Шығармашылығын 1950-ші жылдардың ортасында бастаған жазушы, тарихшы-этнограф Зейнолла Сәніктің  тұңғыш көркем очеркі 1955 жылы Шағантоғайда жазылып, сол жылы Құлжадан шығатын апталық басылым «Іле газетінің» 16 қарашадағы  нөмірінде жарияланыпты. Алғашқы кездері балаларға арналған  шағын әңгімелер жазыпты. Онда да қазақ баласына өнер, білім шашатын ағартушылық сипатындағы ғылыми әңгімелер жазған.  Әрине, бұл бағыттағы туындылардың өз кезінде Шыңжаң қазақтарының балалары үшін ғылыми, тәрбиелік зор роль атқарғаны анық.  Сол кезден бастап қазақ этнографиясы мен тарихына, фольклорына қатысты әдеби мұраларды зер сала отырып, ұқыптылықпен реттеу, зерттеуді мықтап қолға алған Зейнолла ағаның ұлттық рухани мұраларды «Төрт көнеге» жатқызған Қытайда он жылға (1966–1976) созылған мәдениет революциясы кезінде ел ішіндегі көнекөз қариялардан  қаншама мол рухани мұраларды жазып алып, кейін заман оңалып, елдің есі жиналған кезде рухани айналымға енгізуі неге тұрады!

1978 жылы «халық жауы» де­лі­ніп, Бұратала облысының Жын ауданында «еңбекпен тү­зеуде» болғанда да  сағы сынып, ешбір мойымапты. «Жусаннан аласа, бетегеден биік» қалпы­нан аумай, қолынан қағаз-қаламын түсір­мей, тырнаштап жаза жүріп-ақ бірталай дүниенің басын қа­йырыпты. Кейін, 1980 жыл­дар­дың басында, жазушы Оразбек Қанапин екеуі құрастырып бас­падан шығарған «Қазақ ертегі­лері» (4 кітап), «Қазақ балалар ертегілері» (4 кітап), «Қабанбай батыр», «Қаракерей Қабанбай», «Қазақ емшілігі мен дәрігерлігі» (алғы­сөзін жазып, баспаға дайын­­даған) сынды кітаптар сол еңбе­гінің нәтижесі болатын.
Зейнолла Мүбәракұлы өзінің шығармашылығын екі бірдей салаға – бірі көркем прозаға, енді бірі – қазақ халқының халықтық мұраларын (фольклорын, этнографиясын, тарихын) жинау, рет­теу, зерттеу жұмыстарына ар­напты. Сөйте жүріп көркем про­заға  да атсалысқан Зейнолла ағаның қа­ламынан балаларға арналған ғылыми әңгімелер, новеллалар, хи­каяттар жинағы («Табиғат тәлімі», «Тау жұлдызы»), романдар («Сергелдең», «Бас­пай»), тарихи кітаптар («Қабанбай батыр», «Қаракерей Қабанбай», «Хан батыр Қабанбай», «Сүлей­мен би», «Қайрақбай», «Демежан», «Тұғырлы хан»), ғылыми ең­бектер мен оқу құралдары («Ата­­ның алтын іздері», «Дала жібек жолы», «Батыс Қытайдағы қазақ тарихына қатысты мәдени мұрағаттар», «Ежелгі қытай жазбаларындағы түркі (қазақ) қаламгерлері», «Дала мәдениеті –  еуразия мәдениетінің алтын тұғыры», «Қазақтың тұрмыс-салт білімдері» (оқу құралы), «Қа­зақ этнографиясы» атты (моно­графия), деректі әдебиет («Баспай туралы әңгіме-жырлар») туды.
Жазушы шығармашы­лығын­дағы саналы бір сала әрі көп жыл­дар бойы сарыла зерттеген тақырыбы атақты халық батыры Қабанбай (Ерасыл) Қожақұлұлы­ның өмірі болды. Арғы-бергі қазақта Қабанбай Қожақұлұлы туралы тұңғыш қалам тартқан Зейнолла ағаның «Қабанбай батыр» (Шыңжаң халық баспасы, 1986 жыл, Үрімжі), «Қаракерей Қабанбай» («Жазушы» баспасы, 1991 жыл, Алматы), «Хан батыр Қабанбай» (Ұлттар баспасы, 2000 жыл және «ҚазАқпарат», 2005 жыл) деген еңбектерінде қазақ халқының Жоңғар шапқын­шы­ларына қарсы ұлт-азаттық күре­сін ұйымдастырушылардың бірі, қолбасы Қабанбай (Ерасыл) Қожақұлұлы жайындағы әр түрлі аңыз-әңгімелер, жыр-дастандар негізінде және  жаңа тарихи деректер бойынша ғылыми тұжы­рымдар жасалған. Белгілі ғалым, филология ғылымының докторы Болатхан Әбілқасымов тарихи жырларды зерттеудің үш қайнар көзін, бірі – аңыз-әңгімелер, өлең-жырлар, енді бірі – шежі­релер, (генеологиялық аңыздар), үшіншісі – құжаттар деп атап көрсеткен болса,  ғалымның осы қағидалары біз сөз етіп отырған Зейнолла Сәніктің Қабанбай ту­ралы зерттеулерінде қаншалықты дәрежеде сақталғанына көңіл аударған белгілі әдебиетші ғалым Гүлжаһан Орда мына жайларды атап көрсетеді. «Біріншіден, жазушы Қабанбай батырдың өмір жолын сөз ету үшін  көпшілікке белгілі атадан балаға ауызша жеткен аңыз-әңгімелердің, өлең, толғаулардың тарихи жырлардың қатарын жаңа аңыз-әңгімелермен толықтырған. Екіншіден, жазу­шы­ның шежірелік қыры ашыла, толыға түскен.  Үшіншіден, тарихи құжаттар тиімді пайдала­ныл­ған. Төртіншіден, Қабанбай ба­тырдың өмірін толықтыра түсуде жер-су атаулары (топономика) үл­кен қызмет атқарып тұр.  Бесін­шіден, Қабанбай батыр ұрпақта­рының естелік-эсселерін тиімді пайдаланғандығын баса айтқа­нымыз жөн. Алтыншыдан,  ғы­лым мәдениетінің сақталуы қолы­мыздағы  еңбектің осындай жетістіктерін  санамалай отырып, бұл тақырыптың ғұмырына аздық еткен жазушының Қара­керей Қабанбайдың тікелей ұр­пағы екендігін жадымызда ұста­ғанымыз жөн. Автордың ата-бабалар рухын қайта тірілтуі бүгінгі  егемен елдің қол жеткізген жетістігі ретінде саналмақ.  Тың­нан түрен салып тың  тақырыпты зерттеуге күш-жігерін арнаған, Зейнолла Мүбәракұлы қабан­бай­танудың  негізін қалады».
Тарихи тақырыптарды жиі-жиі тереңінен қозғап жазатын ғалым-жазушының «Дала жібек жолы» деп аталатын монографиясы алғаш республикалық «Жалын» (2004 жыл, №1-2) журналына жарияланған. «Батыс қы­тайдағы қазақ тарихына қа­тыс­ты мұрағаттар», «Ежелгі қы­тай жазбаларындағы түркі (қа­зақ) қаламгерлері», «Дала мәде­­­ниеті  –  еуразия мәдение­ті­нің алтын тұғыры» сынды мақа­лалары Қазақстан оқырмандары үшін ғылыми және деректі құны бар дүниелер есептеледі.  Бұл құнды материалдар біздің арғы ата-бабаларымыздың тарихи ізін танып-білуімізге  зор пайдасын тигізеді.  Ғалым ежелгі қытай жаз­баларына  сүйене отырып, Жібек жолының мәдениетін Абы­лайхан заманындағы қазақ-қытай сауда байланысына әкеліп тиянақтайды.
Ендігі сөзіміз ғалым-жазу­шы­ның көп жылғы еңбегінің нәтижесі есепті үлкен ғылыми еңбегі жас этнограф, мәде­ниет­танушы Жанат Зейноллақызымен бірігіп жазған «Қазақ этнографиясы» атты монографиялық еңбегі туралы. Кітап осыдан үш-төрт жыл бұрын Бейжіңдегі Орта­лық Ұлттар бас­пасынан жа­рық көрді. Сол Ұлттар баспасы мен Қазақстан Жазушылар ода­ғының жанындағы «Анарыс» баспасының үлкен жобасы негі­зінде жарыққа шығып, Қазақстан оқырмандарының қолына тиген болатын. Біздің білуімізше, Зейнолла аға өткен ғасырдың алпы­сыншы-жетпі­сінші жылдарынан қазақ этнографиясына, мәдение­тіне қатысты материалдарды жия бастапты да, «Қазақтың ұлттық ойындары», «Алтай мифтері», «Наурыз мерекесінің келіп шы­ғуы мен қалыптасуы», «Қазақ ем­шілігі мен тектамырлары» сын­ды мақалаларын сол өткен ғасырдың сексенінші жылдарында жариялай бастаған екен. Студенттерге арнап  «Қазақтың тұрмыс-салт білімдері» деген оқулық та жазыпты. Демек, бұдан автордың «Қазақ этнографиясын» жазуға үлкен дайындықпен барғаны байқалады. Кітаптың аннотациясында айтылғандай, ұлттық болмыс пен мінезді ғана емес,  бүкіл қазақ халқының шы­ғу тегінен бастап  өмірдің барлық саласын қамтитын, өзіміздің қа­зақи табиғатымызды, жан дүние­мізді, психологиямызды сақтау­дың қаншалықты маңызды еке­нін көрсететін аталған еңбек үлкен  үш бөлімнен тұрады.
Көрнекті ақын, драматург, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты  Нұрлан Оразалиннің «Ха­лықтың асыл көмбесі» деген алғысөзімен шыққан кітаптың алғашқы бөлімі этнография ғылымының жалпы түсінік­теме­сіне, сипаты мен міндетіне арналса, «Заттық этнографияға түсінік» деп аталатын екінші бөлім қолдың саласындай сегіз тараудан тұрады. Олардан оқыр­ман қазақтың тұрғын үй мәде­ниеті ауыл шаруашылығы, ор­маншылық пен бау-бақша шаруашылығы, тау-кен және қолөнер шаруашылығы, сауда кәсібі  ұлттық киім мәдениеті  тағам мәдениеті туралы мол мағлұмат алуға болады. «Заттық этнографияға  түсінік» деп аталған осы екінші бөлімнің бір тарауы халқымыздың ұлттық ойындарынан сыр шертеді. Онда автор қазақтың көңіл ашу ойындарына, спорт ойындарына, балалар ойындарына жеке-жеке шолулар жасай отырып, сипаттамалар беріпті.
«Ұлттық рухани этногра­фия­ға» арналған үшінші бөлімдегі қазақ қоғамының құрылымын құрай­тын рулық, туыстық, от­басы­лық жүйе мен қазақтың есім қою дәстүрі  халқымыздың ежелгі наным-сенімдері, бақсылық сарындар, ислам мәдениетінің қа­зақ­қа жасаған ықпалы, киелі сандар мен түс жору түсініктері туралы пайымдар  әрі тартымды, әрі тағылымды. Халық астрономиясы, қазақтың күн санау, ай санау, жыл санау және жыл қа­йыру әдістері жайындағы ой-толғамдар тың деректерімен баурайды. Үйсін дәуіріндегі, Шың­­ғыс­хан заманындағы  заң жосындары,  шариғат заңдарына  жасалған шолулар да   соны­лы­ғымен құнды.
Ғалым-жазушының ұзақ жылдар  бойғы еңбегінің нәти­жесі есепті бұл еңбек отандық қана емес,  шетелдік ғалымдардың да жан-жақты бағасын алатыны даусыз. Себебі, қазақ қоғамына қатысты көптеген тарихи деректер құнды мәліметтер қамтылған. Осы еңбек арқылы әрбір оқырман шетте жүрген бауырларымыздың ұлттық құндылықтарымызды көздің қарашығындай қорғап келгеніне және оған үлкен құр­метпен қарайтынына, екіншіден, бізде жоғалып бара жатқан соншама мол рухани құндылық­тарымыз шетелдегі қазақ диас­порасының ортасында сақталып қалғанына көз жеткізе алады.  Қазақ этнографиясы жөнінде бұған дейін отандық және ше­тел­дік ғалымдар қаншама еңбектер жазды. Осы қатарда Қытайдағы қазақ интеллиген­циясының көрнекті өкілі Зейнолла Мүбә­рак­ұлы мен жас этнограф, мәде­ниеттанушы Жанат Зейнолла­қызының қазақ халқының сан ғасырлық озық өркениетін  тағы бір  қырынан танытатын бұл еңбегі біздің отандық ғалымдарға әлі  жетпей жатқан, шеттегі қазақ диаспорасының тұрмысы мен тіршілігін сипаттауымен де, өздеріне дейінгі жазылған еңбек­терді негізге ала отырып, ой қорытуымен де,   этнографиясы, мәдениеті туралы отандық һәм шетелдік ғалымдардың пән­аралық байланысты сауатты ұш­тасты­руымен де, қазақтың мәде­ниеті, әдебиеті, тарихы, этно­­графиясы, археологиясы жө­ніндегі зерттеу­лерді бір жерге тоғыс­тыр­ғанды­ғымен де ерекше.  Бір сөзбен айт­қанда, осы арқылы бұл еңбек қазақ мәдениетін біртұтас зерттеуге өлшеусіз үлес қосады деп сеніммен айтуға болады.

Сержан ТОҚТАСЫНҰЛЫ.