Мұхтар МАҒАУИН

---

Қазақ ұлттық зиялыларының алғашқы легі – патша заманында, бір тарабы Омбы, Томск, одан әрі Москва мен Санкт-Петербург, қиырдағы Варшава мен Берлинде жоғары білім алып, түгелдей дерлік Ұлт-азаттық қозғалысы Алаш Ордаға қатысқан, ақыры 1929 жылы жаппай тұтқындалып, атылып, айдалып, ең соңғы жұқанасы 1937 жылғы Үлкен террор кезінде жойылып біткен, бүткіл отарлық Азия құрлығында теңдесі жоқ, қуатты, өзгеше қауымның тағдыр-талайы көпке мағлұм. Алайда, осы жиырмасыншы-отызыншы жылдар тоғысында алдыңғы ағалардың ізімен жаңа бір толқын қалыптаса бастаған еді. Алаш арыстарының көзін көрген, сөзі мен ісін үлгі тұтқан, білімдар әрі күрескер ұлттық тұлғалардың жаңа нұсқасы. Бұл топтың ең жарқын өкілі – қаламгер, социолог, мемлекет қайраткері Смағұл Садуақасов болды. Және ғылым мен әдебиет саласында қаулап шығып келе жатқан жігерлі жастар. Бұлардың тағдыры тіпті қиын болғанын көреміз. Алдыңғылар қаншама шаруа атқарып, айтарын айтып кетіп еді, кейінгілер қоғамдық өмірге араласып, дыбысын шығарып үлгерер-үлгерместен жаппай тұншықтырылды. Әлібек Қоңыратбаев сияқты білгір әдебиетшілер айдалып, атуға кесілсе, көпшілік жастар тұяқ серпе алмаған, шарасыз жағдайда дүниеден баз кешті. Осы ретте әдебиет тарихшысы, барлық азап пен тозақтан аман өтіп, ақыр түбінде әуелгі мүмкіндігінің әлденендей бір бөлшегін кәдеге асырып, қатарға қосылған Мұратбек Бөжеев (1910–1980) тағдыры өзгеше сыпат танытады.
Мұратбек Бөжеев Қарқаралы дуаны, Дағандел болысында (кейін­де Семей облысының Шұ­бар­тау ауданы) туыпты. Осы өңір­­д­егі ежелден белгілі әулеттен. Ал­­­тыншы бабасы Жанбай-жар­ғы­­­шы өз заманындағы орыс-қа­зақ қатынасында, тарихи құжат­тар­да аталатын, есімі өлең-жырға қо­­сылған тұлға. Әкесі Бөжей Мың­­­­­­ғатұлы әуелгі қазақ зия­лы­ла­ры­ның санатында. 1880 жыл­дар­дың орта шенінде Омбы қа­ла­сындағы «Орталық фе­льд­­шерлік мектепті» бітіріпті. Бұл – осы
80 жылдардан бастап алғашқы қа­зақ дәрігерлері – Жакула Күші­ков, Бақи Шалымбеков, Баймұрат До­сымбеков, Аббас Айманов сияқ­ты белгілі мамандар оқып шық­қан, өрелі оқу орны болатын. Бұдан соң Томск универ­си­те­тінің медицина фа­куль­тетіне тү­седі. Бітірген, әлде орта жолда оқуын үзген – нақты дерегі бел­гісіз. Ақыры, 1890 жыл­дардың бас кезінде Шың­ғыс­таудың түс­ті­гі, Абай қонған, кейінде Мұхаң жаз­ған Бақанас өзенінің бойын­дағы ата қоны­сына қайтып ора­ла­ды. Және өз заманындағы оқы­ған ағайын­дардың көпшілігі сияқ­ты, ел билігіне араласпай, та­за дәрігер­лік қызметпен айна­лыс­қан. Осы орайда Абаймен дос-жар жағ­дайы, жыл сайын ұлы ақынның денсаулық жағ­дайын тексеріп тұруы, ақыры, Абай ажал жасты­ғына бас қойған кез­де арнайы баруы – сол заман ес­теліктерінде таңбаға түскен. Бө­жей 1930 жылы қызыл жендеттер қолынан қазаға ұшырайды.
Бала кезінен өзгеше зиыны бай­қалған Мұратбек әуелде үй ішін­де әкесінен, одан әрі жалда­ма­лы орыс оқытушысынан бастауыш білімін негіздейді. Содан соң Семей Мұғалімдер семи­на­рия­­сын бітіреді. Мұхтар Әуе­зов­тен дәріс алған. Ізінше, Қар­қара­лы қаласындағы мұғалімдер кур­­сында оқытушы болады. Мұнда Ахмет Байтұрсыновпен ұшы­ра­са­ды, ұлы ұстаздың үлгісін танып, тағылымын алады. Міне, осы кезде қазақ ән-күйлерін жинақ­тап, зерттеп жүрген атақты Затае­вичпен кездесіпті. Кейі­ні­рек, 1931 жылы шыққан «Қазақ­тың 500 ән, күйі» жинағында Затае­вич­тің арнап айтатыны бар: «Жас, әрі жігерлі халық мұғалімі Мұ­ратбек Бөжеевке мейлінше қа­рыз­дармын; ол маған көптеген қыз­ғылықты әуендерді айтып, жаз­дырумен қатар, менің жұ­мы­сымның мән-маңызын түсінген са­налы ісімен өз тұстастарына да үл­кен қозғау салды», – деген.
Ана тілін оқып-тану, ғылым-бі­лім­ді игеру туралы алғашқы бір ма­қалалары баспасөзде жа­рия­лан­ған жас жігіт Қар­қаралыда көп бөгелмейді, үлкен оқу жолына талап қылған. Әуелде, 1927 жы­лы Саратов университетінің та­рих-филология факультетіне ке­ліп түседі. Алғашқы курстан соң Екінші Москва Мемлекеттік университетінің сәйкес факуль­те­тіне ауысыпты – Второй Московский Государственный уни­вер­ситет. 1918 жылы жаңадан құ­рылған таңдама жоғарғы мектеп. Университеттің филология фа­культетінде Еуропа ғылымы­ның алдыңғы қатарындағы біл­гір оқымыстылар – ССРО Ғылым ака­демиясының ака­де­мик­тері М.Н.Розанов, П.Н.Сакулин, Н.К.Пиксанов қатарлы ғұлама про­фессорлар дәріс береді екен. М.Бөжеев бұдан бұрын Саратов уни­верситетінде атақты фо­льк­ло­рист А.П.Скафтымовтың алдын көрген. Осындай озық үлгі жә­не тынымсыз оқу, ізденіс нә­ти­жесінде Мұратбек Бөжеев танымы кең, білімі терең зерттеуші ретінде қалыптасады. 1930 жылы Екінші Москва университеті таратылып, үштен бір бөлшегі Педагогтық институт аталға­ны­мен, бұрнағы оқытушы-про­фес­сор­­лар құрамы және тиесілі дә­ріс­тер программасы сақталып қал­­ған еді. Білім тереңіне бойлау одан әрі жалғасады. Студент ке­зі­нен-ақ ғылымға икемін та­ныт­қан М.Бөжеев 1932 жылы атаулы оқу орнын бітіргеннен соң, МИФ­ЛИ – Москваның философия, әдебиет, тарих институты­ның (Московский институт философии, литературы, истории) аспирантурасына қабылданып­ты. Осында профессор В.Ф.Доб­­рыниннің же­тек­ші­лі­гімен «Гончаров шығар­ма­шылығындағы Обломов» («Об­ломов в творчестве Гончарова») деп аталған кандидаттық диссертациясын жазып бітіреді. Алайда, қорғап үлгермепті. Жас маман шұғылынан Алматыға шақыртылады. Сөйтіп, М.Бө­жеев әуелі ҚазПИ-де, осыдан соң ҚазМУ-де оқытушы профессор бо­лады, сонымен қатар, ССРО Ғы­­лым академиясы Қазақ фи­лиа­лының Әдебиет секторында (кейінгі Әдебиет институты) аға ғылыми қызметкер ретінде, пе­да­гогтық һәм жан-жақты зерттеу жұ­мыстарын ұштастырыпты. Жас ғалым республикалық журналдар бетінде әдебиет тарихы жә­не теориясына қатысты алғаш­қы мақалаларын жариялай бас­тайды. Оның ішінде 1940 жылы «Әде­биет және искусство» – кейін­гі «Жұлдыз» журналында жа­рық көрген «Абай және Пушкин» атты көлемді зерттеуінің ор­ны бөлек. Бұл – өз тұсындағы қа­зақ әдебиеттану ғылымының биік деңгейінде жазылған, Абайтану тарабында маңыз-мағынасы ескір­мейтін, зерделі талдау болатын. М.Бөжеевтің осы тұстағы та­ғы бір айрықша мәнді еңбегі – Мұхтар Әуезовпен бірге ұлы Абайдың екі томдық жинағын әзір­леу, тиесілі ғылыми түсініктер жазуы. Ұлы ақынның кейінгі ба­сылымдарына тиянақ, үлгілі нұс­қа болған, өзгеше еңбек. Осы кездегі және бір елеулі жұмысы – Әлкей Марғұлан және Белгібай Ша­лабаевпен бірге жазып, бас­тыр­ған «Қазақ әдебиеті. Фольклор» оқулығы.
Өкінішке қарай, дарынды жас ғалым кеңінен қанат жайып үл­гермеді. 1942 жылы, бұрынғы үстем тап – бай баласы, қазірде идеялық-саяси тұрғыда сенімсіз, «жат элемент, халық жауы» ре­тінде әшкереленіп, айдалады. Со­дан он төрт жылдан астам, ұзақ уақыт бойы атақты Карлаг – Қарағанды концлагерінде қа­пас тұтқында отырыпты. 1956 жы­лы ғана ақталып, бостандық-қа шы­ғып, Алматыға оралады. Әлі де қатаң бақылау астындағы азат өмірде бәрін жаңадан бас­тауға тура келген. Тұтас бір жылға та­қау сарылыс, қаншама өткелек, ма­шақаттан соң, Ғылым ака­де­мия­­сының, өзі негізін қалау­шы­лар­дың бірі болған Әдебиет институтына Кіші ғы­лыми қыз­меткер дәрежесінде қа­былданады. Бір­ден-ақ түбе­гейлі, үлкен жұ­мыс­тарға кірісіпті. Ақыры 1960 жы­лы Абай шығар­машылығынан кан­дидаттық, ал 1973 жылы, көпе-көрнеу бөгесін, көлденең қиын­дықтардан соң, ХІХ–ХХ ға­сырлар шегіндегі әдебиет тарихынан докторлық диссертацияға қол жеткізеді.
Айтқанға бәрі оңай. Мұрат­бек Бө­жеев 1957 жылы Әдебиет инс­ти­тутына Кіші ғылыми қыз­мет­кер ретінде әрең-пәрең қа­был­­дан­ған кезде, сонау 30 жылдарда ал­дынан өткен шәкірті Қа­жым Жұ­малиев – доктор, профессор, ака­демик болып отырған. Жал­ғыз Қажекең ғана емес, қатарлас бас­таған әмбебап Әлкей Марғұ­лан, ежелден дос-жар әдебиет­ші­лер – Белгібай Шалабаев пен Ес­ма­ғамбет Исмаилов, тарихшылар Бек Сүлейменов пен Тілеш Шойын­баев, экономист Серғали То­лыбеков – бәрі де атақты, абы­рой­лы. Кейінде өсіп шыққан жас­тарды айтпағанда. Обалы қан­ша, көзкөрген зерделі ағайын­дар мейлінше қолдап бақты. Мә­се­лен, М.Бөжеев кандидаттық дис­сертациясын қорғаған кезін­де, азулы академик Қажым Жұ­ма­лиев, бір за­мандағы ұстазының қи­лы тағ­дырына қайыса келе: «Мұратбек Бөжеевтің бұл жұмы­сы­на доктор­лық мәртебе берсе де ар­тық болмас еді», – дегені бар. Сон­дай-ақ, М.Бөжеев Мұхтар Әуе­зовтің Әдеби-мемориалдық му­зейінде қызмет атқарған кезде ұлы жазу­шының қызы Ләйла Әуе­зованың үлкен ағаның ғы­лы­ми жұмысына ғана емес, тұрмыс жайына да қаншама қамқорлық жа­сағанын атап айту керек.
Мұратбек Бөжеевтің канди­дат­тық дәрежеден соң, Әуезов му­зейінде және Әдебиет инс­ти­тутының қолжазба, текстология бөлімінде қызмет атқарған соңғы жиырма жылы айрықша жемісті болды. Ғалымның осы кезеңде жа­саған жұмыстарын: мәтінтану-текстологиялық, библиогра­фия­лық және нақты зерттеулер деп, шарт­ты түрде үш салаға жіктеуге болар еді. Қай-қайсы да күрделі, әрі маңызы мен мағынасын жоймас, қажетті еңбектер.
Ескілікке жетік М.Бөжеев Октяб­рьден бұрынғы, тұтас бір ға­сырлық кезеңде Қазан, Уфа, Орын­бор, Ташкент, Санкт-Пе­тер­бург қалаларында басылып шыққан барлық қазақ тілді кі­тап­тарды түбегейлі саралап, аса құнды, әрі толымды библиог­ра­фия­лық көрсеткіш жасап бас­тырды. Бұл – қадыми араб жазулы, сирек нұсқалардың жай ғана тізбесі емес, әрбір кітаптың ба­сыл­ған жері, шыққан жылы, нақ­ты атауымен қатар, өзіндік сы­паттамасы байыпталған, дәйек­ті һәм қайталанбас еңбек бола­тын. Кейінгі ғылыми зерт­теу­лерге бағдарлама, деректі нұс­қау. Сонымен қатар, М.Бөжеев Мұхтар Әуезов шығармаларының алғашқы, біршама толымды библиографиясын құрастырды.
М.Бөжеевтің мәтінтану және текстология тарабындағы алғаш­қы еңбегі – ілкіде айтқаны­мыздай, 30 жылдардың соңында Мұхтар Әуезовпен бірге ұлы Абайдың екі том­дық Шығарма­лар жинағын дайын­дап, 1940 жылы жарияға жет­кізуі. Бұл – шын мәнісінде Абай­дың алғашқы академиялық ба­сылымы болатын. Ұлы ақын­ның 1909 жылғы әуелгі жинағы, одан да мәндісі – Мүрсейіт қол­жазбаларын саралау нәтижесінде қа­лыптанған және тиесілі түсі­нік­тер жазылған бұл соқталы екі кітап Абайдың бұдан соңғы, күні бүгінге дейінгі барлық басылымдарына негіз қалаған еді.

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының докторлары. Мұратбек Бөжеев (оң жақтан екінші) Әди Шәріпов, Мұхаметжан Қаратаев, Зәки Ахметов және басқалармен бірге. 1976 жыл, Алматы.

---

М.Бөжеевтің мәтінтану және текстология саласындағы және бір күрделі еңбегі – Мұхтар Әуе­зов­тің алғашқы толымды топта­масы – он екі томдық Шығар­ма­лар жинағын (1967-1969) да­­йын­­дауға қатысты. Ұлан-ғайыр шаруаға бастан-аяқ атсалыс­қа­ны­мен, М.Бөжеевтің негізгі жұ­­мы­сы – ұлы жазушының бас­тау ке­зеңдегі әңгіме, повесть, мақ­а­ла­ларына тікелей байланысты. Шын мәнісінде ескіліктен мүлде дерлік қол үзген әдеби-ғылыми ор­тадағы арабша қара танитын жал­ғыз кісі болған­дық­тан, «Қор­ғансыздың күнінен» «Қараш-Қа­раш­қа» дейінгі бар­лық проза жә­не «Еңлік-Кебек», «Бәйбіше-то­қал», «Қарагөз» бен әуелгі ғы­лы­ми зерттеулер және көсем­сөз бен әрқилы мақалалар түгелдей М.Бөжеевтің қолынан өтеді. Тиесілі мәтіндерді сүзе қарау, ар­тық-ауыс жаңсақ басылым, көл­денең қателерден арылту өз ал­дына, осы шығармалардың әр­қайсына тиесілі ғылыми түсі­нік жазылыпты. Осы реттегі тағы бір елеулі шаруа – «Абай жолы» эпопеясын дәйекті түрде жаңа басылымға дайындау болатын. М.Бөжеев алғашқы екі кітаптың араб таңбалы қолжазбасын мұ­қият тексерістеп, қажетті тү­зету­лер енгізумен қатар, жазушының шы­ғармашылық зертханасына барлау жасайды, эпопеяның жазылу тарихын айғақтайды және қазақ руханиятындағы өзгеше орнын атап көрсетеді. Мәтінді текстологиялық тұрғыдан нақ­тылау жұмысында М.Бөжеевке белгілі әдебиет сыншысы Б.Сахариев қолғабыс жасаған екен. Атап айту керек, «Абай жолының» М.Бөжеев басшылығымен әзір­ленген алғашқы екі томы және басқа бір зерттеушілер қарастыр­ған келесі екі кітабы – жиыны төрт томдық эпопея күні бүгінге дейін осы, 1968 жылғы басылым бойынша жарияланып келеді.
М.Бөжеевтің негізгі тақыры­бы – ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр ба­­сын­дағы әдебиет тарихы болатын. Осы ретте білгір ғалым ежел­гі мұраға деген тыйым, теріс көз­қарас азды-көпті оңала баста­ған, арнайы өкімет қаулысы шық­қан 1957 жылдан соңғы ке­зеңде, бұрнада мүлде дерлік жа­бық қалған белгілі ақындар шы­­­ғармаларын қадым таңбадан бүгінгі орыс негізді жазуға түсіру жұ­мысын қолға алады. Әуелде Ғы­лым академиясының Әдебиет институты жүзеге асырған «ХVІІI–ХХ ғасырлардағы қазақ ақын­дарының шығармалары» атты жинақты құрастырушы­лар­дың бірі болды. Бұл өз заманы үшін маңызды антологияға Бұқар жы­раудың Мәшһүр-Жүсіп арқы­лы жеткен толғауларын және Шортанбай мен Базар жырау өлеңдерін дайындап береді һәм ғы­лыми түсініктерін жазған. Бұ­дан соңғы кезеңде М.Бөжеев Шортанбайдың барлы-жоқты өлең, жырларын ықтиятпен са­ра­лап, жеке жинағын әзірлейді. Сон­дай-ақ, Мұрат ақынның да кейін­ге жеткен бір мұрасын түген­деп, таңбаға түсіреді. Және Ғұмар Қараш шығармаларының толымды жинағын қалыптайды. Және Мәшһүр-Жүсіп өлеңдерінің бір томдығын құрастырады. Осы­ның бәрі – ескілікті жете тану­мен қатар, көз майын тауыс­қан ізденіс пен терең таным нә­ти­жесі болатын. Алайда, қазақ әдебиетінің тарихы үшін аса маңызды бұл жинақтар өз кезінде жа­рыққа жетпеді. Кейінгі, заман оңалған кездегі басылым нұсқа­лар­дың өзінде әуелгі текстолог, құрастырушы, зерттеушінің есім-жөні аталмай шыққанын кө­реміз. Мәселен, Мәшһүр-Жү­сіп өлеңдерінің толық топтамасына көлденең біреулер ие болса, Әдебиет институтының қол­жаз­балар қорында түптелген қал­пында тұрған Шортанбай, Мұрат, Ғұмар жинақтары да өзінің бастапқы иесінен алыстап кет­кен­дей екен. Алайда, анық – кейін­гі басылымдардың барлығы да осы аталмыш қолжазба кітап­тарға барып тіреледі. Есебі, Мұ­ратбек Бөжеев ХІХ–ХХ ғасырлар шегінде жасаған осыншама ірі тұл­­ғалардың жолын ашты, кейін­гі таным мен зерттеуге ұйыт­қы бол­ды деген сөз. Ешкім те­ріске шы­ғара алмайтын, дәлел­ді, дәйек­ті ақиқат.
Әлбетте, Мұратбек Бөжеевтің ең негізгі мұрасы – әдебиет тарихына қатысты, өрісі кең, байыпты зерттеу еңбектері. ХХ ғасыр­дың басындағы, Еуропада озық орыс әдебиеттану мектебінің үлгісінде қалыптасқан Мұратбек Бөжеевтің қазақтың өткеніне, әдебиет тарихы, жекелеген тұлға­ларға қатысты ой-толғамдары өз тұсынан өзгеше, мүлде соны сыпат танытады. Ең алдымен көзге шалынатыны – марксистік ілім, таптық көзқарас тұрғысынан қарастыру атымен жоқ. Тіпті, өз тұсындағы бағам мен тұжырым­дарға мүлде қарама-қайшы. Мә­селен, М.Бөжеевтің Мұрат ақын туралы біршама көлемді зерттеу мақаласын алайық. Күні кеше, яғни тәуелсіздікке дейін Мұрат­тың ресми түрде қалай бағалан­ға­ны белгілі. Кертартпа, реак­ция­шыл, жаңалық, прогресс атау­лы­ға қарсы болған, феодалшыл, тар өрісті, идеялық тұрғы­дан зиянкес тұлға… М.Бөжеевтің байыбынша, әсте олай емес екен. Зерделі ғалым советтік идеология бойынша мән-мағынасы те­ріс­ке айналған «Үш қиян», «Сары-Арқа», «Қалмақтың қар­ғысы» және басқа да шығар­ма­ларын дәйек­ті талдау нәти­жесін­де, Мұ­раттың азаттық жаршысы болға­нын ашып көрсетеді. «Заманына наразылық білдіріп, көп шығар­ма­лар жазған Мұрат… ел байлық­қа бөленіп, еркі өзінде болса екен, жер-суынан айрылмаса екен деп тілейді». «Көк ала шекпен, жез түймелерді» шенейді. «Ха­лықтың қамын ойлап, алуан ойға түскен Мұрат әлденендей бір өзгеріс күтеді… халықты ер­лік­­ке, бостандыққа шақырады». «Өкіметтен, зорлықтан, қор­лық­тан құтылып, халықтың көзі ашылуын, ұят, ардың оянуын, ер­кіндікке арам қолын салған­дар­дың құруын көргісі келеді». «Қа­зақ халқы қатарлы жұрттың бірі болса деп тілейді, өзінше көп­тің көңілін оятып, көзін ашсам деп талпынады. Дегенмен, ха­лықтың ауыр халден қалай құ­тылуының лажын таппай, қын­жылады, кейде үмітсіздікке бері­ле­ді…». Тап солай. Осыдан елу жыл бұрын бұдан асырып айту мүм­кін емес еді. Өзгеше таным, ғы­лыми зерде ғана емес, азамат­тық батырлық қажет-ті. М.Бө­жеев мүмкін болған шеңбер ішін­­де анығын, ашығын айтыпты. Мұрат ақын – туған жұр­ты­ның отарлық жағдайын әйгіле­ген, елі­нің еркіндігін аңсаған, азат­тық ұраншысы екен.
Ескілікті мұраны жинаушылар қатарында аталғанымен, реакцияшыл кертартпалар санатына енгізілген Мәшһүр-Жүсіп Кө­пеевтің де ең алғашқы зерделі зерт­теушісі М.Бөжеев болды. Ға­лым қазақ руханиятындағы елеу­лі тұлғаның өмірбаянын қа­лып­тайды және негізгі шы­ғар­ма­лары­на сыпаттама жасайды. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы же­­­­­текші сарын да қазақтың ата-ме­­кен жерінің еркіндігі, бос­тан­дық идеясы екен. Сондықтан да ресми әдебиеттану ғылымында те­ріс бағаланбақ. М.Бөжеев бұл рет­те де ешқандай бұлтаққа жол қал­дырмайды. Мәшһүр-Жүсіп мұ­­расын халқының ұлттық мүд­десі тұрғысынан бағалайды. «Эко­номикалық, идеологиялық, мо­ральдық, мәдениеттік өрлеу өте шамалы, қалың бұқараның ру­хани тынысы тарылып, булық­қан кезде, әлеуметтік қайрат көр­сеткен Көпеев халыққа деген ниетін адал ұстады. Царизм тарапынан байқалған өрескелдік пен әділетсіздікті сынаумен болды». Мұндағы алғашқы сөйлем – Қа­зақ­стан Россияға қосылғаннан соң бар жағынан шұғыл өркендей бастады дейтін қағидаға астарлы жауап. Ал «царизм» деген сөздің ар­­тында «отаршылдық» ұғымы тұр.
Осы қатарда М.Бөжеевтің ХХ ға­сыр басында жасаған Нұр­жан Нау­шабаев, Мақыш Қалтаев, Тайыр Жомартбаев, Спандияр Кө­беев һәм алғашқы драма үлгі­лері туралы және қазақ әдебиеті мен орыс әдебиетінің екі ғасыр ше­­гіндегі өзара байланысына қа­­тысты зерттеуі де өз заманы үшін жаңалықты, мағыналы жұ­мыс­­тар болды.
М.Бөжеевтің өзгеше тұрпатты ең­­бегінің бірі – ХІХ ғасыр қазақ әде­­биетіндегі «Қисса-хикаялар» ата­­латын тосын жанр туралы кө­лем­ді зерттеуі. Бұл – тек ХІХ ықы­­лым ғана емес, қазақ руха­ния­тының сан ғасырлық ұзақ та­рихи шеруіндегі өзгеше толқын еді. Әлі күнге тиесілі бағасын ал­маған, мүлде дерлік зерттелмеген, сан салалы, аса күрделі құ­бы­лыс. Жинақтап келгенде, он­­даған том, әрқилы сыпат, маз­мұн­­дағы ғаламат мұра. Кезінде қа­зақтың ұлттық санасына, дү­ние танымына, керек десеңіз, ді­ни көзқарасы мен ар-ождан, ер­кіндік, бостандақ ұғымының қа­­лыптасуына қисапсыз әсер ет­­кен, қазақ тілін мейлінше байыт­­қан және келешек зама­н­дағы үлкен эпикаға жол ашқан, кең көлемді әдеби ағым. Бұл арналы салаға ең алғашқы болып қа­лам тартқан – Мұратбек Бө­жеев екен. Монографиялық сыпатты, бес баспа табақ көлеміндегі зерттеудің түйінді бір тұсы:
«Қисса-хикаяларды әлеу­меттік бағыты, мазмұны, идея­лық-көркемдік құндылығы жа­ғынан… бірнеше топқа бөлуге бо­ла­ды. Бірінші – көбіне дінді уа­ғыздайтын, исламның қағи­да­ларын, діни ұғым-нанымды на­си­хаттауға бағытталған «Жұм-Жұ­ма», «Сал-сал», «Сейітбаттал» сияқ­ты шығармалар. Екінші – көр­шілес елдер мен басқа шығыс халықтарының ежелгі аңыз-әңгімелері, халық романдары мен поэмалары және классикалық әде­биет өкілдерінің поэма-дас­тандары: «Шаһмаран», «Сей­пілмәлік», «Қасым-Жомарт» «Баһ­­рам» «Шәкір-Шәкірат», «Мың бір түн», «Фархат-Шы­рын», «Ескендір»… секілді шы­ғар­ма­лар…. Үшінші – шығыс сюжетіне құрыл­ған, бірақ қазақ әдебиетіне сіңісті болып, қазақ фольк­ло­ры­ның дәстүрлерімен ұштасып, төл шығарма сыпаттас болып кеткен «Бозжігіт», «Мар­ғуба», «Мұңлық-Зарлық» сияқты шығармалар».
Бұл аталмыш үш топтағы туын­­­­­­дылардың біразы нақты тал­­­даныпты. Ең бастысы – өт­кен­­­дегі қазақ әдебиетінің тарихында мазмұны бай, түр-тұлғасы әр­қилы осыншама үлгілі нұс­қалар бары және бұлардың асыл мұра саналуға тиіс өзіндік қадір-қасиеті айқындалған. Бүгінде бұл қисса-хикаялар қазақ хал­қы­ның ата мұрасы қатарында кезек-ке­зек, лек-легімен жарияға шы­ғып жатыр. Түбегейлі зерттеулер мен нақты таным – болашақ үле­сінде.
Мұратбек Бөжеевтің әдебиет та­рихына қатысты зерттеулерінің ең негізгі бір тұрғысы – Абай бо­ла­тын. Әуелгі мақалалардан ке­йін­­гі ұзақ үзілістен соң жа­зыл­ған кандидаттық диссертация да «Абай шығармаларының идея­лық-көркемдік ерекшеліктері туралы» деп аталған еді. Тетелес докторлық диссертация ауқы­мын­да да Абай мұрасы – орталық, не­гізгі орындардың бірін алады.
«Абай қазақ халқынан шық­қан өзге ақындардың қай-қай­сы­нан болсын көп зерттеліп келеді. Ол туралы айтылған алуан-алуан ойлар кейде бір-біріне қайшы. Абай мәселесі жан-жақты тек­сері­ліп, ғылыми өреге жеткен, түгел шешілген деу қиын, даулы, та­ласты пікірлер бар, талай-та­лай күрделі зерттеулер керек…». Бұдан әрі: «Әрине, Абайды бірден біліп, оның әлеуметтік, ақындық ең­бегін көрсету ісі бір ұрпақтың айт­­қандарымен аяқталмақ емес…».
Демекші, М.Бөжеев зерттеуін­дегі Абай – бұрнада нақты бай­қал­маған, бүгінгі күні де жет­кі­лік­ті назар аударылмаған өзгеше қырынан көрінеді. Мұның әуелгі бір белгісі – ұлы Абайдың хал­қы­мыз­дың ғасырлар бойғы сөз өне­рінің, бұрнағы ұлы жыраулар мен ақындардың сабақтас жалғасы ретінде, өткендегі қазақ әде­бие­тінің асыл қазыналарымен сал­ғас­тыра қарастырылуы. Абайдың Бұқар жырау, Шортанбай, Дулат, Мұрат қатарлы, ресми зерттеулер­де феодалшыл, кертартпа са­нал­ған тұлғалармен рухани және идея­лық-тақырыптық үндестігі – түптеп келгенде, патшалық тәр­тіпке наразылық, елдің бү­гінгі ахуалын танып, болашағын қам­дау нәтижесі екені ашып айтылады. Осының бәрі – қазақ мүд­десі тұрғысынан туындаған құ­былыс екені дәлелденген. Сон­дай-ақ, Абай шығармашы­лы­­ғының өз заманы үшін жаңа­лық­ты сыпаттары, қазақ әдебиетінің даму жолындағы тың құбылыс, айтулы белес екені нақты байыпталады. Абай реализмі туралы со­ны пікірлер, Абай лирикасы­ның өзіндік сыпаты, Абайдың орыс әдебиетімен ара байланысы туралы қаншама құнды пікір бар. Түптеп келгенде, М.Бөжеевтің Абай ақындығына қатысты зерт­теулері – Абайтану саласында Мұхтар Әуезовтен кейінгі ең бір түбегейлі еңбектер болды.
Өкінішке қарай, өрелі ғалым­ның көзі тірісінде жекелеген ма­қалалары мен «Абайдың ақын­дық айналасы» аталатын, бар жа­ғынан ықшамдалған шағын мо­нографиясы ғана жарияға шық­қан еді. Бұдан соңғы кезеңде мүлде дерлік ұмыт қалыпты. Осы­ның бәрінің есесіне, Мұрат­бек Бөжеевтің 100 жылдығы өзі қызмет атқарған, алғаш құрыл­ған кезінен бастап қаншама еңбегі сіңген Әдебиет институ­тының аясында кеңінен аталып өтті. Сол кездегі институт директоры, ака­демик, профессор Сейіт Қас­қабасовтың басшылығымен М.Бөжеевтің ғылыми мұрасына ар­налған атаулы конференция өт­кізілді. Ізінше, марқұмның ар­тын­да қалған барлық қол­жаз­баларына ие болып отырған екі қызы – Гүлбаршын мен Айбарша Бөжеевалардың ұсынуымен «Замана кейіпкерлері» атты көлемді кітабы басылып шықты. Бұл Бі­лім министрлігі һәм Әдебиет инс­титутының таңбасымен жа­рық­қа жеткен, монографиялық сы­паттағы соқталы зерттеудің ғы­лыми редакторы міндетін ат­қарған және байыпты, мазмұнды алғысөз жазған филология ғы­лымдарының кандидаты Серік­қазы Қорабайдың еңбегін атап көрсету ләзім.
Әлбетте, аталмыш кітап – М.Бө­жеев мұрасының әлде­нен­дей бір бөлшегі ғана. Қол­жазба құқы­ғын­да дегенмен, 1960 жылы қор­ғал­ған кандидаттық диссертация, 1973 жылы тиесілі бағасын ал­ған докторлық диссертация – сал­мақты екі монография да қа­зақ әдебиеттану ғылымының та­рихына енген ресми еңбектер бо­­лып саналады. Толық басылым­дары және тиесілі бағамы – келешек күндер үлесінде деп бі­лейік.

2017, қаңтар.
АҚШ.