыстыруындағы «Өтірік пен шынның арасы төрт-ақ елі…» деп келетін тапқыр жауаптан адам үшін нақты ақиқат көзінің мәні қаншалықты маңызды екені көрініс таппай ма? Сайып келгенде, қазақ қоғамы қай кезеңде болса да, ақиқат­тың шеңберіндегі ақпаратқа арқа сүйегенін айту міндетіміз.
Ал дамыған елдерде «фейк ақпарат» термині ХІХ ғасырдың аяғынан бастап қолданыла бастаған екен. Әуелі жекелеген ортаға арналған газет-парақшалардан тараған үрдіс ке­йін үлкен басылымдардың нан табар тәсіліне айналып кетіп, қоғамдық мәселеге ұласқан көрінеді. Бұл соғыс пен қақтығыс кезеңдерінде тіптен өршіп, адам санасын манипуляциялау құралы ретінде мемлекет­тің болшағына қауіп төндіретін жағдайға жеткен-мыс. Тіпті, ақпарат­тың адамға, қоғамға, мемлекет­тік жүйеге ықпал етуіне қатысты өте ертеден айтылып келе жатқан: «Ақпарат кімнің қолында болса, әлемді сол билейді»,- деген сөз бар. Жұрт бұл сөздің ізін Наполеон дәуіріне апарып тірейді. Ватерлоо шайқасындағы сәтсіздікті өз ыңғайына қарай пайдалана білген қаржыгер Натан Ротшильд сол тұста соғыс барысы туралы нақты ақпарат­ты бірінші болып алып отырған дейді. Ал жоғарыдағы тәмсіл осыдан қалған екен.
Мәлім болған дерекке сүйенсек, дамыған елдердегі фейк ақпарат ұғымы қазір де өте күрделі жағдайда қалып отыр. Интернет­тің қолданысқа енуі ақпарат­тық манипуляция ықпалын одан сайын асқындырып жібергені рас. Қазір әлемнің көптеген елінде жалған ақпарат пен қоғамдық сананы манипуляцияға қарсы күресетін заң тетіктері жұмыс істейді. Еуропада мұндай заңдар бұрыннан болғанымен, 2010 жылдан бастап төтенше шаралар қабылданып, қатаң талаптар енгізіле бастаған дейді ақпарат көздері. Бір қызығы, сөз бостандығы мен ақпаратқа қол жетімділік ұстанымын бірінші орынға қоятын демократиялық ұстанымдағы елдерде фейк ақпаратпен күресу шараларына қатысты қарсылық таныту ниеті байқалмаған, яғни, көзі ашық адам жалған ақпаратқа емес, нақты дерекке негізделген ақпаратқа деген сұранысты құрмет­тейтінін тағы бір дәлелдесе керек. Жоғарыда айтқанымыздай, әлеумет­тік желінің басымдыққа ие болуы фейк ақпарат­тың да көптеп таралуына ықпал еткені рас. Бұл үрдісті біз коронавирус пандемиясы кезінде анық байқадық. Жалпы әлем бойынша 3 млрд қолданушысы бар Facebook әлеумет­тік желісі 2020 жылдың жүзінде ғана 7 млн жазбадан «фейк және манипуляция» белгісін тауып, ол жарияланымдарды өшірген екен.
Жалған ақпарат таратушылармен күресуді Қазақстан да мықтап қолға алған. 2015 жылы қабылданған Қылмыстық кодекстің 274-бабы бойынша фейк ақпарат үшін 20 АЕК сомасындағы айып­пұл төлеу жазасынан бастап, 7 жылға бас бостандығынан айыруға де­йінгі жауапкершілік көзделген, және осы Қылмыстық кодексі қабылданғаннан ке­йін жалған ақпарат таратушыларды жазалау да қарқынды жүрген екен. Мәселен, 2015-2016 жылдары 2 іс, 2017 жылы 4 іс, 2018 жылы 1 іс, 2019 жылы 3 іс сот­та қаралған.
– Соңғы он жылдықта жаһандық ақпарат­тық кеңістік пен әлеумет­тік желілердің дамуына байланысты фейк жаңалықтар феноменімен бетпе-бет келдік. «Жалған ақпарат­тар» түсінігі қоғамның ақпарат­тық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен ақпарат­тар ағынын басқару мәселесімен тікелей байланысты. Жалған ақпарат­тардың түпкі мақсаты – аудиторияны қасақана адастыру, алдау арқылы моральдық және мүліктік зиян шектіруді көздейтін ойдан құрастырылған, шындыққа жанаспайтын ақпарат­тарды тарату. «Фейк жаңалықтардың» бірнеше анықтамасы бар, олардың бәріне бірдей ортақ белгі – белгілі бір пайда үшін немесе идеялар мен көзқарасты орнықтыру үшін адамдарды көрінеу жалған ақпарат­тармен адастыруды, алдауды көздейді. Жалған ақпарат­тар назар аудартатын («кликбейт») тақырыптар қою арқылы, үгіт-насихат, «авторлық пікір», әзіл-қалжың, сатира, т.б. түрінде ұсынылуы мүмкін. Жалған ақпарат­тарды жазбай тану мен олармен күрес мәселесі шынайы ақпарат­тардан ке­йінгі кезең үшін өте өзекті. Жалған ақпарат­тар елді адастыратын немесе бұрмаланған жаңалықтарды қасақана таратады. Қазіргі замандағы медиакеңістікте жалған ақпарт­тардың көптеп таралуы фейк жаңалықтар феноменін түпкілікті зерт­теуді қажет етеді, – дейді Еуразия ұлт­тық университеті жанындағы Журналистика мәселелерін зерт­теу институтының ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты Ғалия Ақсейіт.

Қалмаханбет
МҰҚАМЕТҚАЛИ