Біліп жазғанға не жетсін. Әлемге әйгілі  Габриэль Гарсиа Маркес бір мақаласында: француз жазушысы, философы Альбер Камю киносценарийлер жазып күн көрді. Өлерінен бір жыл бұрын қолы жеткен Нобель сыйлығы әйтеуір  бала-шағасына бау-бақшасы бар үй сатып алуына жағдай жасаған болатын, – депті.

Камю іспетті дөй қалам­гер­дің күн көрісінің оншама мәз бол­мау себебін Маркес былайша түсіндіреді: «сатып алу­шы­ның кітапқа төлегенінің тек он пайы­зы ғана авторға тиеді. Яғ­ни кітапты, мәселен, жиырма песоға алған оқырманның жазушы дәулетін нығайтуға қосар үлесі екі песоға тең. Қалған туын­дысын басып шығаруға тәуе­­кел еткен баспагерлер, таратушылар, кітап саудасымен айналысатындар алады»1.

Қазіргі Қазақстанда ғана емес, жалпы адамзат тарихына «ал­тыншы империя» болып ен­ген Кеңестер Одағының бауы­­­рынан өрген қай-қай ел­дер­де де жазушы ондай шамалы үлес-сыбағаға жарып жүр­ген жоқ. Қазақстан Жазу­шы­­лар одағының ел тәуел­сіз­дігінің 25 жылдығына ар­нал­ған пленумында Одақ тө­ра­­ға­сының баяндамасында, жа­рыссөзде шығып сөйлеген ше­шендердің сөз­дерінде жазушы еңбегінің өтеу­сіздігі, қала­ма­қысы арзы­май­тыны айрық­ша атап көр­сетілді…

Дегенмен… Соңғы жылдар әлетінде жиі ай­тылып, қоғам назарына ілік­к­ен бұл мәселенің оң шешім та­ба бастағаны аңғарылады. Нұр­лан Оразалин­нің ұсыны­сы­мен «Мәдениет туралы» Заң­ға енгізілген өзге­ріс, түзетулер ара­сынан көркем әдебиетке мем­лекет тарапынан қаламақы тө­ленетіндігін естіп, қуанып қал­дық. Бұл – дұрыс. Әділетті ше­шім! Айтулы мәсе­ленің бір қыры бұл. Мәселені толық ше­шудің бар қырын ескеріп, бар­лық жолын қарас­тырғанда ғана әдебиеттің жолы ашылып, ұлт­тық көркем ой­дың көсегесі кө­гермек.
Әйтпесе… Үлкен жолдың бөгелгені бө­гел­ген.
Осы орайда, кі­тап шығару ісі­не өмірін арнаған адамның бірі ре­тін­де өз ойымды ор­таға сал­ғым ке­ле­ді.

Өз басымнан өткен бір жәйтті айтайын. Шығармалар жинағым­ның 4,5,6-ыншы томдарына бас­пагер екеуара жасалған келісім шартқа қаламақы алудан бас тар­тамын деп қол қойғызып алды. Ол-ол ма. Жинағымның қалған томдарын енді керек десеңіз гонорарсыз да шығара алмай жүрмін. Жоғарыдағы министрліктегілер қа­ражат тапшылығын желеу етеді.
Кітап және кітап ісінің қазіргі нарық жағдайындағы ауыр ахуалы жайлы ренішті сын пікірді әнеу бір әзірде Ұлттық қітапханада өткен Парламент мәжілісінің көшпелі отырысында Қазақс­тан­ның Еңбек Ері Олжас Сүлейменов жалғастырды:
«Мен өзім атақты ақын атансам да, соңғы 25 жылда шыққан кітаптарым үшін 1 теңге де қала­мақы алмаппын. Мінеки, мемлекет менің кәсіби шығармашылы­ғым­ның лайықты бағасын бер­­­­ме­ген сияқты болып көрінеді. Бірақ мен ақындық еңбегімнің жемісі – өлең жинақтарым үшін лайықты қала­мақы алуға тиістімін ғой»2.
Ақынның соңғы 25 жыл бойы шығармалары үшін қаламақы алмадымының астарын түсіну оншама қиынға соқпаса керек. Олжас Сүлейменовтің Кеңес ке­зін­де жарияланған атышулы «Аз и Я» кітабының (1975) әр баспа табағына 400 рубльден қаламақы төленді. Ол кезде рубль долларың­нан да құн­дырақ болатын. Кітап көлемі 15 баспа табақтан астам. Есептей беріңіз… Ақынның кей өлеңдер және поэмалар жинағы 200 мың данамен шықты. Гонорар әр жолына төленді. Ал Олжас Сүлейменов­тің 2002 жылы жарық көрген «Тюрки в доистории» кіта­бы­ның та­ра­лы­мы небары 1000 дана. Авто­ры­ның көк тиын қала­ма­қы алма­ғанын былай қойған­да.
Тәуелсіздіктің 25 жылдығына арналған пленум мінберінен көр­нек­ті қаламгер Кәдірбек Сегізбаев жазу­шылар бүгіндер жетім бала­ның күйін кешіп келе жатқанын айта келе:
«Мұның бәріне… әдебиетке, өнерге деген мемлекеттік қамқор­лық­тың азайғаны себепші екені сөзсіз. – деді. – Содан да болар, қалам­гер атаулының кітабы шық­са, қалтасын толтыра қаламақы алатын кеңестік кезеңді жиі еске алатынымыз»3.
Ешкіміміз Совет өкіметін са­ғы­нып жүргеніміз жоқ. Десе де, сол кезде істелген істің бәріне күйе жаға беруге және болмайды. Кеңес жылдары баспа ісінде қол жеткен көп-көп табыстардан на­рық заманында айырылып қалға­нымыз жасырын емес. Оның үс­тіне өткеннің сол үздік тәжірибесі жөнді зерттелмеуде, зәуменде еске алына қалса, мән-мағынасы көпе-көрнеу бұрмаланады.
Жуықта бір газет мақаласынан: «…совет үкіметі орнап, өз баспаларымыз ашылған кезде бәрін үкімет басқаратын болды. Баспа ашқан да үкімет, кітапқа тапсырыс берген де үкімет, оны таратқан да, қаламақы төлеген де үкімет» деген сөздерді оқыдым. Біліп жазу­ға не жетсінді мұндайда айта алмасақ керек.
Кеңес уақытында кітап шы­ға­ру ісін баспа, полиграфиялық өнер­кәсіп және кітап саудасы орындары атқарды. Бұл салаларға бас­шы­лық еткен Қазақ ССР Мемлекеттік комитеті бір жағы идеологиялық мекеме де болатын. Сол себепті, шығарылатын кітап­тар­дың тақы­рып­тық жоспары, саяси-идеоло­гиялық бағыт-бағ­дары Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бюросы, секретариаты, идеоло­гия­лық бөлімдерінің тікелей басшылық, бақылауында болды. Тақырыптық жоспар Одақтық Баспа, полиграфия және кітап саудасы жөніндегі комитетте, ақыр соңында КПСС Орталық Комитеті насихат бөлімінде қарала­тын. Ал баспа ашу мәселе­сін тек Мәскеу шешетін. Мысалы, «Жалын» және «Өнер» баспалары КПСС Орталық Комитеті Секре­та­риа­тының қаулысы бойынша ашыл­ды.

Сонсоң, жоғарыдағы мақала­ның «қаламақы төлеген де үкімет» деген сөздері нақтылы шындыққа сәйкеспейді. Мемлекеттен дотацияны шағын мөлшерде тек «Мектеп» баспасы ғана алатын. Ал «Қа­зақстан», «Жазушы», «Жалын», «Өнер» және «Қайнар» бас­па­лары өздері шығарған кітап­та­ры есебінен күн көретін. Баспалар, полиграфистер, кітап саудасы орын­дары үкіметтен бүгінгідей қарыз-қаражат сұрап алақан жаймайтыны былай тұрсын, Мемлекет бюджетіне 12 миллион рубль таза кіріс келтіретін!
Тәуелсіздік және демократия заманының жақсылық жаңалығы – цензура (лито) жойылды, сөз бостандығы жарияланды. Баспа ашып, жабу да оңайлады. Жаман­дығы – баспа кітаптың кім үшін шығарылатыны түсініксіз: халық үшін дейін десең, таралымы айтуға тұрмайды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Кітап неге барлығы екі-ақ мың ғана данамен тарауы тиіс? Біздің республика сияқты кітаппен сусындап қалған байтақ елге, әлбет­те, бұл аздық етеді»4, – деп тегіннен тегін айтпаған.
Бүгінгі Қазақстанда 17 миллионнан аса халық тұрады. Оның
66 пайыздан астамы, Аллаға шүкір, қазақ – 12 миллионнан астам. Сырт елдердегі қандастары­мызды қосып есептегенде – 15 миллиондаймыз. Сонау 1928 жы­лы жазушы Ғабит Мүсірепов «Еңбекші қазақ» (бүгінгі «Егемен Қазақстан») газе­тінде жариялаған мақаласына «Таратпасақ, кітап басып керегі не?»5 деп ат қойған екен. Бүгінгі заманғы баспа кітап­тың жарытым­сыз таралымы туралы мақалаға үлы сөз зергерінің қойған тақыры­бын қайталауға мәжбүр болып отыр­мыэ. Тиражы әрі кеткенде 2000 дана кітапты қазіргі 15 миллиондай қазаққа көздің дәрісі етіп тамызсаң да жетпейді гой.
Алматыдағы «Атамұра» корпорациясынан басқа, 280 шамалы жеке меншік баспалар тендерде жеңіп мемлекеттік бюджеттен тиіс­­­ті қаржы бөлінген соң ғана аз-маз кітап шығарған болады. Жә­не сол азын-аулақтың да түгел сатылуы неғайбыл. Өйткені, баға­сы удай. Тиражы там-тұм кітапқа кә­сіп­кер арзан баға қоя алмайды. Кі­тап басуға жұмсалған шығынды қайтару үстіне, өзіне нәпақа табуы керек қой. Ал Олжас Сүлейменов­тың таралымы 60 мың, әр данасы 74 тиын тұратын «Аз и Я» кітабы қас­-қағымда сатылып кеткен болатын.
Нұрлан Оразалин мырза баяндамасында мемлекеттік бюджеттен жазушыларға қаламақы төлеу мәселесі таяуда оң шешіліп, өз мә­ре­сіне жетіп қалар деп сенім біл­дірді. «Аузыңа – май, астыңа – тай» дейді ғой мұндайда қазақ. Алайда, түптеп келгенде, бұл игі іс-шара жүзеге асқан күнде де ти­раж, қаламақы проблемасы бәрібір жарытымды шешілмейді. Ол үшін Кеңес кезіндегідей баспалардың іргетасы мықты қаланып, көп тиражды, арзан бағалы кітап шы­ғарылуы қажет.
Бұл айтылғандардан, әрине, Кеңес заманында ғана көп тиражды кітап өндірісін ұйымдастыруға болатын еді деген сыңаржақ қорытынды тумайды. Кілтипан – қоғамдық құрылыстың сипатында емес. Баспа кітап жырын нарық та жырлай алады.
Бір ғана мысал. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында орыс бас­пагері және кітап сатушысы Александр Филиппович Смирдиннің нарық жағдайында атқарған игі істері «Книговедение. Энциклопедический словарь» кітабында былайша баяндалады: «Впервые в рус. печати С. ввел постоянную полистную оплату авторского труда (знаменитым писателям выплачивал огромные гонорары), издавал книги большими тиражами и продавал их по низкой цене»6. Атақты жазушылар деп отырғаны, Александр Сергеевич Пушкин, Николай Васильевич Гоголь…
Смирдин тәрізді баспагерлер жеткілікті қаламақы төлемесе, орыс классигі Федор Достоев­-
с­кий­дің күні бүгінге дейін күллі әлем ынта қойып қызыға оқитын дана шығармалары дүниеге келер ме еді, келмес пе еді. Иван Тур­ге­нев­тің крепостнойлары, Лев Толс­тойдың – Ясная Полянасы болды. Көпестің баласы Иван Гончаров – бір жағы қызмет істеді. Ал жар­лы-жақыбайлар емшісінің отбасында туған Федор Достоевс­кий­дің гонорардан өзге ешқандай табыс көзі болған жоқ. Ол бір кезде тіпті былай депті: «если не удас­тся пристроить первый свой роман «Бедные люди», то лучше броситься в Неву»7.
Ескі капиталистік Ресейдегі және бүгінгі капиталистік Ресей­дегі өнер адамдарының күн көрісі жер мен көктей. Ерлі-зайыпты, атағы жер жарған орыс өнерпаз­дары – композитор Щедрин мен балерина Майя Плисецкая қазір Германияда тұрып жатыр. Мұның себебін сұраған тілшіге Майя Пли­сец­кая былай деп жауап қай­та­­рып­ты: «Біз – Ресей азаматымыз, паспортымыз ресейлік. Мюн­хенде Родион Константинович жер жүзіне әйгілі «Шотт» бас­пасымен жасасқан келісім-шарт бо­йынша шығармаларының бар­лығын жариялатты… Ал егер біз Мәскеуде авторлық гонорарға қарап қалсақ, қайыршының күнін кешер едік. Германияда авторлық құқық мүлтіксіз сақталады, қаламақы неміске тән ұқыпты­лық­пен төленеді»8.
Ау, сонда бұл қалай? Қазіргі ка­питалистік Германиядағы «Шот­т» баспасындай баспалар бүгінгі капиталистік Ресейге немесе Қазақстанға неге бұйыр­м­а­ған?! деп таң-тамаша қаласың.
Еңбегіне тиісті қаламақы ала алмай жүрген бүгінгі Қазақстан ақын-жазушылары әр жерде қо­сым­ша қызмет жасап жан сақтай­ды. Әбдіжәміл Нұрпейісов нарық заманында көп жылдар бойы Қазақ «ПЕН-Клубын» басқарды, Олжас Сүлейменов шет елдерде дипломатиялық қызмет істеді, біраз қаламгерлер Жазушылар одағында, газет-журнал редак­ция­ларында, баспаларда жұмыс іс­теп жалақы алады. Өзгелері өл­местің күнін кешуде.
Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды сол, баспа кітабының бүгінгі күй-жайы мемлекеттік зор проблемаға айналып отыр. «Қа­лауын тапса, қар жанады» дейді атам қазақ. Үкімет, парламент болып қаламақы төлеудің кілтін тауып, ол үшін бізде не бар, не жоқ­тың бәрін есепке ала отырып, көп тиражды, арзан бағалы кітап шығарудың кешенді бағдарла­масын ойластырулары керек.
Көп тиражды, арзан бағалы кітап шығарудың ілкі шарты – ана тілімізде оқитын оқырман жет­кі­лік­ті болуы керек. Шүкірлік, бұл көр­сеткіш жағынан кенде емес­піз.
Жуырда «Литературная газетадан» атақты удмурт жазушысы Вячеслав Ар-Сергидің мақаласын оқыдым. Сол мақалаға қарағанда, қазір ұлттық жазушылар өз оқу­шыларынан күн санап айырылуда. Оның үстіне нағыз удмурт тілінде жазатын қаламгерлер бірлеп-екілеп қана саналады. Рес­публика мектептерінде удмурт тілінің пән сағаты қысқартылуда, ал басқа пәндерден удмурт тілінде сабақ беретін мектептер іс жүзінде болған да жоқ9.
Немесе қалмақ ақыны Эрдин Эльдышев: «Бүгіндер қалмақ тілі біртіндеп өшіп барады. Қалмақ жазушыларының басым бөлігі шығармаларын орыс тілінде жазады», – деп күңіренеді10.
Біз, қазақ та бір кездерде осы­ның кебін киюге, ана тілімізден айы­рылуға шақ қалғанбыз. Тәуел­сіз­дік жылдары, Құдайға тәубе, Абай мен Мағжан Жұмабаев, Сә­кен Сейфуллин, Бейімбет Майлин мен Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсірепов, Әбдіжәміл Нұрпейісов бастаған классиктеріміз, т.б.­ қалам­­­герлер жасаған көркем әде­биет­ті оқитын аудитория жылдан-жылға ұлғаюда. Сырт елдерден миллионға жуық қандастары­мыздың атамекенге оралуының өзі не тұрады! Оның бер жағында соңғы ширек ғасырда елімізде салынған 1356 мектептің дені – қазақ мектептері. Бір ғана Алматы­да қазір 65 таза қазақ мектебі іс­тейді. 104 мыңға жуық қазақ ба­ласы, яғни оқушылардың
80 пайы­зы ана тілінде білім алуда. Бұ­ған оңтүстік астанамызда үш мыңнан аса өзге ұлт өкілдерінің қазақ мектептерінде білім алып жатқанын қосыңыз.
Баспаның көп тиражды кітап шығаруы үшін ендігі бір шарт – ел­де жоғары технологиялы полиграфия өндірісі жұмыс істеп түруы ке­рек. Абырой болғанда, бізде Кеңес кезінде-ақ барша облыс орталықтарында баспаханалар мен кітап қоймалары жаңа типтік жоба бойынша салынды. Целиноградта, Қарағандыда полиграфкомбинаттар бой көтерді. Алматы­дағы Кітап қалашығында кітап фабрикасы, баспагерлер үйі, кітап қоймасы, полиграфистер даярлайтын жатақханасы бар училище, тұрғын үйлер тұрғызылды. Сол кездің өзінде-ақ фото және компьютерлік терім енгізіле бас­тады. «Вычислительный центр коллективного пользования» атты одақтық кәсіпорын көп тиражды кітап шығару ісін жеңіл­дет­ті. Кітаптың өзіндік құнын едә­уір кемітуге жол ашатын қазіргі электронды басылымдар, яғни ақпаратты электронды құрыл­ғы­ларға жазу арқылы тарату ісі жү­зеге аса бастады.
Көп тиражды баспа өндірісін тиісті дәрежеде жүргізуге қабілетті маман кадр баулып өсіру ісінде де алдыңғылар санатындамыз. Алматы Кітап қалашығындағы поли­графиялық училище 10 мыңнан астам білгір мамандар даярлап шығарды. Бүл училище қазір Алматы полиграфия колледжі деп аталады.
Ендігі жерде істелетін күн тәр­т­ібінде тұрған шұғыл шаруа – жо­ға­рыда сөз етілген қолайлы фак­торларға арқа тірей отырып, көп тиражды кітап өндірісін ұйым­дастыруға кесірін тигізіп келе жатқан кедергілерді қысқа мерзім­де жоюға күш-жігер салуымыз міндет.
Зор кедергінің бірі – Респуб­ликамызда қағаз өндірісі атымен жоқ десе болады. Кітап және газет басатын қағазды Ресейден тым қымбат бағамен тасымалдаудамыз. Алматыдағы «Дәуір» баспа­сының бас директоры Светлана Мырзахметқызы Назарбаева «Егемен Қазақстан» газетінің тіл­шісіне берген сұхбатында бұл жөнінде былайша тебіренеді:
«Менің өз басым сан рет Мәс­кеуге, Соликамскіге, Сыктывкар­ға, Санкт-Петербургке барып, қағаз өндіруші өнеркәсіптің же­текшілерін тікелелей келісім­шарт­тарға отыруға шақырдым. Дөңгелек үстел басында белгілі бір мөлшерде шегініс жасағанымен, келесі тоқсандарда бағаны бәрібір көтеріп жібереді»11.
Біреулер қағаз өндіретін зауыт салу үшін көп ағаш кесу керек. Республикамыздағы шағын орман алқабы оны көтере алмайды де­седі. Олай болғанда, қағаз өндіруді қы­тай технологиясы бойынша би­дай сабаны, нар қамыс өңдеу не­гізінде неге ұйымдастырмасқа? Тағы бір елеулі резерв – құрамында 72 пайыз жабысқыш, иілгіш целлюлоз бар қарасора егістігін ба­рын­ша кеңейту болып табылады. Қазір Оңтүстік Қазақстан өңірінде бұл іс айтар­лық­тай қолға алынуда12.
Ендігі бір шешімін табуға тиіс­ті күрделі проблема, елімізде кітап басуға керекті бояу қат. «Бояуды еске алғанда, – дейді жаңағы сұх­ба­тында Светлана Назарбаева, – жылағың келеді! Бояуды, пластина металдар мен полиграфияға қажетті барлық құрамаларды шетелден аса қымбат бағаға сатып аламыз… Өндіріске күнделікті қа­жетті жіптің өзіне шетелге тапсырыс береміз».
Елімізде индустрияландыру бағдарламасы қарқынды атқа­рылу­да. Жоғары технологиялы кәсіпорындар үсті-үстіне салынуда. Солардың қатарында қазіргі биз­несмендеріміз ірілі-уақты мындаған полиграф кәсіпорын­дары үшін баспа бояуын өндіретін өндіріс ашса, пайданың астында қалмай ма?!
Ендігі бір шиесін жатпай-тұр­май шешетін сүбелі мәселе – кітап саудасын жолға қою. Кеңес Одағы кезінде республикамызда 700 қазақ мектебі жабылып, жастар тарапынан оқырман азайғанда да казақ көркем әдебиет кітабының тиражы 30 мынан кем болмайтын. Бұл нәтижеге кітап саудасының республикамыздың барлық ай­мақ­тарында кең қанат жаюы арқасында қол жетті. Алайда, на­рыққа көшкенде бұрынғы Мем­лекет­тік Баспа комитеті мен Каз­потребсоюздың қалалар мен аудан орталықтарындағы, совхоз, кол­хоз­дардағы мыңдаған кітап дү­кендері заматта ғайып болды. Сөйтіп, оқырманға кітап жеткізу­дің басты арнасы құрғап қалды. Мәскеулік «Литературная газета» баспалардың банкротқа ұшырап, жүздеген кітап дүкендерінің жабылып қалуын «гуманитарлық апат» санаса13, бұл артық айтқан­дыққа жатпайтын ащы шындық.
Бүгіндер 66 миллион халқы бар Францияда 3500 кітап дүкені, 80 миллион халқы бар Германияда – 4700 кітап дүкені істейді. Халқы 18 миллионға жуық Қа­зақс­­танда ондай дүкендер саусақ­пен санарлық. Және сол азын-аулақ кітап дүкендерінің бір­­сыпы­расы қазақ кітабын сатпайды. Алматыдағы Ресей баспа­ларының өнімдерін саудалайтын кітап дүкендерінің сөрелерінен қазақ баспалары өнімдерін көрмейсіз.
Қазіргі уақытта елімізде 4168 кітапхана істейді. Мемлекеттік бюджеттен, міне, осыларға мол және жетімді қаражат бөлінуі тиіс. Ұлттық кітапханаларға шығып жатқан кітаптардың бір-бір данасын тегін жеткізіп тұруға міндет­тей­тін заң бар. Ал бұл заңға кір­гізіл­меген кітапханалар­дың оқыр­­­­мандары да жаңа кітапты оқығысы келеді ғой. Осы кітап­ха­на­­лардың әрқайсысы жаңа кітап­тардың бір-бір данасын сатып алып отырған күнде қазіргі екі мыңдық тираж екі еседен аса кө­бейіп, бір оқпен екі қоян атып алар едік қой!
Республикамызда кітапхана қоры (библиотечный фонд) аза­йып барады. Бұрынғы қалып­тасқан дәстүр бойынша «Атамұра» корпорациясы, «Мектеп», «Қазақ уни­верситеті», «Фолиант», «Экономика» баспалары өнімдерінің бір-бір данасын Кітап палатасына қазір де ұқыпты түрде жіберіп тұрады. Алайда, соңғы жылдары баспалар мен баспаханалардан кі­тап және басқа да баспа өнім­дерінің міндетті даналары келіп түсуін заңды түрде реттейтін нор­ма­тивтік-құқықтық құжаттан Республикалық Кітап палатасы алынып тасталуы салдарынан кіші­гірім баспалар, мысалға «Шың-кітап», «Аударма» баспалары кітаптарын палатаға бірде жі­бе­реді, бірде жібермейді. Тіпті, бас­па өнімдерін мүлдем жібермей­тін баспалар да бар, мысалы «Эверо», «Көкжиек», «Горизонт» және т.б.
Республикамызда кітап сатуды көбейту көздерін аршу, табу ісімен ұдайы шұғылдануымыз қажет. Газет-журнал киоскілері арқылы кітап сату ісін жаңғырту жөн. Мәселенки, Алматыдағы киоскілердің әрқайсысы күніне үш кітап сатса, кітап таралымын арттырудың бұл да бір қайнар бұлағына айналар еді.
Бүгіндер Ресейде интернет-ма­газиндер арқылы сатылған кітаптар саны елеулі түрде өскен. Біршама оқырман белгілі кітапқа заказды үйінде отырып-ақ жасайды. Жеке меншік баспалар «піс, аузыма түс» деп отыра бермей, осы мүмкіндікті де пайдаланулары тиіс.
Баспа кітап шығаруды жолға қоюда тағы бір есте мықтап ұс­тай­тын маңызды мәселе – жа­һан­­дық сипатты заманауи өзгеріс­тердің адам болмысына едәуір өзгерістер енгізгендігі. Қазақс­танда «кіtар кz», «Audio – kitap» арқылы 500-ден астам автордың электронды кітаптары сайтқа енгізіліпті. Дегенмен, оқырман жұрттың, әсіресе жастардың компьютер мониторы мен смартфонға шамадан тыс қадалушылығын құптауға болмайды. Жуырда Алматыда ЮНЕС­КО-ның қамқорлығы аясында «Оценка грамотности, разработка и дизайн видов тестирования» атты үш күндік семинар өтті. Семинарда сөз сөйлеген ЮНЕСКО-ның Алматыдағы Кластер Бюро­сы­ның директоры Андрей Шеве­лев:
– Қазіргі балалар уақытының көбін интернетке, ұялы телефон­да­рының экрандарына сұқтанумен өткізеді. Смартфон арқылы түрлі әлеуметтік желіге байланған бала адамдармен қарым-қатынастан алыстап, үлкеннің ақылын тың­даудан біртіндеп айырыла бастайды. Осыған байланысты ЮНЕС­КО қазір жасөспірімдердің ин­тернетке шұқшию сағатын шек­теу конвенциясын талдап ше­шуге кірісуде, – деді.
АҚШ тұрғындары смартфон экрандарына күніне орта есеппен 150 рет, яки әр бес минут сайын үңіледі екен. Зерттеуші мамандар смартфонға тәуелділіктің пси­холо­гиялық аспектісі бар екенін, дисплейге шамадан тыс төнушілік адамның жеке тұрмысына өлшеу­сіз зиян тигізетінін анықтады. «Исследователи допускают, что чрезмерная тяга к смартфонам портит романтические отношения настолько, что на ней лежит часть вины за увеличивающийся процент браков, заканчивающихся разводами: сейчас в США эта цифра составляет 40 процен­тов»14.
Мемлекет бағдармалардың сапалы һәм жемісті орындалуы­ның бас бақылаушысы – «Нұр Отан» партиясы, басқа да партиялар, жер­гілікті әкімдіктер кітап оқудың адамның ойлау қабілетін кү­шей­туде, тіпті денсаулығын сақ­тауда смартфондарға қара­ғанда әлдеқайда тиімді екенін, бұны жаһандық оқымыстылар ғылыми тұрғыдан толық дәлел­дегенін оқырман жұртқа кеңінен түсіндірулері тиіс. Ресей Ғылым Академиясының Н.П.Бехтерев атындағы Адам миы институ­ты­ның директоры Святослав Медведев:
– Компьютерлік ойындарға шамадан тыс берілу адам миының шешім қабылдау қабілетін нашарлататынын, ал көркем әдебиетті оқу кейіпкерлердің характерін, ойы мен іс-әрекеттерін талдауға көмектесетінін жазады. Мұның үстіне, – дейді Медведев, – кітап адам қиялына қанат бітіреді, ойлау мәдениетін дамытады15. Элект­ро­ндық гаджеттер мидың қағаз кітап оқыған кездегі бөліктерін емес, басқа нүктелерін қимылға келтіреді. Нәтижесінде, ақпарат­тың логикалық талдануы (интерпретациясы) бейне түрінде құрастырылмай, басқа бір неоми­фологиялық сананы оятады.
Кітап оқу – әлемдік мәдениет­тік құбылыс, ХХІ ғасырда парасатты ұлт қалыптастырудың сара жолы. Мәдениет саласына бюд­жеттің қалған-құтқан сарқытын (остаточный принцип) қалдыру әдеті ұлтымыздың былайғы дамуына кедергі жасайтынын түсінетін уақыт жеткен сияқты.
Белгілі сазгер, өнертанушы, қоғам қайраткері Михаил Казинник мына бір қызық жәйтқа көңіл аударады: «В Швеции на культуру отпускают больший процент бюджета, в России – намного меньший. И даже эта разница сразу отражается на духе страны. В Шве­ции живешь как на другой планете: спокойные, улыбающиеся люди, тихо разговаривают друг с другом…Когда мы туда переехали, то без всяких опасений отпус­кали 15-летнего ребенка на улицу до полуночи и двух ночи, хотя до того он не знал, что такое гулять во дворе…»16.
Баспа кітап шығарудың кешен­ді бағдарламасында мемлекеттік баспа құруды да ойластырған жөн. Мәселен, Саха (Якутия) респуб­ликасында «Бичик» атты ұлттық баспа әлеуметтік маңызы бар әдебиет, оның ішінде көркем әдебиет үлгілерін шығаруда.
Немесе «Қазақ әдебиеті газе­тінде жарияланған мына бір ақпаратқа көз тігелік. «Италияда 1998 жылы барлық жекеменшік банктер өздерінің жылдық табыс­тарының бір бөлігін Мәде­ниет ми­нистр­лігіне және тәуелсіз қо­ғам­дық мәдени ұйымдарға» аудара­тыны туралы «Чампи заңы» шықты. Бұл қаржы… классикалық әдебиетті қолдауға жұмсалады»17. Мұндай игілікті істен біздің олигархтарымыз тыс қалмағаны, шық бер­мес Шығайбай болмағандары жөн.
Баспа кітап шығару ісін дамыту мақсатында салықтық жеңіл­діктер қарастырылуы керек. Ресейде баспалар қосымша салық төлеуден босатылған. Еуропалық одақта, Швейцария, Норвегияда салық басқа кәсіпорындармен салыстырғанда бірнеше есе төмендетілген.
Немесе жарнама мәселесін
ал­а­йық. Үкімет еліміздің жас тұр­ғындарына арналған әдеби шы­ғармаларды тегін жарнамалауға мүмкіндік беру жағын қарас­ты­ру­да. Қазақстандық­тардың кітап оқуға қызығу­шылығын арттыру мақсатында кітап оқуды қолдау жөнінде ведомствоаралық кеңсс құрылмақ. Сол кеңесте телеа­рна­лардың жарнамалық қызметін жақсарту шаралары да қарас­ты­рылса. Қазір «Хабар», «Қазақстан» теледидарлары аптекалардың бір жылда екі есе қымбаттайтын дәрі-дәрмек жарнамасын серия-серия­ларының ара-арасына бес-он минут сайын тықпалап мезі етеді. Олар дәріні жұрттың бәрінен көп сатып алатын зейнеткерлердің қалтасын тақырлауға жәрдемдес­кенше, бір уақ кітап насихатына көңіл бөліп, теледидар үлттық тәр­биенің маңызды құралы екен­дігін ұмытпаулары керек қой.
Баспа өнімінің сапалы шығуы кітаптың тез тарап кетуіне септе­сетінін дәлелдеудің қажеті аз. Көп баспа өнімдерінің оқылмайтыны, стилистік, емле қателерінің жаңа шыққан кітапта өріп жүруінің себебі, жеке меншік баспа аппаратында редакторлар, корректорлар құрамы жетімсіз. Тіпті, «И швец, и жнец, и в дуду игрец» деген сияқты өзі директор, өзі редактор, өзі корректор болып істейтін бас­палар да ұшырасады…

* * *
Бір кезде Мұхтар Әуезов: Сартау жайылымына барып қайтқан Ғабит Мүсіреповтің ойлы да өткір очеркін оқығанын жаза келе, былай деп толқыды:
«Жазушы «алты аяқтың» астында өмір сүрген шопандарды суреттейді. Малшылар жылдар бойына кітап көрмеген. Осыдан 10-15 жыл бұрын сауатсыздығын жойған адамдар қазір қайтадан сауатсыз қалпына түскен тәрізді. Осының бәрі кітап оқымаудың салдарынан болған сора­қылық»18.
«Осыған орай, – деп жазады ұлы Мұхаң, – бір жайды ерекше айт­пас­қа болмайды. Қазақ ССР Мәдениет министрі тираж мә­се­ле­сінде… кейбір қауқарсыз, құнт­сыз, жалғаншыл қызмет­кер­лердің жетегінде кеткені байқала­ды»19.
Ал қазіргі уақытта елімізде баспа, полиграфия және кітап саудасы мәселелерімен шұғыл­да­на­тын арнайы министрлік тұрсын, агенттік те жоқ. Бұл күрделі ша­руашылықтың тетігін білетін ма­мандар қайда істеп жүргендері белгісіз. Айналып келгенде, баспа кітап ісі кенже қалып, енді шопандар ғана емес, жалпы қазақ кітап оқудан қалып барады. Ұлы Мұхаңды ренжіткен сорақы­лық­тың көкесін ХХІ ғасырда көреміз деп кім ойлаған.
Мағжанша айтқанда, «Алтын Хакім» Абайдың: «Пайда ойлама, ар ойла, Талап қыл артық білуге, Артық білім кітапта. Ерінбей оқып көруге» деген «мың жыл жүрсе де дәмі кетпес» мәслихаты – қасиетті, құдіретті ұлағат. Кітап – ой кеніші. Кітапсыз ел-жұрт мә­дениетін көтеру, интеллект, пара­сатын тереңдету мүмкін емес.

Шериаздан Елеукенов,
СССР «Үздік баспагері» белгісінің иегері

---

Сілтемелер:

1«Қазақ әдебиеті» газеті. Габриэль Гарсия Маркес. «Газеттік жазбалар». Орыс тілінен аударған Б.Әдетов, 18.11. 2016.

2«Қазақ әдебиеті» газеті. Қарагөз Серікқызы. «Кітап – ұлттық қазына».
4-10 қараша, 2016 ж.
3«Тәуелсіздік – ұлт рухының бастауы». «Қазақ әдебиеті» газеті. 2-8 желтоқсан,
2016 ж.

4Президент Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылы «Қазақ әдебиеті» газетіне берген сұхбатынан.
5Ғабит Мүсірепов. Суреткер парызы». «Жазушы» баспасы. Алматы. 1970. 16 б.

6Аталған кітап. Изд. «Советская энциклопедия. 1982. с.489.
7Николай Никулин. Литературовед Игорь Волгин: «У Достоевского был выбор: либо пристроить свой роман, либо броситься в Неву». Газета «Комсомольская правда». 11.11. 2011.

8«Комсомольская правда». 20 ноября,
1910 г. с.10.
9Анастасия Ермакова. Творить не благодаря, а вопреки. «Литературная газета». 23-29 ноября, 2016 г.

10Эрдин Эльдышев. Язык – душа народа. «Литературная газета». 7-13 декабря,
2016 г. с.11.

11Талғат Сүйінбай. «Дәуір» «Дәуір» болғалы қағаз қат-бояу қымбат».
12Бақтияр Тайжан. «Қарасорадан қағаз өндіріледі. «Егемен Қазақстан» газеті. 8 шілде, 2016 ж.

13Сергей Дмитриев.  «Страшно представить Россию без книжных магазинов». «Литературная газета» 18-24 февраля,  2015 г. 

14Газета «Московский комсомолец». «Смартфон неожиданным образом вредит интимной жизни».  21-27 декабря, 2016 г. стр. 24.

15«Комсомольская правда». 7-14 декабря, 2016 г. с.22.
16 Газета «Время». 24. 11. 2016 г.
17«Қазақ әдебиеті» газеті. Қарагөз Серік­қызы. «Кітап – ұлттық қазына». 4-10 қараша, 2016 ж.

18Мұхтар Әуезов. 19-том. «Сөз – кітап достың жөнінде. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы. «Жазушы». 1985. 316 б.
19Сонда. 347 б.