Әбілхақ Тұрлыбайұлы

---

Хантәңірінің күнгей бетін­дегі бір қияда Алатеке деп аталған қыран ұясы бар. Бір кездері бұл ұяға кескініне қара­ғанда бүркіт деуден гөрі ерте­гілерде айтылатын самұрық құс осы шығар деп ойлап қалар­лықтай ерекше зор денелі екі бүркіт ұялапты.
Тау текесі серпіні қатты болған соң жадағай жерде бүр­кітке оңайлықпен алдырмайды. Алдырған күнде де көп алысып қанат, құйрығын сындыруы мүмкін. Сондықтан әккіленген қырандар оны жалама жартастың басынан іліп құлатып, мерт болған соң барып тояттайды.
Бірде заңғар тастың басына шығып бұл жерге қанатты құс­тан басқа ешқандай жаудың қадамы жетпес, ал құстың ма­ған соқтығуға батылы да бармас деп насаттанып тұрған құнан өгіздей көк ала текені шәулі бүр­кіт қағып ұшырып жібер­генде бірге шабыттап жүрген ұябасары оны жерге түсірместен іліп алған беті ұясына апарыпты деген сөз бар ел аузында. Ала текенің ұясы деген атау осыдан қалыпты.
Тұман шөккендіктен қараң­ғылық шатқал ішін албастыдай басқан көзге түртсе көргісіз бір түн еді.
Оуп-оуп деп құтырынған үрейлі үн жақындаған сайын ақүрпегін енді ғана түлеп темір­қанаттанып отырған жалқы балапан енесіне тығыла берді, кенет енесінің оқыс шыр ете түсуімен төменге қарай жар­тас бетінде сарпылдап ұрылған қанат дыбыстары ес­тілді, енесі­нің не күйге ұшыра­ғанын біл­месе де бір жаман­шылықты жаны сезген балапан құс ұясына шөге түсіп бұға берді…
Осындай қараңғы-қапас мезгілде тексіз қорқаулармен қанішерлердің қырандар мен асылдардың қапысын тауып мерт ететіні қандай өкінішті!
Сайды өрлеп келе жатқан екі аңшыға зәулім жартастың асқа­ба­ғындағы қостың аума­ғын­дай тектіордалы шөмшек ұяның үстінде қарайған балапанмен тас бетіндегі саң­ғы­рықтар барған сайын айқын көрінуде. Әдетте бұлай ұяға жа­қындағанда найзалы аяқтарын сал­быратып жіберіп Жәбі­рейілше шұқшиып жетіп келе­тін Алатекеден тек мылтық дауы­сын шығарып қана қор­ғануға болатынын білетін аң­шылар бүгінгі тыныштыққа таң қалып келеді.
Міне, олар ұяның нақ құлар астына да жетті, екі көзі ұяда келе жатқан Амантай «Ей, есі­лім-ай, мерт болыпсың-ау», – де­ген Бегімбет қарияның өкі­ніш­­ті  үнінен алдына жалт қа­рап төс жүні дода-дода болып мойыны қайырылып жатқан Ала­­текенің өлігін жазбай таныды.
Арша арасынан қалбаң етіп ұшқан сары үкіні көріп екеуі де істің мән жайын бірден түсінді. Құз басындағы балапан шаңқ-шаңқ етіп үн шығарды, қайран қыранның қапас түнде қапыда қаза болғанына кейіген қос құсбегі қыранға  аза  білдірген­дей бір мезгіл сілейіп тұрып қал­ды…
Бегімбет қария қыран де­не­сін ұялы жартастың нақ тү­бін­дегі қарт қарағайдың жоғар­ғы бұтағына іліп жатып:
– Қапы дүние деген осы, шыға бер, – деп Амантайға иек қақты.
Ұяның тап төбесінен лақ­тырылған арқанға байланған көнектің салдырынан шо­шын­ған балапан ұша жөнелді. Бірақ қанаты толық қатпаған көк­соқта қанатпен ұшуын бірден түзей алмай, барған сайын құлдилап барып ақыры шат­қалдың табанындағы шалғын ішіне түсіп қалды.
Олжаларын бөлеп Аман­тайға өңгертіп жатып:
– Бір тілеп ұшса неше пат­ша­ның жерінен асып кететін құдіретті қанат иесі болса да кең дүниеден осы алқапты өзі­не мекен санап, осынау қия­ны ұялыққа таңдап, әлемге та­лай ақ иық қырандарды ұшы­р­ған, бейне ата мекенін сүйіп өткен ел тұлғасы ерлердей бір текті жануар еді… тағдыры осылай болды. Мынау Алате­кенің кен­жесі болды… аты Кенже болсын! Шырағым, сен қыран сыйлаған елдің ұрпағысың, мынау заман құйындай құ­бы­лып барады. Бәлкім, сен де саят­­шылардың  кенжесі  шығар­сың…
Біздің қазақ деген ел арақ ішіп, апиын тартып емес, ас­пандатып құс ұшырып, арындатып ат шаптырып, күм­бір­летіп күй тартып, асқақтап ән салғанға еліткен халықпыз. Қыран түзде жүргенде Тә­ңі­р­ден: «мені қолға түсіре көрме, түсірсең тоғыз ұлды, тоқсан айғырлының қолына түсір»  деп тілейді екен. Оның мәні топ қанат болып, тұғыр теуіп іші құсаланып байлауда қалмайын дегені ғой, қайтсең де жануар­дың бабын тауып, бағын аша көр! – деген қарт құсбегі жал­ғыз немересін сергелдең сапарға шығарып салып тұрғандай сезімде еді…

***
Түн ортасы ауған шақ. Ауыл тегіс ұйқыда, тек Амантай ғана төсекте жатқаны болмаса кірпік айқастыра алмай сарыла ойлануда. Балапан-тірнек екі жылда алдынан қызарып қашқан қы­зыл түлкі құтылмай, аймаққа атағы шыққан Кенжесі тас түлегінде бөтен мінез көрсетті. Алғашқы сонарда екі түлкі алды. Содан бері жарты ай болды, ең аяғы көкше қоян да іл­діре алмады. Аяқ астынан қаш­қан түлкіге жіберсе теріс-қағыс ұшып, шаңқылдап айналып жүріп алады, болмаса бір жерге барып қонып, қасарып шақы­руға да келмейді.
Жасынан құспен айналысып не сияқты күйшіл қыранды қолынан өткізген саятшы өзінің сыралғы бүркітінің неден бұзыла қалғанын біле алмай дал болды. Дағдылы салынып жүрген бүркіттің еті жо­­ғары не төмен болса, не шұ­ғыл қайырылып майы бөлінсе, не қоя салынбай іші лас болса түлкі алмайды, бұл жағынан келгенде Амантайдың жаза басқан жері жоқ.
***
Таң қылаң бере аттанып ара күндік жердегі Бейімбет қария­ның ауылына қарай жолға шық­ты. Ондағы ойы Кенженің мына жұмбағын бір шешсе Бейімбет шешер деген сенім еді.
Шай ішіліп болғанша бо­сағада шыр айналып пыш­тақ­тап отырған, барлық сынын құсбегілердің арманындай етіп қолдан құйғандай тастүлектен көз айырмай отырған қарт құсбегі енді әңгіменің бетін бүркіт жайына бұрды:
– Кенженің атағын естіген­мен өзін балапан күнінен кейін көрмедім ғой, жануарды әкелші бері, көрейін, қалай? Биыл да жақсы алып жүр ме?
Қалағанға – сұраған дегендей, Амантай Кенженің жайын айтып шықты. Бейімбет қария қыранның түсін, құйрық түбін, жаясын, санын ұстап көріп томағасын алып шегір көз, дүрдек езу, жырта қарыс жылан басына сүйсіне қарады, ал Кенже бітеуден тіккен бұғы мойнақ биалайды сықырлата сығып өршелене шаңқылдаумен болды, «жануар тым ашынып отыр ғой, нендей жәбір көрді екен­сің?» деген ойдағы қарт:
– Құсыңа үкі көрсеттің бе? – деді. Қариянын оқыс сұра­ғынан секем ала қалған Амантай:
– Иә, алғашқы қар күні екі түлкі алып кешке томағасын тартып тұрғанымда бір үкі ұшып шықты, бір жерін шең­гелдетіп алам ба деп құсымды жібермедім, тіпті томағасымен талпынып қолға  отырмаған соң сол күні үйге бөлеп әкел­дім», – деді.
Сонда қария:
– Е, бауырым, бүркіттің етін, басқа күйін тәуір біледі екенсің, бір сырын, қыран табиғатын, мінезін түсінбейді екенсің! Сенің құсыңның Кенже аталу себебін сен ұмытқан­мен мына мен, мына Кенже ұмытпайды, болмаса үйде отырып бүркітіңді неге салып жүргеніңді қайдан білемін.
Қазақта тектіде кек болмайды деген сөз бар, негізінде кектің өзі текті, тексіз болып бөлінеді, тексіз кекті қуу тек­сіздік, ал текті кекті қумау­дың қай жерінде тексіз­дік?! – деді.
Тағы да айтты:
– Қыран мінезі ер жігітке ұқсайды, үйткені қырандық деген – тектілік! Міне, Кен­женің сен таппаған күйі. Құсым түлкі алсын десең, барып үкіге сал. Мен білетін Кенже болса сары үкінің төс етіне сылқия тойып алған соң дүр-дүр сіл­кініп шаттанар, шаңқылдар. Содан кейін баяғы Кенжең болар…