Бүгіндері біршама мәдениеттанушылар адам интеллектінің күн санап күшейіп бара жатқандығы туралы айтып та, жазып та жүр. Бұның басты себебі – «прогресте» екен. Яғни соған сай сана, ақыл-ой, интеллект туралы түсініктің де өзгере бастағаны ақиқат. Интеллектуалды ұлт, интеллек­туалды қоғам, интеллектуалды ұрпақ, интеллек­туал­ды ел сияқты ұғымдардың ел арасында қалыптасып, халық санасына толықтай сіңу үшін де ойшылдық, ойлылық, ақылмандық алдыға озуы қажет-ақ. Ресейлік философ Роман Акоян бір сұхбатында: «Интеллектуалды мемлекетке айналу үшін бес нәрсені ерекше атап өтер ем. Біріншіден, халықтың сауаттылығы (оқу, білім, кітапқа құштарлық), екіншіден, өнердің, әдебиет пен мәдениеттің бағалануы, үшіншіден, ғылымның дамуына мүмкіндік жасау, төртіншіден, биліктің интеллектуалды синдикаттарды пайдалана алуы, бесіншіден, этикалық һәм эстетикалық нормаларды мықтап меңгерген патриот жастардың көбеюі», – деген екен. Қазіргі қазақ қоғамындағы көптеген көкейтесті мәселенің бірі – ой еңбегінің, жалпы ойшылдықтың құнсыздануы. Өкініштісі де осы. Басқаны айтпағанда, «шоулық мәдениеттің» өзі бұқара санасын жаулап, жақсының не, жаманның не екенін айыра алмайтын дәрежеге жеткізді. Бұны құлдырау, құру, жойылу, деградацияның бастауы деуге толық негіз бар. Жылт еткен жылтыр дүниеге елеңдеп, бір күнде атақты боп, ал келесі бір айда есімін есіңе түсіре алмайтын дәуірде өмір сүріп отырғанымыз шындық. Соның тасасында елге, мемлекетке, ұлтқа, қазақ ұлтына қажетті қаншама дүниеден құр қалып жүргенімізді бір сәтке ойласақ қой, шіркін! Осы ретте, біз «Бүгінгінің сауалы» айдарында интеллект, интеллектуалдық секілді контексті алуға ұйғардық. Өз ойын ортаға салған мамандар пікіріне бейжай қарамайтын шығарсыздар деген ойдамыз.

---

Айдос МҰРАТҰЛЫ,
философ

Интеллект – капитал
Интеллект де­геніміз латын­шадан ау­дар­ған­да – «түсіну» деген мағына береді. Демек, интеллект тек оқу, білім алу, тәжірибе жинақ­тау ар­қылы жетілу, өзін және қо­ғам­ды дамыту үшін, жаңа жағ­дай­лар­ға сай бейімдеу ғана емес, ең негізгісі түсіну, түсінісу деген сөз. Ин­тел­лектуалды тұлға деп біз түр­лі та­қырыпта еркін сөйлейтін, жаңа­шылдық әрі шығармашылық тұрғыда білім алуға дайын, қабі­лет-қарымы өте дамыған адамды айтады екенбіз. Интеллектуалдар ғылыми жаңалықтарды ашуға, түр­лі жобалар жасауға икемді. Ол­ар жасаған өнімді бүкіл қоғам, тіптен, барша адамзат пайдалана алады. Кез келген ғылыми жаң­а­лық­тың қайнар бастауында қан­дай да бір интеллектуал тұратыны белгілі. Батыс қоғамтану ғылы­мын­да «интеллектуал» ұғымын қол­дану «интеллигенция» ұғы­мына қарағанда кең тараған. Оның тарихи себебі бар. ХVIII ға­сырға дейін еуропалықтар көзі ашық, көкірегі ояу адамды интеллектуал деп атағанын айта кеткен жөн. Себебі, о заманда халықтың басым бөлігі сауатсыз болған. Ағар­ту­шылық жұмыстың жандануынан Еуропада сауаттылық деңгейі артып, бұл өз кезегінде ха­лықтың интеллект деңгейінің көтерілуіне ықпал еткен екен. Содан бастап, интеллектуал деп ас­қан оқымысты, дарынды кісі, ойшыл мен ғалымды атаған-ды. Интеллектуал – тек ақылдың ғана емес, біліктіліктің, жоғары білім­ді­лік­тің өлшемі. Қазақ елінің Батыс пен Шығыс өркениеттерінің арасында орын тебуі қазақ жанын әрі-сәрі күйге түсіріп, оның бойына еліктегіштік, ксенофилия, то­леранттылық сияқты қасиеттер пайда болды. Қазақ даласын Ұлы Жібек жолының басып өтуі Қытай мен Еуропа арасындағы сауда керуендерімен бірге жүрген түрлі діннің, мәдениеттің, ұлт өкілдері­нің қазақтармен қарым-қатынас жасауына игі ықпал етті. Қазақ же­рінде бұдан бөлек, араб шап­қын­шылығы, Ислам дінінің таралуы, Шыңғыс ханның жорық-тары, Жоңғар соғыстары, Ресей боданына айналу, Кеңестік кезең­дегі ин­дус­трияландыру, тың игеру сияқты түрлі тарихи-саяси процестер сапырылыса жүріп, шар­та­рап­тан жиналған түрлі мәде­ниет­­тер тайқазанындағы сорпадай бүлкілдеп қайнап, қойыртпаққа айналды. Осылайша қазақ жаны Шығыс пен Батыстың өзара диа­логының негізінде биік сапаға кө­терілді. Осы ретте, қазақ ұлты­ның басқаға еліктеп-солықтауын заңдылық деп қабылдауымыз қажет. Қазақ жаны еліктеудің ар­қа­сында өзге мәдениеттерден жақ­сыны да, жаманды да бойына сіңіріп, гибридті күйге түсті.
Кейбір қазақтар нағыз ксенофилге айналып, ана тілінен гөрі шет тілін ардақтайтын, төл мә­де­ние­­тіне қарағанда, бөтеннің мәдениетін дәріптейтін, бейтаныс дінді ұстанатын рухани дертке шалдықты. Тек батыстық үлгіге ғана байланып қалу, көз жұмып көшіріп алудан әлі де арыла алмай келеміз. Біздің инновация деп жүргеніміз Батыста әлдеқашан пай­да болып, көзтаныс болған дүниелер. Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев «инновация» дегенде шетелден көшіріп алуды ем­ес, отандық зиялы қауым өкіл­де­ріне батыстық білімді пайдалана отырып, Әлемде теңдесі жоқ жаңа ғылыми жаңалықтарды ашу­ды айтқан еді. Инновация де­геннің өзі ағылшынша – «in­nova­tion», қазақша – «жаңашыл­дық» деген мағына береді. Бұл тиім­ділікті арттыру, сапаны жақсарту, немесе заман талабына сай келетін жаңа ілім, технология, техника жа­сау деген сөз. Инновация да адам­ның интеллектуалды еңбегі­нің, қиял-фантазиясының, шы­ғар­машылығының, өнертапқыш­тығының, рацио­нализаторлық ізденісінің нәтижесі. Инновацияға бу машинасының, іштен жану қозғалтқышының, радио, телеграф, теледидар, факс, интернетті мысалға келтірсек болады. «Батыс, батыс!» деп тамсанамыз. Сонда Шығыс Азия елдері артта қалып отыр ма? Жапон, Қытай, Сингапур, Малайзия, Индонезия, Оңтүстік Корея сияқты шығыс елдері қазір Батыстан озып кетті. Батыстық ілім мен жапондық рухты ұстанған Жапония, ұлттық-коммунистік-капиталистік-ба­тыс­­тық синтезді ұтымды дамытқан Қытай, географиялық факторын пайдалана біліп, медицина мен фармацевтикадан әлемге таныл­ған Индия, бірде-бір табиғи бай­лығы жоқ болса да өзіндік даму жолын тапқан Сингапур үлгілері кімді болса да таңқал­дырады. Жапонның басты ерек­шелігі – дәстүршілдік пен еңбек­қорлық. Олар жан-жақты жаңаруға қандай құштар болса, дәстүрді сақтауғада сондай адал, қоршаған дүниені қандай әсемдікпен сезін­се, ең­бекке де сондай сүйіспен­шілікпен берілген. Бұл олардың қанына сіңген әдет. Тіптен 140 миллион адам еркін сөйлеп, 128 мил­лион адам ана тілім деп есеп­тейтін, 2136 иероглифтен тұратын (1006 кёику кандзи және 1130 кан­дзи иеро­глиф­терінен жинақталған, негізі иероглифтері одан да көп, 2010 жылы Жапония Білім минис­трлігі алфавитті 2136 иероглифпен шектеу туралы бәтуаға келген) ұлттық жазуларының өзі тұтас бір әлем. Бірақ жапондық элита мұндай «тілдік ауруға» бой алдыр­маған. Тілі мен жазуы қазақ тіліне қара­ғанда анағұрлым күрделі болса да, өз ана тілін – жапон тілін білмей­тін жапондық жоқ. Оған қоса, теңдесі жоқ классикалық театры, сан алуан жекпе-жектері, бірегей шай жасау рәсімі, нәзіктік пен әсемдікке толы икебана жасау өне­рі, т.б. жапондарға ғана тән салт-дәстүрлері сабырлық пен ең­бек­қорлықты қажетсінетін ұлттық өнерге айналған. Қытай экономикасы соңғы онжылдықта еселеп дамып, Әлемде алдыңғы орынға шықты. Бес мыңжылдық тарихы, дербес өркениет саналатын бай мәдениеті, кең жерінде көп санды халқы бола тұра, Қытай бір кезең­дері ағылшын отарында боп, жапон шапқыншыларының тепкісін де көрді. Батыс менсінбеген, артта қалушы кедей ел саналған Қытай бүгінгі таңда бүкіл әлемді таңдан­дырып, «Қытай ғажайыбы» деген дамудың озық үлгісін көрсетіп отыр. Мұндай керемет жетістікке көршілес «Аспан асты» елі қалай қол жеткізді? Қытайлық даму моделінің астарында, саясаты мен мемлекеттік басқару ісінде қандай құпия сыр жатыр? Қытай тәжіри­бесінен қандай сабақ алуға болады? Міне, осындай көкейкесті сұрақ­тар бүгінде әркімді қызық­тырады.
Қазіргі кезде қазақстандық жоғары оқу орындарының, ғы­лыми орталықтардың материал­дық-техникалық базасы, ғылыми әлеуеті күннен-күнге дамып келеді. Қазақ жастарының білімге ұмтылу талабы да таудай, тек ғылыми-техникалық үдерістегі артта қалушылық интеллектуал­дық өреден емес, көбіне техноло­гия­лық кенже қалушы­лық­тан екені де рас. Сондықтан да Н.Ә.Назарбаев өз тұсында елді тығырықтан шығару кезеңі мен одан кейінгі уақытта инновация­лық дамуды бетке ұстауды және білім беру жүйесінің бүкіл технологиясын заман талабына сай жетілдіру керектігін атап көрсетті. Дегенмен, бізде интеллектуалдық дамуда айтарлықтай кемшіліктер де баршылық. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Елбасының жолдауында алдағы 10-15 жылда ғылыми қамтымды экономикалық базис жасауымыз керек, онсыз біз әлемнің дамыған елдері қатарына қосыла алмаймыз, мұны дамыған ғылым арқылы шешуге болады деп көрсетілген. Ғылыми қамтым­ды экономика құру – ең алдымен Қазақстан ғылымының әлеуетін арттыру. Жолдауда ғылыми қам­тымды салалар – электроника, лазерлік техника, коммуни­ка­ция­лық және медициналық жабдық­тар жасау, геологиялық барлау саласы бойынша әлемдік нарыққа шығу, автомобиль және авиақұрас­тыру, тепловоз, жолаушылар және жүк вагондары өндірісі, мобильді, мультимедиялық, нано және ғарыш­тық технологиялар, робот техникасы, гендік инженерия салаларын, болашақтың энергиясын іздеу мен ашу, агроөнеркәсіп кешенін инновациялық бағытқа түсіру, «Жасыл» экономикаға көшу, аграрлық-инновациялық кластерлер құру т.б. деп нақты анықталған. Енді осы міндеттерді қалай жүзеге асырамыз? Отандық ғылым мұндай міндеттерді шешуге даяр ма? Басты мәселе осы!.. Ал­ға небір асқақ міндеттер қой­ғаны­мызбен, оның барлығы да қара жердің бетінде жүріп, өмір шындығымен бетпе-бет келу арқылы шешілері ақиқат. Сол сияқ­ты, қазақстандық ғылым да өздігінен дамымайды, оны дамытатын зиялы қауым өкілдері, атап айтсақ, негізінен ғалымдар, яғни, ғылыми қызметкерлер мен жоғары оқу орындарының профессорлық-оқытушылық құрамы. Өйткені, бүгінгі білімді студент – ертеңгі ғұлама ғалым. Ал енді осы қазақс­тан­дық ғылымды дамытады дейтін ғалымдарымыздың хал-ахуалы қандай, оларға ғылыми-зерттеу жұмыстармен айналысуға қажетті жағдайлар жасалған ба? Бұл сұрақтарға жауап іздеу үшін жүйелі талдау жасау қажеттігі туындайды, себебі, отандық ғы­лым­ның дамуына тұсау болып отырған проблемалар өте көп, тіптен, кейбір мәселелердің ше­шімі Тәуелсіздік алғалы бері табылмай, әбден қордаланған. Егеменді ел болғалы бері қаншама білім-ғылым министрі ауысқанын халқымыз санаудан жаңылысатын болды, олардың білім мен ғылым­ды әлемдік стандартқа сәйкестен­діру мақсатында жүргізген реформалары бұрыннан келе жатқан ескі проблемаларға қосылып, жығылғанға жұдырық боп тұр. Ел ішінде: «Сүйегі асыл, текті атаның баласы», – деген сөз бар. Бұлар тұқымға байланысты айтылған. Ол әкеден балаға генетика, ал анадан фонотипі арқылы беріледі дегенді білдіреді. Жалпы, ата-бабаларымыз қой соңынан еріп, қоныс таппай көшіп-қонып қана жүре бермеген. Олар мәдениет пен өркениетке өзіндік үлесін қосып отырған. Сол сияқты, Біз де қазақ ойына, қазақ интеллектуалдық күш-қуатына барынша үлес қосуымыз керек. Себебі, Біз қазақ­тар текті, тектілікті бәрінен биік қойған ұлтпыз. Даму тек ғылым-білімде ғана емес, өзекке, өзімізге оралуда жатыр. Бұл құбы­лысты «идентификация» дейді. Онсыз өсу жоқ. Интеллект – басты капитал. Бірақ әдебиет пен мәдениет соның тірегі!.. Сон­дық­тан тарихқа, әде­биетке, өнерге, мәдениет атты бас­тауға баруға тура келеді. Құры тех­нократиямен ешкімді таң қал­дыра алмаймыз…

---

Азат МӘРТАЕВ,
әлеумет­танушы, дінтанушы

Басты міндет – интеллектуалды ұлт тәрбиелеу
Білім мен мәдениеттің өзара ықпалдастығын күшейту – мем­лекеттік жұмыстың бір тармағы. Өз асылымыздың парқын білмеу қоғамда оларға деген құрметтің жоқтығынан ба деп ойлаймын. Рухани-адамгершілікті тәрбие беру – ізгілікті іс. Дегенмен, оның өзі сыртқы тіршілікпен, қазіргі өмір шындығымен қабыспайтын болса күлкі тудырады. Жемқор­лық, сыбайластық, ақшаға құ­нығу­шылықпен өмір сүріп жүрген қоғамға тап-таза адамдарды даяр­лағанда, олар бұл жүйеге бейімделе алмай, керексіз болып қалмай ма? Мемлекеттік идеологияны қалып­тастырып, әділетті қоғамға апарар жолды ту етіп ұста­натын уақыт жеткен сияқты. Бұл идеологияның ең негізгі мақсаты – адам бойына жақсы мен жаманды айыра білетін қасиеттерді қалыптастырумен қатар, жақсының абыройын асырып, жаманның құтын қашырып, жалпыға жария ету болмақ. Аны­ғырақ айтсақ, жас ұрпақты алаяқ­тық, дүниеқұмарлық, мансап­қор­лық, мақтаншақтық, жалқаулық, жағым­паздық, жемқорлық, қаты­гездік, т.б. толып жатқан жаман әдеттерден жиренетін, адалдық, қана­ғатшылдық, қарапайым­дылық, имандылық, еңбекқорлық, отансүйгіштік, мейірімділік қа­тар­лы ізгі қасиеттерді бойына сіңіруге талпынатындай етіп тәрбиелеуді мақсат етуіміз керек. Имандылықты жоққа шығарған коммунистік қоғам идеологиясымен тәрбиеленіп, өмір сүрген ұрпақ санасы бүгіндері әлі өзгере қойған жоқ. Жемқорлық – имансыздық белгісі. «Құдайдан қорықпағаннан қорық» дейді қазақ. Олай дейтіні, Құдайдан үміті жоқ имансыздар кез келген уақытта адамдарға, қоғамға ке­сірін ­тигізуі мүмкін. Сондықтан ондайларды жоюдан пайда жоқ. Керісінше, оларды қайта тәрбие­леп, бейімдеуіміз керек. Адам тәрбиесіндегі діннің ролін ешкім де жоққа шығара алмайды. Тіпті, түптеп келгенде, адамның бойына имандылық қасиетін дарыта алмайынша, қоғамдағы теріс кө­рініс­терден арыла алмаймыз. Се­бебі, имандылық жоқ жерде, қанағат пен ар-ұят жоқ. Ғасырлар бойы ұлтының ұлы ойшылы Кұңфудзы ілімін үлгі етіп ұстанған қытай қоғамының бүгінде қан­шалықты өсіп, өркендеп, әлемдік сахнада қаншалықты жоғары деңгейге көтерілгенін көріп отырмыз. Егер біз де іргесі мықты, рухы күшті ел болып, мемлекет­тігімізді баянды етеміз десек, адамзат тарихындағы ақыл-ой алыптарымен қатар, өз халқымыз­дан шыққан ұлы тұлғаларымыздың ұрпаққа мұра етіп қалдырған ұлағатты өсиет, өнегелерін қоғам­дық өміріміздің мызғымас өзегіне айналдыруымыз қажет. Осы тұр­ғы­дан келгенде, интеллектуалды ұлт боламыз десек, алдымен киелі интеллектуалдық қорымыз­дың көзін ашып, ұрпақ кәдесіне жарат­пақ абзал. Ал Әлемдік ақыл-ой­дың озық үлгісі мен инновациялық жетістіктерін өз «асқазанымызда» қорытпасақ, бұл да ас болмайды. Интеллектуалды көшбасшылық – адами ресурстың сапасына байланысты. Халықтың интеллек­туал­дық деңгейі – оның білім са­пасы, инновациялық үлгі, бә­секеге қабілеттілік, озық технологиялар, интеллектуалдық мен­шік, басқарушылардың кәсібилігі, жоғары мәдениеттілік, қоғам ал­дындағы жауапкершілік кағи­дат­тарымен бағаланады. Қазақс­тан­да интеллектуалды ұлт қалып­тас­тыру үшін қазақтың жи­­ған-тер­генін кәдеге жарата білетін және инновациялық дәстүрді жетік меңгере алатын алғыр ұрпақ тәр­биелеу қажет. Меніңше, интеллектуалды ұлт – әрбір азаматтың өз күш-жігері мен болашағына деген зор сенімінен құралады. Интеллектуалды ұлт қалыптастыруда екі маңызды факторды атап айт­қым келеді. Біріншіден, әрбір аза­маттың білімі мен кәсіби дең­гейінің заман талабына сай болуы, яғни лайықты ғұмыр сүруі және мем­лекетке пайда әкелуі үшін не­ғұр­лым бәсекеге қабілетті болам де­ген алдына үлкен мақсат қойылуы тиіс. Екінші фактор – бар­­лық халық үшін мемлекет тарапынан қажетті инфрақұрылым жасалуы шарт. Қазақстанда интеллектуалды ұлттың жаңа фор­мациядағы буынын қалыптас­тырудың қажетті алғышарттары баршылық. Ең бастысы, интеллектуалды ұлт болу әрқайсысы­мызға тікелей байланысты екенін сезіне біл­ге­німіз жөн. Бұл үшін бізге аме­рикандықтарды немесе жапондарды қуып жетудің қажеті жоқ, өзіндік ерекшелігі бар интел-лектуалды ұлтқа айналуға барынша күш-жігерімізді жұмыл­дыр­уымыз керек. Елімізде батыстық білім алып, нанотехнологияны жетік игергендердің саны күн санап артып келеді. Бірақ кейбір ұлттық болмыстан ажырап қалған жастарымыз алған білімін ұлтқа емес, жеке мүддесіне ғана жұмсап жатуы ойлантпай қоймайды. Қазіргі кезде Біз үшін не маңыз­ды?.. Басты құндылығымыз – Отан мен Тәуелсіздік екенін ұғыну. Әр азамат өзі үшін де, Тәуелсіз мем­лекетіміз үшін де үлкен жауапкершілікті сезінетін кезге жеттік! Бүгінгі таңда ойы озық, көзі ашық, көкірегі ояу, қызметіне адал барлық қазақ осы ойды ұғынып отыр деп сенемін. Бала­бақша мен мектеп, орта және жоғары оку орындары, жалпы біздің қоғам тәрбиелеп жатқан өскелең ұрпақтың бойында Отанға деген ерекше құрмет сезімі қалыптасуы тиіс! Әр азамат өз шаңырағында ұлттық тәрбие беруге дағдыланғаны жөн. Жастарды халық даналығымен сусындата беруіміз керек! Қазіргі жастар өзгеше. Олар қызметте жетіс­тіктерге жетуді, мансапты ойлайды. Бұл – осы заманға сәйкес ұстаным. Жалпы, қазақ жастары дене бітімі, кескін-келбеті, ақыл-ойы, көзқарасы жағынан болсын өзгеріп, жақсара түсуде. Қалып­тасқан тарихи жағдайларға байланысты, қазақ халқы басқалардан кеш қимылдаса да көштен қалмай, қазіргі уақытта басқаларға теңесіп келеді. Ұлттың намысын, жұрттың қамын ойлауымыз керек. Ұлттың намысы ауылдың, рудың намысынан жоғары тұрса ғана Біз мықты боламыз. «Мен – қазақпын!», – деп ешкімнен ұялмай, ешкімнен именбей айтатын уақыт жетті. Себебі, құлдық санамен ары қарай өмір сүре беруге болмайды. Қазір жастар үшін барлық жағдай жасалған. Еркіндік, Тәуелсіздік бар. Олар үшін қажетті ақпарат та, дерек те, мәлімет те жеткілікті. Интернет жүйесі бар. Сондықтан студент-жастарымыз, менің па­йымдауымша, заман, уақыт талабына ғана сай болып қоймай, өзін білікті маман ретінде бизнеске, мемлекеттік қызметке, өнеркәсіп­ке ұсына білуі қажет. Алдына қойған мақсат-жоспарлары болуы тиіс. АҚШ-тың бұрынғы Пре­зи­денті Кеннедидың сөзімен айт­қанда: «Өзіме емес, мемлекет үшін не істей аламын?» деген принцип бәрінен жоғары тұрғанда ғана үл­кен елге айналып, интеллектуалды қоғам түзуге мүмкіндік болады. Интеллектуалды ұлтты қа­­лып­тастыру үшін Тәуелсіз елдің ұл-қызын алдымен Ота­нсүй­гіш­тікке, одан кейін білімі мықты, білігі зор, ақыл-парасаты мол аза­мат ретінде тәрбиелеуіміз қажет. Бүгінгі дәуір дәлдікті, нақты қа­дамды, сөз емес, ретті істі талап ете­ді. Сондықтан уақыт жоғалтпа­ған жөн…

---

Ақтолқын БЕКЕНОВА,
мәдениет­танушы, психолог

Интеллект те байлық
Бүгінгі күн­нің тақырыбы – нақты ғылым. Био­технология мен биохимия, экоэ­нергетика, экология және ан­тиэйджинг сынды төрт бағыт қазіргі таңда Әлемнің ғылыми-техникалық келбетін айшықтап тұр. Сондықтан да бар күшті осы бағытқа жұмылдырған жөн. Оған «Жаһандық дағдарыс» жақындаған сайын барлығымыз біріге қарсы тұруымыз керек. Ол үшін ынты­мақ, ауызбіршілік, та­тулық болуы қажет. Себебі, кри­зис бұл тек қаржылық қана емес, сонымен қатар, рухани аспект. Оны мәдениеттанушылар «рух дағдарысы» деп те атайды. Қа­зақстан алдағы уақытта ғылым мен технологияның дамуына тиіс­ті көңіл бөлгенде ғана XXІ ғасыр көшіне ілеседі. Зерделік бәсе­келестік заманында ғылым мен технологиясын тиісті қаржы бөліп дамытпаған елдер басқа­лардың тауарларын сатып алуға, яғни солардың өндірісі мен экономикасын дамытуға мәжбүр болады. Әлем­дегі ұлы реформалар мен да­мыған және жақсы қарқын­мен дамушы Шығыс (Жапония, Оң­түстік Корея, Малайзия, Қы­тай, т.б.) және Батыс (Франция, Алмания, Англия, т.б.) елдерінің да­муын­дағы жетістіктердің негізгі факторы ішкі мықтылығы мен ин­теллектуалды мемлекет құра алғандығында. Мемлекет капиталы, бірінші – табиғи ресурстардан (кен орындары); екінші – жылжитын және жылжымайтын мүліктен (зауыттар, ғимараттар, автомобиль, т.б.); үшінші – адам капиталынан тұрады. Негізі білім, ғылым, медицина және рухани-гуманитарлық (мемлекеттік тіл, ұлттық тәрбие, мәдениетті өр­кен­дету) мәселелерімен қатар, өндірістің инновациялық технологиясын, ақпараттық-комму­никация, агроөнеркәсіп, өндіріс пен экономиканы басқарудың жаңа жүйесінің механизмдерін дайындап, соны жүзеге асыруымыз керек. Бүгінгі жаңадан қосы­лып жатқан жүздеген кәсіпорын Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы арқылы іске асуда. Яғни адам капиталы, ол – дамудың келесі жоғарғы сатысы, инновациялық экономика мен білім экономикасын қалыптас­тырып, дамытатын негізгі фактор және ол мемлекеттің даму деңгейін айқындайтын негізгі көрсеткіш. Инновациялық экономика, ол – жоғары сапалы өмір, интеллект, білім, ғылым және жоғары сапалы адам капиталы. Ал экономикалық өрлеу – әрқайсымызға қатысты бүкілхалықтық іс. Бұл – қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешудің және баршамызды табысқа бас­таудың кілті. Адам дамуына жаппай көңіл бөлу молекулярлық биология, космо және нанофизика, нанохимия, когнитивті ғылым­дар, наноақпарат, нано­элек­­тро-никадағы ғылыми-технологиялық өрлеу өмірдің бар­лық салаларына түпкілікті өзгеріс әкеліп, қоғам дамуындағы зерделіліктің басымдығын дәлел­деп берді. Бүгінгі таңда ғылым мен технологияға бөлінетін қаржы ондаған есе өсіп, әрқайсысының құны ондаған миллиард доллар тұратын «Геном», «Адам геномы», «Нанотех», «Биотех», «Жасанды суперинтел-лект», CERN, SATІ сияқты халықаралық ірі-ірі жобалар іске асуда. Электр қуаты болма­ған жерде даму жоқ. Өйткені, бүгінгі экономика электр энергиясына тәуелді. Демек, өркениет­ке қосылғысы келетін мемлекет алдымен қуат көздерін реттеп алады. Себебі, онсыз машина тұр­мақ, ине де жасап шығару мүмкін емес. Рас, Қазақстан қуат өндіру­ден алға шықпаса да, соңына қалған елдердің қатарына жатпайды. Ол өзінен артылғанын өзгеге саудалауға әлеуеті бар ел. Бірақ ол үшін ғылым, білімді,
ин­тел­лектуалдық потенциалды күшейтуіміз қажет.
Біз ашық мемлекетпіз. Бұл жерде мәселе мемлекеттің дамуы, ғаламдық көшке ілесуі жөнінде болып тұр. XXІ ғасырдың негізгі ғылымы – ІТ саласы қарыштап дамып, географиялық та, виртуалды да шекараларды жойып, әлемдегі барша адамдарды, олар­дың өмірін, тұрмысы мен кә­сіби тіршілігін өзіне бағын­дыруда. ІТ – ақпараттық технология деген сөз. Ақпараттық технология де­ге­німіз – ақпаратты тасымалдауды, өңдеуді, жасауды, құрас­тыруды, ана­лиздеуді жүзеге асыруға мүм­кіндік беретін тех­ноло­гияларға тағылған өзінше бір ғылым. Сон­дықтан оқыту жүйесінде осы ма­мандықтарға басымдық беру ке­рек. Егер отан­дық ІТ компания­лардың қолында жұмыс болса, эконо­микамызға үлкен әсер болады. Ол салық ар­қы­лы, халықты жұмыспен қамт­а­масыз ету арқылы жасалады. Біз отандық ІТ саламызды, ІТ ғылымымызды дамытамыз десек, отандық компанияларды күшейт­кеніміз жөн. Ол үшін жоғары технологияға қа­тысты мемлекеттік тапсырыстар­дың барлығын Отандық компа­ния­ларға үлестіріп беру керек. Сон­да ғана қазақс­тан­дық ком­па­ния­лар әлемдік бәсеке­ге шыға ала­тын құрылымға айнала алады.
Психология ғылымы өзінің тарихи даму барысында философиядан бірте-бірте алшақтай түсті. Сондықтан психологтардың назарына, ең алдымен, алғашында философтардың назарында болған ойлау түрі түсті. Бұл теориялық, пайымдап ойлау. Ірі философ­тардың бірі Декарт: «Мен ойланамын, яғни мен тіршілік етемін», – деген формуланы ұсынды. Содан бастап Әлем ақыл-ойында үлкен төңкеріс, «сана төңкерісі» пайда болды. Сол «сана төңкері­сінің» әсерінен ғылым алға озып, Батыста интеллект деген байлыққа айналды. Ол жақта жай ғана идея­ның өзін патенттеп, сатады. Ал Бізде қалай? Ойдан гөрі дене қызметі қымбат. Қара жұмысқа әбден байланып қалғанбыз. Ал Әлем дамып, қарыштап барады. Оның игілігін халық, ұлт, мемлекет көріп отыр. Сондықтан интеллект адам немесе тірі ағзалардың жаңа жағдайларға бейімделуге, өз білімі арқасында үйренуге, абст­рактілі концепцияларды түсіну және қолдануға көмектесе­тін психика қасиеті ғана емес, мемле­кеттік, адамзаттық мағынасы бар үлкен сый, Құдайдың сыйы. Қазақ ақылды әркез алға қойған ұлт еді. Мәселен, Тезектөре Бөлтірік ше­шенге: «Азбайтын, тозбайтын байлық қандай болады? Қайтпай­тын, таймайтын қолдаушың мен қорғаушың қандай болады? Жарығы тұтас елге түскен қасиетті шырақ қандай болады? Жел жетпес жүйрік, асыл текті пырақ қандай болады?» – деп, көпшілік алдында қойған сұрағына саспастан: «Дүниеде азбайтын байлық біреу, ол – ақыл. Дүниеде тозбайтын байлық біреу, ол – ақыл. Дүниеде қайтпайтын қолдаушың біреу, ол – ақыл. Дүниеде таймайтын адал қорғаушың біреу, ол – ақыл. Дүниеде жарығы тұтас елге түсетін қасиетті шырақ біреу, ол – ақыл. Дүниеде ердің басына қонатын бақ біреу, ол – ақыл. Дүниеде елдің басына қоятын тақ та біреу, ол – ақыл. Ақылсыз басқа қонса, бақ баянсыз, нақылсыз насқа қонса, тақ баянсыз», – деп жауап беруінің өз көп нәрсені айғақтап тұрғандай. Сондықтан бүгінгі таңда адамдарды шын мәнінде белгілі бір қоғамның тұлғасы ету, оның өмір сүруі мен еңбек етуіне қажетті жағдай жасау, жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін жетілдіру, сонымен қатар, әр адамның кәсіби біліктілігі мен мүмкіндігін ескеріп отыру – әрбір қоғамның өзіне тән міндеті…
Әзірлеген Әлібек БАЙБОЛ.