Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығы мерейлі мерекесі аясында халқымыздың заңғар жазушысы Әбіш Кекілбаевтың көркем шығармаларын насихаттау барысында Маңғыстау облысы әкімдігі мен Н.Жантөрин атындағы облыстық музыкалық драма театрының ұйымдастыруымен «Әбіш әлемі» деп аталатын І Республикалық театр фестивалі 2016 жылдың 6-9 желтоқсан аралығында өткізілді. 

Бұл фестивальде Әбіш Кекіл­баев­тың прозалық шығармалары не­гізінде жасалған инсценировкалар мен жазушы аудармасымен қойыл­­­ған спектакльдер көрсетілді. Қа­­­рымды қаламгердің жүрдек қа­ла­­мынан туған мол рухани дүниені театр тіліне келтіріп, сахнадан көр­­­­­сету­ге деген игі бастаманың осы фес­тивальден кейін әрі қарай жал­ға­са беретініне сеніміміз зор. Иә, фес­ти­валь кезінде Ә.Кекіл­баевтай сөз зер­герінің туындыларын сахна­дан сөй­лету оңай емес­тігіне көзіміз жет­ті.
Фестиваль шымылдығын С.Мұ­­­қа­нов атындағы қазақ сазды-д­­ра­ма театры Ә.Кекілбаевтың «Махаббат мұ­нарасы» деп аталатын шығар­ма­сы бойынша қойылған спектак­лі­мен ашты. Спектакль оқиғасы әле­м­нің тең жартысын қанға бөк­тір­ген қаһарлы Әмірші мен Кіші ха­ным арасына құрылған. Әмірші бәй­бішесі жіберген құрт түскен қы­зыл алмаға қарап, мұны сүйікті әйе­лінің әлдекіммен көңіл қос­қан­дығының белгісі деп қабылдайды. Жо­рықта жүрген кезде өзінің құр­ме­тіне аспанмен астасқан ғажап мұ­нара тұрғызған Кіші ханымға оны салған шебердің ғашық бол­ға­ны мәлім болады. Осы оқиғаны сах­­налық әрекетке түсірудегі ре­жис­сер Батырбек Шамбетовтың ой түюі, қисынды қиял толғауы, су­­­ретші С.Ниязакуновпен бірлесіп сах­на кеңістігін еркін игеруі көңіл­ге қонымды. Режиссер авторлық көр­кем баяндауларды ішкі қуаты мол диалогқа айналдырып, дра­ма­тур­гиялық қалыпқа түсір­ген­дік­тен, кейіпкерлер әрекетін тартыс же­лісіне бағындырудан спек­так­ль­дің сахналық тұтастығы сақталып, бас-аяғы жинақы көркем дүние бо­лып шыққан. Ол спектакльдің сах­налық пішінін қызық ойлас­тыр­ған. Небәрі төрт кейіпкер (Әмір­­ші – Н.Асқаров, Кіші ха­ным – З.Уә­лиева, Жаппар – Д.Адыкенов, Күту­ші – А.Супатаева) қатысатын спектакль оқиғасы созылып кетпес үшін режиссер жүргізуші рөлін кейіп­керлердің өз иығына жүк­теген. Орындаушылар өз бейнесін жа­саумен қатар, оның басындағы жағ­дайды көрермендерге мәлімдеп оты­рады. Бұл тәсіл спектакльдің ек­пін-ырғағын түсірмеу үшін қо­лайлы болғанымен де, актерлердің бір көңіл күйден екіншісіне өту кез­дерінің анықталмай қалуына әкел­ген. Сонымен қоса, кейіп­кер­лер­дің бір-біріне деген қарым-қа­ты­настары, ойлану-толғану сәт­тері, сөйлеу мәнерлері режиссер та­ра­пынан әлі де айшықтай түсуді қа­жет етеді. Әсіресе, Жаппардың Кі­ші ханымға деген сезімі айқын емес.
Десек те, Б.Шамбетовтың шы­ғар­машылық аяқ алысы көңілге се­нім ұялатты. Бірлі-жарым ол­қы­лық­тарына қарамастан бұл спектакль режиссердің жазушы прозасынан драматургиялық тартыс, көр­­кем мазмұн іздеудегі батылды­ғы­мен құнды демекпіз.
Бұдан соң фестиваль жалауын әрі қарай желбіреткен М.Әуезов атын­дағы академиялық драма театры Е.Нұрсұлтанның режиссурасы­мен қойылған «Король Лир» (сах­на­лық нұсқасын жасаған
М.Ома­­­­рова) спектаклін көрсетті. Осы тұс­та аталмыш өнер ордасы­ның соң­ғы жылдары жас буын режис­сер­лердің ізденістеріне жол ашып, олардың еркін жұмыс жасауына ба­рынша мүмкіндіктер жасап отыр­ғанын айта кеткен орынды.
Иә, эксперимент жасау, соны ше­шім, тың ой айтуға талпыныс­тар әр уақытта қолдау табуы тиіс. Бі­рақ соның барлығы сахнаға қойы­латын шығарманың өзінен туып, соның көркемдік табиғатына сай келуі шарт. Бүгінгі таңда дүние­жү­зі театрлары Шекспир шығар­ма­ларын әрқилы сахналап жатқаны бар­шамызға жақсы мәлім. Бұрынғы кез­дегідей тарихи орта тудырған дәуір тынысы, заман келбеті, ұлт­тық ерекшелік, типтік мінездерді қаз-қалпында сақтау міндет болмай қалғаны да жасырын емес. Әр режиссер өзін толғандырған мә­се­лені қандай театрлық бейнелеу тә­сілімен бергісі келсе жеке сурет­кер­лік концепциясы мен көзқа­ра­сына байланысты жасауға көшті. Біз көрген «Лир патша» спектаклі де осыған саяды. Спектакль оқи­ға­сы Лир мен оның қыздары арасында өрбиді. Қойылым басталған кез­де сахнаның тура ортасына ор­наласқан экраннан дуылдап сөй­леп жатқан адамдарға қарап, қара костюм мен ақ көйлек киіп сахна тү­бінде қолын оңға бір, солға бір сіл­теп әлденені айтып тұрған адам­ды көреміз. Бұл – Лир – Д.Ақ­мол­да. Осы көріністен-ақ режис­сер­дің спектакльдің сыртқы пі­шінімен әуестеніп, арзан эффектіге бой алдырғаны қылаң етті.
Шекспир трагедиясында Лир мен оның отбасын күйреуге соқ­ты­ратын жағдайлар терең суреттел­ген. Ал М.Омарова жасаған сах­на­лық нұсқада Лирге өз қыздарының не­ге қарсы болғаны анықталмаған. Мұ­ны режиссер де нақтылай ал­ма­ған. Айталық, спектакльдің ал­­ғаш­қы көрінісінде Лир үш қызына бір­дей қарап, әлпештеп өсіреді. Олар­­ға әкелік мейірімін төгіп мә­пе­­лейді. Ал түпнұсқадағы Лир тра­­­­ге­диясының себебі – ол бас­қар­ған мемлекет заңы, оның отбасы­ның заңына айналуында. Қолында билік бар кезде өзгелердің тағды­рын шешумен айналысып, тақтан тай­ған кезде дәрменсіз күйге түсіп, өзі жүргізген қатыгездіктің құрба­ны болып, бауыр еті балаларына да сыймай ақылынан алжасады. Спек­такльде Лир мен оның қыз­да­рының арасындағы қатынас пьеса­ның идеясынан, гуманистік ойынан, кейіпкерлер тұлғасынан із­дел­меген. Яғни сахналық нұсқа әде­би негізден алшақ кеткен. Содан барып Лир қыздарының жерді ие­лене салысымен күрт өзгерулері ре­жиссерлік тұрғыда ақталмаған.
Спектакльде Гонерилья – А.Са­тыбалдиева, Регана – Ж.Жанаманова, Корделия – Д.Үсенова бір-бі­рі­нен аумай қалған. Орындаушылар өз кейіпкерлерінің мінез ерек­ше­лік­терін, олардың жан дүниесін диа­лектикалық даму үстінде бей­не­лей алмады.
Спектакль финалында қызда­ры­ның жансыз денесіне су сеуіп ті­ріл­тпекші болып әуреленген Лир­дің әрекеті, осыдан оншақты жыл бұрын Сатирикон театрында Юрий Бутусов қойған спектакль ше­шіміне ұқсап кеткен. Онда қыз­дарын өлімге қимаған Лир оларды кезек-кезек рояльге сүйреп апарып отырғызбақшы болады. Ю.Буту­сов­тың бұл шешімі кезінде жоғары ба­ғаланған еді. Ал дәл сол ойдың бас­қа түрде Е.Нұрсұлтанда қайта­лануын жаңалыққа балай алмаймыз. Біздіңше, біреудің өнеріне елік­темеу, басқаның жолын қай­та­ламау, пьесаны өзінше түсініп, өзін­ше қою – сахна өнері үшін абы­ройлы құбылыс екенін естен шы­ғармаған ләзім.
Т.Ахтанов атындағы Ақтөбе об­лыстық драма театры Ә.Кекіл­баев­тың «Ханша-дария хикаясы» (сах­налық нұсқасын жасаған Жаныш Құлмамбетов) спектаклін ұсын­ды. Жас режиссер Алмат Ша­риповтың театрдағы ең алғашы жұ­мысы болып саналатын аталмыш спектакль сәтті шықпаған. Қойылымға қатысқан жас орын­даушылардың Қаһар – Е.Ора­-
з­алин, Шыдұрғы – А.Әлимұқан, Гүл­белжің – Ә.Құсайынова, Тұт­қын – Н.Айтқалиевтің кәсіби ак­тер­лік мектептері тым әлжуаз кө­рінді. Олардың театр өнеріндегі тә­­жірибесінің кемдігінен ан­самбль­дік тұтастық мүлде болған жоқ. Тіпті, актерлік шеберліктері қа­лыптасқан Шыңғысхан рө­ліндегі К.Кемалбаев пен Көріпкел – М.Мұзбаеваға да режиссер дұрыс бағыт бере алмаған. Бір сөзбен айтқанда, кейіпкерлердің барлығы да эскиздік қалыпта қалып, жаттанды сөздерін сырғытып айтып шығумен шектелді. Спектакльде кейіп­керлердің бір-бірін көруі, өзара ұғынысуы, сөз тыңдаулары, зейін қою жағы назардан тыс қал­ған. Нәтижесінде сахналық жал­ған­дық пен бос жүріске орын бе­ріл­ген.
Ең өкініштісі, Шыңғысхан ту­ра­лы түсірілген Уаң Уен Жиенің фильміне режиссердің көп елік­те­ге­ні спектакльдің алғашқы сах­на­сы­­нан бастап сезілді. Әсіресе, хан­­­ның гримі мен костюмі көзге от­­­тай басылды. Оқиға шашы­раң­қы­­лығы, кейіпкерлердің мінез-құ­лықтарының дараланбауы, қойы­лымның тыныс-ырғағының бір ізге түспеуі, көпшілік сахналардың қа­тып қалған қалпы сіресіп тұруы сияқты кемшіліктер режиссердің сахналық әрекеттерді ұйымдас­тыруда  шығармашылық тапқыр­лық таныта алмағанын көрсетеді. Әри­не, режиссурадағы алғашқы қада­мын енді ғана бастап жатқан режиссерге бірден үлкен талап қою ар­тық шығар, дегенмен де әр шы­ғар­маның өзіне тән сахналық та­ны­мы барын дер кезінде ескерту па­рызымыз. Алдағы уақытта мұн­дай Республикалық деңгейдегі фес­тивальге театрдың көркемдік кеңе­сінен өткен, фестиваль талап­та­рына толық жауап бере алатын көр­кемдік сапасы жоғары спек­такльді қатыстырғаны жөн демек­піз. Себебі, жаңа актерлік, режис­сер­лік есімдер ашу фестивальдің ең басты мақсатына жатса керек. Оның рухани, мәдени, шығарма­шы­лық құны да осында.
Байқауға С.Жүсіптің «Адам бо­лып өтейін» драмасымен келген Қы­зылорда облысының Н.Бекежанов атындағы қазақ музыкалық дра­ма театры фестиваль көрігін қыз­дыра түсті. Пьеса Ш.Айтма­тов­тың «Найман ана» новелласы мен Ә.Кекілбаевтың «Күйші» повесінің желісі бойынша жазылған. Спектакль режиссері Х.Әмір-Темір ала­­сапыран жаугершілік зама­нын­дағы халық тағдырын, адам қолы­мен жасалған мәңгүрттіктің жалпы адамзат баласына жасалған қас­тандық екендігін жеткізе алған. Спек­такльдің сахналық үлгісін табу­да, оның бейнелеу шешімін қа­растыруда суретші С.Пірмаханов та көп ізденген. Екі күрделі шы­ғар­маның басын біріктіре білген ре­жис­­сер бөлек-бөлек оқиға желісін му­зыка, жарық, әрекет орнын ауыс­­­тырып отыру арқылы шешкен. Ол дәстүрлі сахналық бейнелеу тә­сіл­деріне сүйеніп кейбір әрекеті жет­кіліксіз монологтар мен диалог­терге лайық қимыл-қозғалыс тауып, бір тартыс желісіне бағындыра алған.
Спектакльдегі әр рөлге тоқ­та­лып жату мүмкін емес. Десек те, Күнбала – Ү.Бегімова, Шилоху – Б.Ал­пысбаев, Дүйімқара – Ұ.Бай­ма­­ха­новтың,  Жоламан – Қ.Ар­ха­баев­­тың, Елті – З.Төлепованың ойын­дары даралық сипатымен ашыл­ған.
Бұл спектакльде көпшілік сахналарына қатысатын жауынгер­лер­дің қимыл-әрекеттері белгілі бір үлгімен шектеліп қалған. Сол сияқ­ты, Бұлғынның монологы да тым ұзақ. Алдағы уақытта спек­такль­дің динамикасын әлі де кү­шей­тіп, кейбір сахналарды ық­шам­дай түсу қажеттігі сезіледі.
Фестивальдің шымылдығын Н.Жантөрин атындағы облыстық му­зыкалық драма театры Ә.Ке­кіл­баевтың «Шыңырау» повесінің же­лісі бойынша қойылған спек­так­лімен жапты. Қойылым алғаш­қы сахнасынан бастап көрермен­дер­ді бірден баурап әкетті.
Режиссер Быйаман Уола Сэргэ Обо­куун (Саха Республикасының ең­бек сіңірген өнер қайраткері, «Ал­тын маска» театр сыйлығының ие­гері) шығарманың өзіндік көр­кем­дік сырын ашумен қатар құ­дық­шылардың типтік мінезін жасауды мақсат еткен. Спектакльдің әр­бір сахнасында іштей байланыс, мық­ты динамика, туынды болмы­сы­ның философиялық мәні терең ашыл­ған. Оқиғалар үздіксіз дамып, орындаушылардың іс-әрекет­тері сахналық тұтастық тауып, не­гізгі режиссерлік ой-тұжырымға топ­тастырылған. Ол мизан­сце­на­лар­дың барынша бейнелі және анық  болуына, тұтас қойылымның өзіндік түріне, суреттеу тәсіл­де­рі­нің өткірлігіне, сондай-ақ, детальдар мен штрихтардың айқынды­ғы­на аса мән берген. Оның  ре­­жи­ссер­лік қиял жүйріктігі мен тапқырлығы, су­реткерге тән сезім­талдығы спек­такльдің әр көрінісі­нен байқалып тұр­ды. Тіпті, спектакльде Маң­ғыс­тау өңірінде сирек айтылатын ән­дер­дің лейтмотив етіп тартылуы оның театр ұжымы­мен қоян-қол­тық жұмыс жасағанын көрсетіп тұр. Сол тәрізді Еңсеп көр­дей қа­раң­ғы құдық ішінде шошынатын сәт­терін үрей мен қорқы­ныш сияқ­ты аллегориялық кейіп­кер­лер­мен беруі де қойылымның шы­райын аша түскен.
Спектакльдің ой-мақсаты дұ­рыс анықталып, жеке кейіпкерлер бей­несіне берілген интерпретация­да орындаушылар мен режиссердің сах­налық тұжырымы бір жерден шы­ғып жатуы – шығармашылық із­деністің нәтижесі екені даусыз. Атал­мыш спектакльде актерлердің барлығы өз рөлдерін жете меңгеріп, бе­ріле ойнады. Атап айтқанда, Ең­сеп – А.Иманқұлов, Құлжан, Тө­кен бай – К.Башаров, Ханым –
М.Бақ­­бердиева, Байсал
бай – М.Өмірәлиев, Дәржан –
С.Сәр­сен жә­не тағы да басқа орындау­шы­лар­дың ойындары өзара үндестік тауып, әдемі актерлік ансамбль түз­ді.
Жинақтап айтқанда, Әбіш Ке­кілбаев шығармашылығын театр тілімен бейнелеуге деген ал­ғаш­қы қа­дам жасалды. Болашақта бұл игі бас­тама жалғасын тауып, екі жыл сайын фестиваль өткізіліп отыратын болды. Сонымен, қол бұлғап ша­қыратын келесі фестивальде театр­ларды жаңа белестерден көр­гі­­міз келеді.

Бақыт Нұрпейіс,
өнертану докторы,
Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер
академиясының профессоры.