Адам өмірінде ең маңызды орын алатын рухани байлық пен материалдық қажеттіліктің бағасын таразыға тең қойса, қайсысы басым түсетінін жұмыр басты пенденің ешбірі нақты айта алмаса керек. Бұл сауалдың жауабын адамзат баласы бізден мыңдаған жыл бұрын іздеуге кіріссе де, осы бір қалыпқа сыймас сұрақты әр ойшыл әрқалай топшылаған. Өйткені, адам баласына рухани құндылық қаншалық қажет болса, сол жолда өмір сүріп, қызметін айқындау үшін материалдық қажеттіліктің керегі де табиғи заңдылық. Жеке адамның өзі дүние есігін ашып, ақыл-ойы қалыпқа келе бастағаннан-ақ осы бір сауалға жауап табуға тырысады. Ал бұған бір ғана жанның басындағы мәселе деп қарамай, тұтас бір халықтық шамада қарастырсақ, қалай болар екен? Яғни халықтық байлық деп нені айтамыз? Тұтас бір ұлттың байлығының өлшемі қандай? Бұл сауалдың нақты теориясы бар ма?

– Қазақ халқы ежелден бай­лық­тың басын жер деп белгілеген. Да­­ласын анасындай аялап өмір сүр­­ген ата-бабамыздың бұл ұста­ны­­мына жаңа дәуір азаматы ре­тін­де қандай ой қосқан болар едіңіз?

Ерлан ТӨЛЕУТАЙ, өнертанушы:
– Иә, оны­ңыз рас, ұлта­рақ­тай жер үшін ұлы май­дандар бол­ған. Сонау ғұн дәуірінің көсемі Мөде хан билік құрған заманда Қы­тай­мен қырғын соғыс болғаны бел­гі­лі. Сол соғыстың тұтануына қы­­­тайлардың жер сұрауы себепші бол­ған екен. Мөде хан сол жолы қы­тайларға жер беруді жақтаған уәзірлердің барлығын өлім жазасына кесіпті. Өзі Қытайға майдан ашып, ғаламат жеңіске жеткен екен. Сол Мөде бабамыздан: «Жер өспейді, ел өседі» деген атақ­ты сөз қалған. Осы ұранды сөз XX ғасырға дейін қазақ хандары мен ел көсемдерінің басты ұстанымы болды. Қазақтың соң­ғы ханы Кенесарының да «Алаш» деп атқа мінгендегі мақсат-мұ­раты қазақтың жатқа кеткен же­рін қайтару болды. Әлихан Бө­кейханов бастаған Алашорда зия­лыларының да басты ұста­ны­мы осы жер мәселесі еді. Алашордашылар бұл миссиясын абыроймен атқарып, тарих сахнасынан кетті. Мәселен, Әлімхан Ермеков 1920 жылы Ленинмен және оның шовинист серіктерімен бірнеше сағат жүргізілген ауыр келіс­сөз­дер­дің нәтижесінде қазіргі Қа­зақстанның бірнеше облысын Ре­сейге өтіп кетуден аман алып қал­ды. Алашордашылардың бұл жо­лын кеңес заманында Жұмабек Тә­шенов жалғастырды. Ол кісі Н.Хрущевпен айқасып жүріп, Қазақстанның бес облысын Ресей, Өзбекстан және Түркі­мен­стан­ға өтіп кетуден сақтап қалды.

Ерлан РЫСҚАЛИ,
ҚР еңбек сіңірген қайраткері, дәстүрлі әнші:

– Жер мә­селесі – жарты әлем жапырақ жамылып жүргенде алтыннан сауыт киген түркінің, оның ішінде қазақтың жанды жері. Ең өзекті мәселесі. Біз жерді еміп өскен халық емеспіз бе? Сон­дықтан қасиетті Жер-Анаға қа­тысты дүние өткен дәуірде де, осы дәуірде де және келешекте де маңыздылығын жоймайды. Жер бар болса қазақ бар, жоқ болса қа­зақ та жоқ.
Кеңшілік ТЫШҚАН, дінтанушы:
– Әрине, жер біздің хал­қымыз үшін өте маңыз­ды. Халық дана­лы­ғында «Ұл­тарақ­тай болса да туып өскен жер қым­бат, ат төбеліндей болса да туып өскен ел қымбат» демей ме?! Сондықтан жер халық қазынасы, та­рихы, тәуелсіздігінің бір бөл­ш­е­гі. Осы орайда, қазіргі әлем ел­дерінде жерге қатысты әр түрлі ұстанымдар бар. Кейбірі жерді табыстың көзіне айналдырып, сатып, басқа да мақсатта жалға беріп отырады. Ал біздің халық­тың ұстанымы өзгешелеу. Біз әлі де жерді қасиетті мекен деп санаймыз. «Ит тойған жеріне, ер ту­ған жеріне» деп туған жердің та­сын да, тауын да қымбат са­на­ған­дықтан қазіргі әлем ел­де­рін­дегі кейбір қолданыстардың елі­міздің заңдарында көрініс табуына азаматтарымыз түбегейлі қарсы екендігін көрдік. Бұл қа­зақта бұрын дауға себеп екі нәрсе бол­са, бірі – жер дауы, екіншісі – жесір дауы болған. Сол себептен де халықтың туған жерге деген құштарлығы мен жанкештілігі әлі де бар. Санасы уланбаған ұр­пақ басқаша ойлауы да мүмкін бол­мас деп санаймын.

– Біздің жерімізде Менделеев кес­тесіндегі барлық элемент бар деп жатамыз. Ол құндылықтарды өзі­міздің игілігімізге жарата алу­да­мыз ба? Шерхан Мұртаза ке­зін­де Камал Смайыловқа жазған ха­­тында «Алтын сандықтың үс­тінде отыр­мыз дейсің. Ашпаймыз ба сол сан­дықты? Алтын сандық­тың кіл­ті кімде?» деген сауал тас­тап еді. Сіз бұл жайлы қандай пікір­десіз?
Ерлан ТӨЛЕУТАЙ:
– Өкінішке қарай, «Алтын сан­­дықтың» кілті жат жер­лік­тер­дің қолында.
Тәуелсіздік алған бетте «Ке­мел­денген социализмнен» жабайы капитализмге бір-ақ се­­­кірдік, яғни кері секірдік. Со­ны – капиталистік қоғам құрып жа­тырмыз деп мақтан тұттық. Қа­зір жабайы капитализм сатысынан өтіп, бюрократикалық ка­­питализм «деңгейіне» көтеріл­дік. Әйтсе де қазақта әлі де ұлт­тық буржуазия жоқ. 2000 жылдары ұлттық буржуазия бой көрсете бастап еді, жат жерлік олигарх­тар­дың «өтінішімен» оларды құр­тып тындық. Ұлттық буржуазиясы жоқ капиталистік мемлекет болмайды. Болған күннің өзінде ғұмыры ұзаққа бармайды. Сон­дықтан «Алтын сандыққа» ие болу үшін шет­елдік оли­гарх­тардың қалт­а­сындағы «алтын кілтті» алуымыз ке­рек.
Ерлан РЫСҚАЛИ:
– Иә, шынында біз жер асты қазба байлығы мол мемлекетпіз. Бірақ бізде бәрі бар деп Құдайдың берген көл-көсір дүниесін ерсілі-қарсылы шаша беруге болмайды. Сондай-ақ, «бізде анау жоқ, мынау жоқ» деп не болса соны сылтауратуға да болмайды. Жер-Ананың қойнындағы байлықты игеру керек. Оны осы елдің заңды мұрагері – халықтың игілігіне жаратуымыз қажет.
Кеңшілік ТЫШҚАН:
– Әлемде жер көлемі жағы­нан­­тоғызыншы орын алатын елі­­­мізге қызыға да, сұқтана да қа­райтындар бар. Оның үстіне, жер асты және жер үсті байлығы мол болса тіптен бөтен назарды тар­тары даусыз. Бірақ елімізде сол жерге иелік етіп, ел игілігіне жа­ратар қалталы да, ұлтжанды аза­маттардың қарасы мол дей ал­маймын. Оның үстіне қаншама ұлыс өкілдері еліміз азаматы са­на­латындықтан қызығын кө­бі­несе жат көріп жатыр ма деген де ой мазалайды. Жер игілігін еш пай­даланбай жатырмыз деуге бол­мас. Әйтсе де, қызығын көріп отыр­ғанымыз шамалы деп санай­мын. Оның басты себебі, елімізде жайылымдық жерлер тарайып, ер­теден бері мал шаруашылығын же­тік меңгерген халықтың қазір мал ұстауға да құлқы басылғандай. Ал өндіріске келер болсақ, бұл са­ла әлі де ақсап тұр. Кейде бі­реу­лер ойлайтын шығар, «қазақ не өзі игермейді, не өзгеге игерт­пей­ді» деп. Бірақ біздің халық­тың бір ерекшелігі – болашағын бү­гінгісінен артық ойлайды. Сон­дықтан қазір біз қол жеткізе алмаған жетістікке ұрпақ­та­ры­мыз­дың жетіп, біз игере алмаған бай­лықты болашақта солардың иге­ретіндігіне сенеміз.
– Әбу Насыр Әл-Фараби «Қа­йы­­рымды қала тұрғындарында» із­гілікті қала бес түрлі жандардан, яғни ең құрметті адамдардан, ше­шендерден, өлшеушілерден, жа­уынгерлерден және байлардан тұра­ды дейді. Бұл жерде басты құн­дылық адамға, оның рухани бай­лығына ерекше көңіл бөлінген.Адамды байлық деп атамастан бұрын оның рухани жағына да назар салу керек секілді. Біздің баба­ларымыз рухани терең тамыр жі­бергендігі үшін де жердің қадірін ердің қадіріне балаған болса керек?
Ерлан ТӨЛЕУТАЙ:
– Асан Қайғыдан қалған:
Суда жүзген сүңгуір,
Көл қадірін не білсін.
Түзде жүрген дуадақ
Шөл қадірін не білсін.
Жарлыдан жаңа байыған,
Жалғыздан өсіп көбейген,
Ел қадірін не білсін.
Өзі көкайыл, өзі дию, пері,
Өзі долы қатын,
Ер қадірін не білсін?! –
деген сөз бар. Қазіргі қазақ қо­ғамында да Асан ата айтқан осы сөз көкей­кес­ті болып тұр. Өйт­ке­ні қазір құн­дылықтардың құны кеткен за­ман. Жоғарыда айтқан жабайы ка­питализм адами, рухани құн­дылықтардың ара-дарасын шы­ғарды. Шортанбай айтқан: «Сауып ішер сүті жоқ, ақша деген мал шықты» дегендей алға ақша де­ген «құндылық» шықты, яғни ақ­шаның культі алдыға озды. Бұл ең қауіпті індет. Қазір, Әл-Фа­раби айтқан қайырымды қала тұрғындарының әлгі атаған бес түрлі жандары: шешені де, өл­шеуі­ші де, жауынгері де, байы да, бас­қасы да ақшаға сатылады. Содан соң қоғам қайтіп оңады. Ру­ха­ни аштыққа ұшыраған қоғамда әділдік, ізгілік, мейірімділік еш­қа­шан салтанат құрмайды. Ондай мемлекетте береке болмайды. Өзіңіз қараңызшы,қазір елімізде кім кедей – рухани бай, арлы адам­дар кедей. Кім жарлы? Өте та­лантты, білімдар адамдар жарлы. Керісінше, арамнан мал жиып байы­ған алаяқтар шыл­қы­ған бай. Қоғамда солардың сөзі өтеді. Олар депутат, сот, прокурор, әкім болып алған. Ал енді осы арамнан мал жиып, әр түрлі қитұрқы жол­мен билікке келіп алғандар «қайырымды қала тұр­ғын­дарын» оңдыра ма?! Жоқ! Өйткені, олар ешқандай құнды­лықтың қадірін білмейді, дәлірек айтқанда не ел­дің, не ердің, не жердің қадірін біл­мейді. Осындай қадір біл­мес­тер­дің қолына билік тигенде қо­ғам ішінен аза бастайды. Ұлы Абай мұны: «Ел бұзылса салады шай­тан өрнек» деген…
Ерлан РЫСҚАЛИ:
– Әрине, тәннің қорегін ішіп-жеу­мен, дүние-мүлікпен толық­қан­ды адам болған тірі жан жоқ. Біздің бабаларымыз тәннің қо­регінен жанның қорегін бірінші ке­зекке қойған. «Бір адам көрдім үстін­де киімі жоқ, бір киім көрдім ішінде адамы жоқ» деген тәмсіл бар емес пе? Рухани аш, жаны жа­лаңаш күйінде, мың жерден үл­де мен бүлдеге орансын, ол то­лыққанды адам емес. Рухани бай­лықтың қайнар көзі – кітап, ата дініміз, салт-дәстүріміз, ән-күйі­міз, жыр-дастанымыз. Осы­лар­ды мейлінше дәріптеп, бар байлықтан жоғары санап, қадір тұтуымыз керек.
Кеңшілік ТЫШҚАН:
– Иә, адамның руханияты – ең басты өлшем. Біз «адам» деген сөз­ді басқаша түсінеміз. Яғни оны бір тіршілік иесі түрінде емес, рухани жетілген, атына лайықты жан ретінде. Сон­ды­қ­тан жер жалаң атау немесе жапан дала емес, ол біздің ата-баба­ла­ры­мыздың төгілген қаны, ба­тыр­ларымыздың, боздақтарымыз­дың қиылған жаны деп білген абзал. Кезінде аталарымыздың, арыс­тарымыздың армандаған ел­дігі мен тәуелсіздігіне қол жет­кізген ұрпақ ретінде оны қадірлей білу, түсіне білу жәй «адамның» қо­лынан келмейді. Ол үшін руханият, жанашырлық, тарихқа, бабалар рухына адалдық керек. Бұл ұлттық руханияттың күш­ті­лі­гіне байланысты, тілі шұбар, ді­ні дүдәмал адамнан елге, жерге деген жанашырлықты күту, талап ету ақымақтық. Қазірде қа­зақ­тың рухы, тілі, діні жаңғыру үс­тінде, болашақта жер қадірін бі­л­етін адамдар көп болады де­ген­­ге сену керек. Керісінше тү­сін­­діргісі келетін, елі болмаған, жері болмаған дегісі келетіндер бар. Бұл тек арандату ғана емес, арам пиғыл. Сондықтан қазірдің өзінде қазаққа сергектік, берік­тік, бірлік керек. Жер мен ел тағ­дыры осы қасиеттердің үстіне құ­рылады. Ал алтау ала болса ауыз­дағы кетеді, төртеу түгел бол­­са төбедегі келеді.
– Алаш қайраткерлері кезінде қа­заққа үлгі боларлық ел деп Жапонияны атаған болатын. Әйтсе де ол ел сол дәуірде дамудың шыңы­на жеткен еді деп те айта ал­маймыз. Алаш зиялылары олар­дың қандай қасиетіне қызықты екен… Бірақ соғыста жеңілсе де жар­ты ғасыр­дан соң Жапония әлем­нің алдыңғы қатарлы еліне ай­налды. Ал біз ше?
Ерлан ТӨЛЕУТАЙ:
– Алаш зиялыларының ел да­муына Жапонияны үлгі қылып алуының бір себебі – 1868-1889 жыл­дары Жапонияда «Мэйджи революциясы» деген төңкеріс болған. Мұны «Жапонияның жаң­ғыру дәуірі» деп те айтады. Өз кезегінде бұл саяси-әлеуметтік, экономикалық, әскери бағыттағы ке­шенді реформалар еді. Осы ре­формалардың негізінде Жапония ұлттық жаңғыру жолына түсті. Бұл жолда олар батыстық даму үл­гісін жатсынған жоқ. Мінеки, Әли­хан бастаған Алашорда қай­рат­керлері Жапония дамуындағы ұлы өзгерістерді көрегендікпен байқай білді. Олар да Жапония сияқ­ты тәуелсіз ел болып, қа­зақ­ты ұшпаққа жеткізгісі келді. Тірі болғанда Ала­шорда қайрат­керлері бұл мақ­саттарына діт­тейтін еді. Бұған олар­дың ақыл-парасаты, білімі мен саяси ерік-жігері еркін же­те­тін еді. Қазақ қазір Жапония сияқ­ты гүлденген, ата-баба­ла­ры­мыз­ша айтқанда, «қой үстінде боз­торғай жұмыртқалаған заманда» өмір сүретін еді. Құдай тілекті бер­меді… Сол өкі­ніш…
Ерлан РЫСҚАЛИ:
– Мүмкін Алаш зиялылары жа­понның алға қойған мақсат-мұ­ратының жолында барын салатын жанкештілігін, адалдығын үл­гі тұтқан болар. Олардың бі­лім­құмарлығын, еңбексүй­гіш­ті­гін, қарапайымдылығын ұнатқан шығар. Мен «біздің еліміз пәлен-түген» деп айтудан аулақпын. Се­бебі, мен бұл елдің перзентімін. Ал баланың ата-анасын сынауға еш хақысы жоқ. Әрі мен кешегі Алаш қайраткерлерінің дең­гейін­дегі жан емеспін. Әлемнің ал­дыңғы қатарлы елі болу үшін өзгені өзгертудің қажеті жоқ. Әр адам өзін өзгертсе, білімге, ең­бек­­ке ұмтылып, осы жолда адал бол­са Алла өзі-ақ бізді шыңға шы­ғаратыны хақ.
Кеңшілік ТЫШҚАН:
– Иә, кейде адамның немесе қо­­ғамның тығырыққа тірелуі ой­лануға итермелейтіндігі заң­ды­лық. Сол себепті де орынды тал­пыныс жасай алған елдер Жа­пония болсын, Германия болсын со­ғыстан кейін дамудың қарқы­нын күшейте білді. Бізде сырттай да, генетикалық та ұқсастықтың бар екендігі айтылып жүр. Бірақ бұл біздің де солар сияқты да­муы­мызға кепілдік бола алмайды. Еңбек мен талап әрбір азамат­тың жеке қасиетіне айналуы тиіс. Ал мемлекеттік мекемелер мен шы­ғарылған заң сол азаматтың мүд­десіне жұмыс жасауы керек. Қа­зіргі екі елі балық бір елі ба­лық­ты жұтып жатқан біздің қо­ғам­да күштінің арты диірмен тар­тып тұрғандай. Ал дамыған ел­дерде мұндай бассыздыққа жол бе­рілмейді. Кәсіпкер ешқашан әді­летсіздер мен күштілердің құр­банына айналмайды. Сон­дық­тан алдымен түсінікті, содан кейін заңды жолға қойған абзал. Оның үстіне «қазақ жалқау, жатып ішер, сатқын» деген сипаттар сырт­тан таңылған. Қазір қазақ соған сене бастағандай. Сол үшін осын­ша мүмкіншіліктің ішінде екі қолға бір күрек таба алмай жүр­гендер мен такси, күзет жаға­лаған ер азаматтар осы түсінікке берілгендей көрінеді. Даму үшін дағдарыс, өркениет үшін соғыс ті­леуден аулақпын. Бейбіт күн­нің, тәуелсіз елдің азаматтарының рухы мен ұстанымы жаңа дәуірге лайықты болар деп сенемін.

Жанболат ҮСЕНОВ,
саясаттанушы, Халықаралық қатынастар
жөніндегі Еуразиялық кеңестің директоры

Жер-Ана идеясынан жоғары бір-ақ құндылық бар…
Біріншіден, жер, шекара, егемендік, халық – мемлекеттіктің басты белгілері. Алақандай ғана ау­мағы бар Ватикан мен Лихтенштейндерді қосып із­десек, ғаламшарда жерсіз мемлекет жоқ. Жердің өзі пайдалы, геосаясат тұрғысынан маңызы зор ресурс болып табылады. Сонымен қатар, жер қой­ма­сын­дағы пайдалы қазбалар да, жер бетінде өсетін астық та жұртты қы­зықтырады. Алайда, қазақ халқы жердің тек қана практикалық қол­данысына емес, оның идеологиялық құндылығына табынады. Жер-Ана, Атамекен – бұл көне заманнан қазіргі қазақтарға мұра ретінде тапсыры­лып, ертеңгі еліміз үшін ұлттық идеяның берік тіреулеріне айналуы мүм­кін нақты ұғымдар. Жерден, Жер-Ана идеясынан жоғары бір ғана құн­дылық бар – ол қазақ халқының өзі.
Қазақстанның жері пайдалы қазбаларға бай екені сөзсіз. Бірақ бұл ре­сурстардың маңыздылығы өткінші екенін әрдайым есте сақтау керек. Мысалы, шамамен бір-ақ ғасыр бұрын мұнайдың керектігі қанша болды? Ал бір ғасырдан кейін ол қажет болады ма? Қазіргі халықаралық энер­гетика индустриясы айтарлықтай көлемде талап ететін қазақстандық уран­ды алайық. Ол жүз жыл бұрын бірде-бір мемлекетке керек пе еді? Ер­тең оны сатып алуға дайын алармандар қалады ма? Сондықтан қаз­ба­лы ресурстардың өзі емес, оларды мемлекет қандай мақсатқа жету үшін пайдаланатыны маңызды. Бұл ойымды әлемдік мұнайгаз қо­ғам­дастығы жақсы танитын «екі Н әріпі» тұжырымдамасымен дәлелдеуге бо­лады. Бірінші «Н» – ол жемқорлық пен қақтығыс балшығына батып бара жатқан Нигерия мемлекеті. Мұнай қорларының байлығы бойынша әлем мықтыларының бірінші ондығына жататын бұл ел нашар мем­ле­кет­тік басқару мен жемқорлық салдарынан бүгінгі өкінішті қалпына ке­ліп отыр. Екінші «Н» болса, ол халықаралық сахнада сапалы даму үлгісіне айналған Норвегия мемлекеті. Нигерияның мұнай қорлары Нор­вегияға қарағанда шамамен 7 есе үлкен. Бірақ өмір сапасы, адами даму жағынан скандинавиялық елдің қол жетпес биіктікке көтерілгені анық. Осыған қоса, Норвегияның мұнай сатудан түскен кірісті жинақтау үшін құрылған қаражат қорында 1 триллион долларға жуық ақша жина­лып қалғанын айта кету жөн. Бұл елдің үкіметі қазір осы қаражатты Нор­вегияның экономикасын қыздырып жібермей халықтың игілігіне пай­далану мүмкіндіктерін қарастырып отыр. Салыстырып көрсек, 1 трил­лион доллар – Қазақстанның қырық жылдық мемлекеттік бюджеті. Та­ғы да бір айта кететіні – халықтың денсаулығы, білімі және даму мүм­кін­діктері үшін пайдаланған ресурстарды ғана байлық деп атауға болады.
Адамның рухани байлығы, халықтың мәдени дамуы секілді құнды­лық­тар елдің ұзақ мерзімді өркендеуіне, тұрақтылығына тікелей әсерін ти­гізеді. Оларды қолдау әр мемлекеттің маңызы зор, жоғарғы дәрежелі мақ­саты болуы тиіс.
Сонымен қатар, психология ғылымында жиі пайдаланатын «Маслоу үшкіліне» көңіл бөлсек, біріншіден, адам баласының қарапайым негізді та­лаптарын қанағаттандыру қажет. Сонда ғана ол асқақ дүниелерді ар­мандап, рухани құндылықтарды іздеуді бастайды. Яғни халықтың ру­хани байлығын арттыру үшін ең алдымен жұрттың әл-ауқатын қам­тамасыз етіп, оған білім беріп, денсаулық сақтау жүйесін орнатып, қауіп­сіздік пен тәртіптің негіздерін қалау керек.
Осы мәселеге қатысты әлемге өз дәстурлері және рухани байлығымен бел­гілі Ұлыбританияның екі көшбасшысы есіме келеді. Сол елдің бұрын­ғы Премьер-Министрі Тони Блэр «Сіздің саяси ұраныңыз қандай?» де­ген сұраққа «Менің саяси ұраным үш қарапайым сөзден тұрады, олар: «бі­лім беру, білім беру және білім беру» деп жауап беріпті. Ал Блэрден бірне­ше жыл бұрын британиялық үкіметке төрағалық еткен Маргарет Тэт­чер болса «Мемлекетте табиғи ресурстар болмаса да байлыққа қол жет­кізуі мүмкін. Оның басты ресурсы – адам. Байлыққа жеткізетін жол – адам дарындарының өркендеуіне жағдай жасау» депті. Өз халқының қа­мын ойлап, жағдайын жасауға тырысатын мемлекет рухани бай­лықтың артуына жол ашады десек, қателеспеспіз.
Жапонияны өз елімізбен салыстырып көрсек, айырмашылықтары көп. Оңашаланған аралда дамыған жапониялық мәдениет осыдан санау­лы ғасырлар бұрын ғана әлемге ашылды. Осы тарихи кезеңнен бастап, Жапония ғаламдық қоғамдастықта өз орнын іздеумен шұғылданды. Бұл елдің жетістіктерін аңғарып көретін болсақ, ол өз дәстүрлерін, рухани құндылықтарын жерге тастап кетпей, Батыстан келген демократия мен құ­қықтық мемлекет, адам құқықтары мен заңның ұлықтылығы ұғым­да­рын толығымен қабылдады. Осы жетістігінің арқасында Жапония әлем­нің ғылым мен технология көшбасшылары, ең дәулетті елдердің қата­рына қосылды.
Жапониядан нені үйренсек болады деген сұраққа жауап беретін бол­сам, олардың дәстүрлі қасиеттері – жауапкершілікті, еңбекқорлықты жә­не адалдықты деп айтар едім.
Әзірлеген Нұрлайым БАТЫР.