Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ,
жазушы-драматург,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері

---

Еліміздің тәуелсіздік жария­ла­ғаны күні кеше ғана сияқты еді, енді, міне, сол тарихи уақи­ға­ға 25 жыл толып отыр. Зымырап өтіп бара жатқан уақыт деген осы. Бұл кезеңде еліміздің қол жеткізген табыстары ұшан-теңіз. Оның бәрін бір-екі ауыз сөзбен қыс­қаша айтып шығу мүмкін емес. Әйтсе де, ең бастысы,
25 жыл­­да жер бетінде Қазақстан Рес­публикасы деген мемлекет, қазақ атты халық бар екендігін бүкіл әлем біліп, таныды. Яғни ата-бабаларымыздың қазақ хал­қы өзгелермен терезесі тең ел бол­са деген арманы толығымен орын­далды. Ендігі міндет – осы тәуел­сіз елдің іргетасын одан әрі ны­ғайтып, қауіпсіздігі мен бос­тандығын біржолата қамтамасыз ету. Бұл аса маңызды міндеттің ал­ғышарттары қазірдің өзінде нақты қолға алынуда. Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың ті­ке­лей қолға алуымен дүниеге кел­ген «Мәңгілік Ел» идеясы – осы­ның айқын дәлелі. Бұл идея қазіргі жоспарланған қалпымен толық жүзеге асса, арада тағы бір жиырма бес жыл өткенде бүкіл Қа­зақстан халқы тәуелсіз­дік­тің осы ширек ғасырлық мерекесі сияқ­ты, «Мәңгілік Елдің» де же­ңісі мен жемісін көзбен көріп, салтанатпен тойлайтыны анық.  Халқымыз сол күнге аман жетсін дейік. Әрине, бұл мақсатқа жету үшін ұшан-теңіз жұмысты жүзеге асыруымыз, бәріміз бір кісідей жұ­мылып еңбек етуіміз қажет. Бір қуанарлығы, біздің осы мақ­сат жолында алға нық басып келе жатқанымыз анық. Бұл, ең алдымен, түрлі қиындықтарға қа­ра­мас­­тан экономикамыздың қар­қынды өсуінен анық  аңғарылады. Қор­ғаныс қабілетіміз де күн өт­кен сайын нығая түсуде. Дегенмен, «Мәңгілік Ел» идеясын то­лық жүзеге асыру үшін бұл екі же­тістікпен ғана шектелмей, бас­қа да маңызды мәселелерді ескеру қажет. Солардың ең бас­ты­ла­ры­ның бірі – ұлттық идеология және ұлттық мәдениет. Бүгінгі таң­да  өркениетті елдердің бәрі бұл екі мәселеге әрқашан да ай­рық­ша назар аударады. Біз де «Мәң­гілік Ел» идеясын жүзеге асы­руға кіріскенде осы шарт-та­лап­ты нақты ескергеніміз жөн. Мі­не, осы биік мақсатты жүзеге асыруға қазақ әдебиеті де нақты әрі нәтижелі үлес қоса алады. Бұ­ған ұлттық әдебиетіміздің бү­гінгі жетістігі көтерілген айқын дәлел. Яғни біздің әдебиетіміз кә­сіби шеберлік тұрғысынан ал­ған­да ең дамыған елдердің әде­бие­тімен  терезесі тең деп айтуға әб­ден болады. Бұған қоса, қазақ әде­биетінің болашағынан да үл­кен үміт күтеміз. Яғни алдағы уа­қытта қаламгерлеріміздің қа­тары дарынды жас толқынмен то­лыға түседі, әдебиетіміздің де көп­теген жаңа, жақсы шығар­ма­лары дүниеге келеді деп ойлаймыз. Кез келген ұлттың әдебие­ті­нің қай­нар көзі – ана тілі. Міне, осы тұр­ғыдан келгенде тәуелсіз­діктен кейін қазақ тілінің қолда­ныс ая­сы барынша кеңейіп, күш-қуаты мен ықпалы айтар­лық­тай нығай­ға­ны баршаға мәлім. Бұған бас­қа­ны былай қой­ғанда, осы Алматы қаласы­ның жағдайы айқын дә­лел. Бұрын Алматыда бір-екі ға­на қазақ мек­тебі болса, тәуел­сіз­діктен ке­йін олардың саны ал­пыстан асып, жетпіске жақын­дап қалды. Аралас мектептердегі қазақ сыныптары да күн өткен сайын кө­бейіп, айқын басым­ды­лық­қа ие болуда. Жалғыз Алматы ғана емес, елі­міздің барлық өңі­рінде де жағдай осыған ұқсас. Мы­салы, қазіргі таңда республикамыз бо­йынша жыл сайын мек­теп бітіру­шілердің жетпіс пайыздан астамын қазақ мектептерінің түлектері құрайды. Және ол көр­сет­кіш болашақта да үзбей арта түсе­ді деп күтілуде. Бұл тәуел­сіз­дікке дейін біздің өңіміз түгілі, тү­сімізге де кірмеген жағдай еді. Ке­рісінше, ол кезде қазақ мектеп­те­рі көбеймек түгілі, жыл сайын құл­дырап азая түскені бәріңізге де белгілі. Бүгін бұл жағдай мүл­дем өзгерді. Жоғары және арнаулы орта оқу орын­да­рын­дағы сту­денттердің де басым бөлігі қа­зақ бөлімдерінде оқиды. Ал бұл жағдай әдебиетімізге тың­нан қосылар жаңа, жас толқын­ның да көбеюіне әсер ететіні анық. Сондай-ақ халқымыздың қазақ ті­ліне жаппай бет бұруы қазақ ті­ліндегі кітаптарға сұра­ныс­ты арттырып, олардың таралымын да көбейтуге ықпал жасай алатыны анық. Міне, осы ай­тылған жағ­­дайлар ұлттық әде­биетімізді одан әрі дамытуға жол ашатыны даусыз. Бірақ өкінішке қарай, біз бұл мүмкіндікті толық пайдалана алмай отырмыз. Мұ­ның қазақ тіліндегі көркем әде­биеттің таралу мөлшерінен ай­қын аңғаруға болады. Мысалы, Кеңес Одағы­ның кезінде Қазақ­стандағы қа­зақ тіліндегі проза­лық кітап­тар­дың таралымы 30 мыңнан 50 мың­­ға дейін же­те­тін. Ал қазіргі кез­де бұл көрсеткіш ең ары кеткенде 2 мыңмен ғана шек­те­леді. Неге бұлай? Қазақ тілінің ық­палы айтарлықтай кү­шейген, қа­зақ тілінде оқып-білім алу­шы­лардың саны бұрын­ғымен са­лыс­тырғанда әлдеқайда көбей­ген. Бү­гінгі кезеңде қазақ ті­лін­дегі кі­тап­тардың тараламы осын­ша­лықты неге азаяды? Бұл сұ­раққа кө­біне «қазір жұрт кітап оқы­май­тын болды» деген бір сыдырғы жауап қана айтылады. Бірақ шын­дап келгенде мәселенің не­гізгі түйіні – бізде кітап шығару мен таратуды бүгінгі нарық заң­дылық­та­рына бейімдей алмаудан туындап отыр. Бұған нақты дәлел келті­рейік. Нарықтық қатынасқа арқа сүйейтін өркениетті елдерде кітап шығару үш бағытта жүр­гі­зі­леді. Оның біріншісі – кітаптың түпнұсқасын автордан сатып алу, екіншісі – кітапты басып шығару, үшіншісі ол – кітапты тарату, не­гізінен саудаға шығарып сату. Осыған орай оларда кітап шығару биз­нестің ең дамыған бір түрі, бұл жөніндегі менеджмент те жақсы жолға қойылған. Бізде осы үш саланың тек екіншісі, яғни кітапты басып шығару ғана бар. Ал кітап шығарып, таратуды на­рық заңдылығына бейімдеу тым кенже қалған. Біз бұл жө­нінде бұған дейін де осы Жазушылар одағында өткен бірнеше бас­қосуларда айтып, «Қазақ әде­бие­ті» газетінде «Кітабымыз оқыл­­­маса кімді кінәлаймыз?», «Әде­­­­­биетіміздің ертеңін ойла­сақ…» атты пікір-ұсыныс­тары­мызды жариялағанбыз. Сон­дық­тан бүгін оның бәрін тағы да қай­талап жатқымыз келмейді. Тек нақты айтарымыз – әде­бие­тімізді болашақта бұдан да жо­ғары дең­гейге көтеріп дамыт­қы­мыз кел­се, қаламгерлердің қа­та­рын жаңа, дарынды жас толқынмен толық­тыруға ынталы екеніміз рас болса, кітап шығару мен таратуды бар­лық өркениетті елдердегідей на­рық заңдылықтарына бейім­деп, дұрыс жүргізуіміз қажет. Бұл рет­те «Мәдениет жөніндегі заң­да­ғы» кітап шығаруға қатысты жаңадан дайындалып жатқан өз­гертулер мен толықтырулардан үл­кен үміт күтеміз. Және осы өз­гер­тулерді нақты қолға алған Қа­зақстан Жазушылар одағы-ның Тө­рағасы Нұрлан Оразалин бас­таған азаматтар бұл мәелені ая­ғына дейін жеткізіп, жақсы нә­тиже шығарады деп сенеміз.