Алғаш рет мен Кенжеғали Әбенұлын 1969 жылдың күзінде біздерге – бір топ абитуриенттерге Алматы халық шаруашылығы институтының студенттігіне қабылдау туралы ректордың бұйрығын оқығанда көрдім.
Ол факультет деканының орынбасары еді. Қыр мұрынды, арықтау келген қара торы жас жігіттің сұсты, қаталдау боп көрінетін бейнесі есімде қалыпты. Күзде біз ауылшаруашылық жұмыстарынан Алматыға келгенімізде 31 жастағы сол жігіттің институттың партия ұйымының хатшысы болып сайланғанын естідік. Ол заманда партия комитеттері мен олардың хатшыларының құзыреті зор еді. Ректордың өзіне айтқанын орындатып, тіпті партиялық сөгіс те арқалатып жіберер құқығы бар болатын. Содан бері, міне, 47 жылдан астам уақыт бойы мен ағаның соңынан еріп, шәкірті болып келе жатырмын. Енді қазір өзім де жастарға тәлімгер, ініге аға, немерелерге ата болар жасқа жеттім. Ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынас үнемі жайма-шуақ жаздай бола бермейді, кейде жауын-шашынды, бұлтты күзге де ұқсап кететіні, анда-санда екі жақтан да өкпе-реніш те туындайтыны бар…

Ағамыз мені жастайымнан жанына жа­қын тартты, қасынан қалдырмады. Бо­ла­ша­ғыма сенім артты. Әр түрлі жоғары оқу орын­дарының ректоры болған кезінде бас­шы­лық жұмысқа қойды. Қазақ мемлекеттік эко­номикалық университетінде Коммерция факультеті деканының орынбасары, «Мар­­кетинг» оқу-ғылыми кешені про­рек­то­рының орынбасары, Қазақ мемлекеттік аг­рарлық университетінде «Экономика жә­не бизнес» оқу-ғылыми-өндірістік ке­ше­ні жетекшісінің орынбасары, Халықаралық биз­нес университетінде Іскерлік әкімшілік фа­культетінің деканы қызметтеріне та­ғайын­­дады.
Аспирант кезімізде біз ұстазымызды мақ­тан тұтып, оны арқаланатынбыз. Ол кі­сінің Қазақстанда ғана емес, Одақта Мәс­кеу, Ленинград ғалымдарының арасында беделі жоғары еді. Сағадиевтің есімі біздерді әр ­түрлі кедергілерден өткізіп, сиқырлы кілт сияқ­ты жолымызды ашып жіберуші еді.
«Менің Әуезовім! Мен оны мақтамай­мын, мен онымен мақтанамын», – деген өзі­нің әйгілі сөздерін академик З.Қабдолов «Ме­нің Әуезовім» атты кітабында өз ұстазы Әуе­зов туралы осылай айтып еді. Сол сияқты, К.Сағадиев туралы біз, оның шә­кірттері: «Біздің Кенже-аға! Біздің ұста­зы­мыз! Біз оны мақтамаймыз, біз онымен мақ­танамыз», – деп айтуымызға толық не­гіз бар. Ол шынында да мақтануға тұрарлық, со­ған лайық жан.
Кенжеғали Әбенұлының өмір жолы бі­реу­лерге Санкт-Петербургтегі Нева даң­ғы­лын­дай тура, үнемі өсу жолы болып көрінуі мүм­кін. Сырттан қарағанға солай сияқты. Ор­та мектепті күміс медальмен бітірді, Қаз­МУ-дің комсомол жастар ұйымының бел­сен­дісі, Лениндік стипендия иегері, 1957 жы­лы 3 курста «Тың және тыңайған жер­лер­ді игергені үшін» КСРО медалімен наг­рад­талды, Кеңес Одағындағы ең беделді эко­номикалық жоғары оқу орнының – Г.В.Плеханов атындағы халық шаруашы­лы­ғы институтының аспиранты, экономика ғылымдарының кандидаты және док­­торы, атақты «Нархоздың» іргесін қаласып, бұ­ға­насын қатайтып, іргелі оқу орнына айнал­уын ұйымдастырушылардың бірі, Алматы ха­лық шаруашылығы институтының партком хатшысы, кафедра меңгерушісі, оқу ісі жөніндегі проректоры, Целиноград ауыл­шаруашылығы институтының ректоры, Қазақ мемлекеттік басқару академиясының ректоры, Қазақ мемлекеттік аграрлық уни­верситетінің ректоры, Халықаралық бизнес университетінің президенті, Қазақ КСР Ми­нистрлер Кеңесі жанындағы ғылым мен техника саласындағы Мемлекеттік сыйлық беру Комитетінің мүшесі, Солтүстік Қазақ­стан жоғары оқу орындары ректорлар Кеңе­сінің төрағасы, Қазақ КСР Ғылым ака­де­мия­сының Орталық Қазақстан бө­лім­­ше­сі­нің ғы­лыми секциясының жетек­шісі, Қазақ КСР Ғылым академиясының коррес­пон­дент-мүшесі, Қазақстан Республикасы Ғы­лым академиясы Прези­диумы­ның Бас ғы­лыми хатшысы, ҚР Ұлттық Ғылым ака­де­­миясының жалпы жиналысында баламалы түрде көпшілік дауыспен ҚР ҰҒА пре­зиденті және толық мүшесі (академигі) бо­лып сайланды, Қазақстан Республи­ка­сының Ғылым, техника және білім сала­сындағы мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі Комитеттің төрағасы, респуб­ли­каның қо­ғам­дық-саяси өміріне белсенді қатысушы, елдегі әр түрлі экономикалық өзгерістердің бас­тамашысы, «Нұр-Отан» халықтық де­мократиялық партиясының мүшесі, Қа­зақ­стан Республикасы Пар­ла­менті Мәжілісінің 3-ші және 4-ші шақы­рылымының депутаты, Қазақстан Респуб­ликасы Парламенті Мәжілісінің қаржы және бюджет Ко­ми­теті­нің төрағасы, канди­даттық және док­торлық дис­сертациялар қорғау жөніндегі кеңес­тер­дің мүшесі және төрағасы. Бұл оның алуан түр­лі қызметінің жеке қырлары ғана. Сөй­ле­се сөздің – шешені, басқарса көптің – кө­семі.
Алмастың қырлары неғұрлым көп болса, соғұрлым оның құндылығы арта тү­се­тіндей, адамның да сегіз қырлы, бір сырлы болуы оның халық арасындағы салмағын, бе­делін арттыра түсетін жағдаят. Нәти­же­сін­де, жо­ғары білім мен ғылым саласының көрнекті өкілі ірі мемлекет және қоғам қай­раткері ретінде аты шықты, көпке танымал бол­ды.
Шынында да Қазақстан ғылымы мен жоғары мектебі тарихында бір адамның қа­тарынан республикалық 4 жоғары оқу ор­нын және Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғы­лым академиясын басқаруы, сондай-ақ ҚР жоғары заң шығарушы органдарына 2 рет сайлануы сирек кездесетін құбылыс. Бұл оның ғылыми интеллектуалдық деңгейі мен жоғары біліктілігінің, ұйым­дас­тыру­шылық дарыны, ерекше қарым-қабілетінің, дара тұлғасының белгісі.
К.Сағадиев әдебиетші болмаса да, қа­зақ халқының біртуар азаматтары Абай Құ­нанбаев, Ахмет Байтұрсынов, Халел Дос­мұхамедов, Қаныш Сәтбаев, Шахмардан Есенов, Евней Букетов, Манаш Қозыбаев, Өмір­зақ Сұлтанғазиндердің көркем порт­реттерін асқан шығармашылық шеберлік­пен жасады.
Маркетологша сөз саптасақ, академик Кен­жеғали Сағадиев өз ұлтының бренд-тұл­ғасына айналып кеткен адам. Күрескер тұлғаның жолында тосқауылдар да, қиын­дықтар да мол кездеседі, өйткені ол қа­лыптасқан жағдайды бұзып, өзгерістердің болуын қаламайтындарды жылы-жұмсақ, жай­лы орнынан қозғап, олардың өрше­ленген қарсылығын, өсек-аяңын, жоғары билік жаққа шағым-арыздарын тудырады.Сондықтан да Кенжеғали Әбенұлының өмір жолы күреске де, тартысқа да толы, бұра­лаңы мен бұрылысы да көп, қиын, бірақ жеңіске толы жол.
Нағыз адамның қасиеті басына қиын­шылық туғандағы іс-әрекетінен, мінез-құ­лықтарынан да көрінеді. Сонда ақылмен ой­лап, жол тауып, өзінің қажыр-қайратына се­ніп, қайсарлығымен қиындықтарды абы­роймен жеңіп, бір биіктен екінші биікке самғап көтерілгенінің куәсі болып едік.
Ұлы Абайдың кемел, толық адамның си­паты жайындағы:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек, – деген сөздері тура біздің Кенже ағаға арналып айтылғандай.
Әрине, оның қайраткерлік істері, жетіс­тік­тері достарын, адал шәкірттерін қуанта­ды, ал тарлық жасайтын жандар арасында қыз­ғаныш та тудырады. Дана халқым «Жақ­сының артынан сөз ереді, жаманның ар­тынан шөп ереді» деуші еді. Қанша жерден кейбір жандар сыртынан кінә тағып, кем­сітпек болса да, ол өзінің шыққан биі­гі­нен төмендемейді.
Мен Кенжекеңмен 1998 жылы 27 нау­рызда Т.Рысқұлов атындағы эконо­ми­ка­лық университет жанындағы диссер­тация­лық кеңесте Қазақстандағы лизинг са­ласы бойынша алғашқы кандидаттық диссертация қорғаған кезде жолықтым. Қо­рғауды болдырмай тастауға қар­сы әрекет жасалды. Соққы ұстазыма да, маған да бағыт­талды. Дис­сертациялық кеңес мүшесі, экономика ғы­лымдарының докторы, белгілі профессор қорғау басталмай жатып, атып шығып, қағазға жа­зып алған мәлім­демесін асығыс-үсігіс оқи бастады: «Мен бұл диссертацияны қорғаудан алуды ұсы­намын. Диссертация жаман емес, бірақ ізденуші көптеген құқық­тық идеяларды ұсынады, оған біздер, экономистер, сараптама жасай алмаймыз. Сон­дықтан диссер­тациялық кеңеске ірі заң­герді енгізу керек. Ол сараптама берсін», – деді. Мақ­саты – қорғауды болдырмау, кейін­ге қалдыру.
Реті келген соң айтып отырмын… Міне, осындай қысылтаяң сәтте, тағ­дырым қыл үстінде тұрғанда, тығырықтан алып шыққан екі ағама – көрнекті мемлекет қайраткері, экономика ғылымдарының докторы, профессор Жұмақан Балапанұлы Балапановқа және диссертациялық кеңес­тің төрағасы, экономика ғылымдарының док­торы, профессор Дүйсенхан Қабдиұлы Қаб­диевке қарыздармын. Осы аға­ларым­ның аруағына әрқашан басымды иіп, тағ­зым етемін.
Қорғау сәтті аяқталып, құттықтаулар қа­­­былдап жатқанда студенттік кезден досым Минаш қасыма келіп: «Әй, Әділбек, мұн­дай қысымға қалай шыдадың, сенің ор­ныңда басқа біреу болса, жүрегін ұстап бая­ғыда-ақ құлап қалатын еді», – дегені әлі есім­де.
Ұстазымыздың көп уақыты білім мен ғы­лым саласындағы ұйымдастырушылық жұ­мыстарға кетті.
Өзім байқаған ағамыздың қызметінің бір ерекшелігі туралы айта кеткен жөн: 25 жылдан астам алты ірі қызметпен қо­са кафедра меңгерушілігін, ғылыми Ор­талықтардың басшылығын қатар алып жүр­­гендігі. Яғни нар тұлғалы ағамыз шын мә­нінде бұл кезде нардың жүгін көтеріп жүр­ген.
Целиноград ауыл шаруашылығы институтында ол салдыртқан тамаша оқу корпусы, жатақханалар, мал дәрігерлік емхана, тұр­ғын үйлер, бұрынғы Кеңес Одағындағы ал­ғашқы алты биотехнологиялық орта­лық­тардың бірі қалды. Бұл орталық дәнді да­­қыл­­дардың жаңа, жоғары өнімді сорттарын шы­ғарды, тиімді биопрепараттар жасады. Қазақ мем­ле­кеттік басқару академиясында (қа­зіргі «Нархоз» университет) ректор К.Сағадиевтің басшылығымен жоғары эко­но­микалық білім беру саласында 1992-1994 жылдары жүргізілген кешенді реформа өз нәтижелерін берді. Кейіннен көп сатылы білім беру жүйе­сін (бакалавр, магистр, PhD док­торы) қа­лып­тастыру, нарықтық эконо­ми­каға қажетті жаңа мамандықтар бойынша кадрларды дайындау жөніндегі жаңашыл бастамалар, Басқару академиясы дайында­ған оқу жоспарлары, жаңа пәндер бағдарла­ма­лары, жоғары білім берудің жаңа маман­дық­тар бо­йынша Мемлекеттік стан­дарттары бүкіл республика оқу орындарына кеңінен тарады.
Жылдар өте келе өз жемісін беріп келе жат­­қан Кенжеғали Әбенұлының бір көре­ген­­дік ісі – Басқару академиясы жанынан эко­номикалық әдебиеттерді шығаратын ар­наулы «Экономика» баспасын құруы, ав­торларды ынталандыру мақсатында 100-ге жуық жеке және бірлескен авторлық топтар­мен ректордың келісімшартқа отырып, ал­дын ала сыйақы төлеуі болды.
Соңғы жылдары осы баспадан қазақ жә­не орыс тілдерінде қаулап шығып жатқан отан­дық төл оқулықтар мен оқу құралдары атал­ған шаралардың тікелей жемісі.
1994-1996 жылдары Ұлттық Ғылым ака­демиясының президенті болғанда ака­де­мия­ның ғылыми кадрларының негізін және оның материалдық-техникалық базасын сақ­тап қалуға тырыса отырып, ол ғылымның озық бағыттарын дамытуға қажет төрт жаңа ғы­лыми-зерттеу институттарын ұйым­дас­тыр­ды. Олар: Алматы қаласындағы Жалпы ге­нетика және цитология институты, Әлеу­мет­тану және саясаттану институты, Шымкент қаласындағы Аймақтық экономика инс­титуты, Қарағанды қаласындағы Фито­химия институты. Соңғысы бүгінгі күні шет елдерде сұранысқа ие дәрілік препараттар жасап, халықаралық аренаға шығып отыр.
Қазақ мемлекеттік аграрлық уни­вер­си­те­тінде академик К.Сағадиев бастаған ко­манда бес жыл ішінде екі дербес институт негізінде аграрлық университетті толық қа­лыптастырып, мемлекеттік аттестациядан өткізіп, оның дәрежесін Қазақ Ұлттық аграрлық университеті статусына дейін кө­терді.
Кенжеғали Әбенұлы ең алдымен елі­міз­дің жоғарғы оқу орындарында танылды, одан республика деңгейіне көтерілді, қанатын кең жайып Одақ көлемінде, одақ­тық республикаларда есімі белгілі болды, тәуелсіздік жылдары халықаралық семинарларда, сим­по­зиумдар мен Конгрес­терде жасаған баян­дамалары арқылы әлемдік аренаға шық­ты.
Ұлттық Ғылым академиясы мен оның Пре­зидиумы Орта Азияның ұлы ғалым – энциклопедист және мемлекет қайраткері Мұ­хамед Тарағай Ұлықбектің 600 жыл­ды­ғына, Қырғыз эпосы «Манастың» 1000 жыл­дығына, қазақтың ұлы ақыны, ойшылы Абай Құнанбаевтың 150 жылдығына орай өткізген сессияларымен конференциялары сол уақыттың ірі оқиғаларына жатты. Мысалы, ҚР ҰҒА-ның Абайға арналған сессиясына 50-ден астам ғалым, әлемнің 22 елінен қоғам қайраткерлері, ЮНЕСКО және басқа халықаралық ұйым­дардан, шетел елшіліктерінен қонақ­тар келді. Сонымен қатар, ғылыми және білім беру саласындағы байланыстарды құру немесе дәріс оқу үшін АҚШ, Франция, Ұлыбритания, Германия, Оң­т­үстік Корея, Пәкістан, Иран, Израиль, Қы­тай және басқа шет елдерге шықты…
Кенжеғали Әбенұлы табиғатынан ты­ным­сыз жан, томаға-тұйық, тыныш зей­нет­керлік өмірді керексінбейді. Оның белсенді өмір­лік позициясы, қайнаған өмірдің ортасында болуға итермелейді, қоғам өмірінің тамырын тап басып, үнемі әр түрлі маңызды істердің басында жүргенін көресіз. Ол әлі де тұғырдан тайған жоқ, одан түсуді тіпті ой­ламайды. Үйдегі Нағытай апамыз: «Әй, Кен­жеғали, қоғамға, елге көп еңбек сіңірдің, ен­ді жетер, тыныш дем ал. Артыңнан келе жат­қан балаларыңа жол бер», – деп айтатын да шығар-ау…
Міне, сексеннің сеңгіріне аяқ басқан ұста­зымыз, Кенже-ағаның денсаулығы зор болып, жүйрік қаламы мұқалмай, Нағытай апамыз бен балаларының, немерелерінің ортасында сүйікті жар, қамқор әке, аяулы ата, шәкірттеріне талапшыл ұстаз болып жүре беруіне біз, шәкірттері, шын жүректен ті­лектеспіз!
Айта берсек, ардақты ұстаз, ұлағатты ғалымның рухани өмірімізде үлкен ұйым­дастырушы, беделді тұлға, белгілі ғалым, үлкен жүректі ұлт перзенті ретінде атқарған ісі ұшан-теңіз. Өзі киелі топырағын кешіп өскен, күні кешегі Алаш арыстары – Ахаңдар мен Жахаңдарды жаратқан құнарлы ай­мақтың перзентінің Ел Тәуелсіздігіне сіңірген еңбегі өлшеусіз. Оның бәрін бұл арада тізіп жату мүмкін емес. Қазақ Елі дейтін тамырын тереңнен тартар ғажайып мем­лекеттің баянды бүгіні мен өскелең ертеңіне дарынын, перзенттік қарым-қабілетін арнап келе жатқан Кенжеғали Әбенұлы, сөз жоқ, өз дәуірінің бірегей бітімді тұлғасы.

Әділбек Смағұлов,
ҚР Ұлттық инженерлік академиясының
корреспондент-мүшесі.