Халықты алып бәйтерекпен салыс­тырар бол­сақ, онда тарих сол бәйтеректің тамыры іспетті. Демек, осынау ұғым аясы тірі ағзаның болмысына келеді. Неғұрлым мықты әрі ұзақ өмір сүру кепілі тамырдың тереңге тартуымен қатар, нәр алатын жағдайлар да ескерілуі керек. Дәл осы тұрғыдан келгенде ел тарихы қалай жазыла­ды? Тарих саласы неліктен қайшы­лықты пікірлерге толы? Бұл тақылет­тес сұрақтарға жауап берген тарих ғылымының докторы, профессор, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры Хангелді Әбжанов ұстамды көзқарас қана ақиқатқа апаратынын ескертетіндей. 

---

Хангелді Әбжанов,
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры

---

– Ақын Олжас Сүлейменов «Жыл­намаларда халық тарихының тек драмалық сәттері, соғыстар ға­на қамтылады. Бейбітшілік тарих жа­дында ұзақ сақталмайды» деп айт­қан болатын. Сіз бұған келісесіз бе? Тәуелсіз еліміздің тарихы қалай жа­зылуда?
– Жылнаманы орыстар «летопись» дейді. Бізде ондай жылнама­лар жазылған жоқ. Бұл жерде мы­­наны анықтап алуымыз керек. Біз тарихшылар жылнама деп де­рек­ті айтамыз. Әрине, тарих ғы­лы­мы дерек бар жерде ғана жа­зы­ла­ды. Дерек жоқ болса ол жерде та­рихшылар сөйлей алмайды. Жыл­нама дегенді тарихи оқиға­ның, үдерістің, құбылыстың дерегі ретінде қабылдап отырмыз. Бірақ бұл жылнама қай елде жазылды, Қазақстанның тарихына байланысты Қазақ елінде дүниеге келген бе? Әлде Қазақстанға қатысты оқиғаға Ресейдің көзімен қарады ма? Қытайдың көзімен қарады ма? Бұлардың айырмашылығы өте жо­ғары. Демек, біз тарихи дерек­тер­дің қай уақытта, қай елде, қан­дай мүддемен жарық көргенін, дү­ниеге келгенін, жазылғанын қа­пе­рден шығармауымыз керек. Со­ны ескере отырып, оның бере­тін ақпараты ақиқат па, ақиқаттан бұрмалау ма, осыны пайымдай білуіміз қажет. Жылнама деген біз­дің тілімізде бар сөз. Бірақ қа­зақ арасында жылнама жазған еш­кім жоқ қой. Бізде батырлар жы­ры болды, шежіре болды, тарихи аңыз-әңгімелер болғанымен ар­найы жылнама жазып отырған адам болған жоқ. Жылнаманың орыс жерінде жазылғанын білеміз, қы­тайда жазылғанын білеміз. Олар­да Қазақстанға қатысты оқи­ғалар болса оны толығымен пайдалануымыз керек.
Ал соғыс, революция, басқа да ірі оқиғалар оған дейінгі қайшы­лық­тардың шешілген сәті. Әрине, қай­шылықтар шешілген сәтке көп адамдар мән береді, соны тү­сін­­гісі келеді. Ал оған дейінгі қай­шы­лықтар көрінбей, жинақталып жатқанда оларды байқамай да қалуымыз мүмкін. Демек, революциялар, соғыстар, тағы да бас­қа­лардың ерекше айтылатыны оның ерекше оқиға екендігінде. Дегенмен, тарихшы ғалымдар осы үлкен оқиғаның пісіп жетілуі оған дейін бол­ғанын ешқашан да жоққа шы­ғарған емес. Айталық, кешегі кеңес­тік заманда 1917 жылғы революцияны тарихшылар қашан да 1914 жылғы соғыспен, 1916 жылғы кө­теріліспен, алдындағы болған оқиғалармен байланыстырып қарап отырды. Мұндай тарихилық принципі тарих ғылымынан түсіп қалған жоқ. Ал ірі оқиға болған­дық­тан, әрине, тура сол жылға, сол оқи­ғаға байланысты көп әңгіме құ­рылып, көп кітап шығып, көп тал­дау жасалады. Ол түсінікті жайт. Өйткені, тарихтың өзі бір сәт­те жүзеге асады да, одан кейін оның нәтижесін көру, дұрыс-бұ­рыстығын анықтау сияқты үде­ріс­тер жүре береді.
– Газет-журнал, телевидение, әлеу­меттік желілерде болсын ең көп тал­қыға түсетін мәселелердің бірі осы тарихқа қатысты болып отыр. Оның себебі неде?
– Оның себебі меніңше былай. Ма­­тематика, физика, химия сынды дәл ғылым бар. Онда белгілі бір фор­муламен, заңдылықтармен тү­сіндіріледі. Ал тарих  ғылымында әр­кімнің өз көзқарасы бар. Оқиға бі­реу. Соған мыңдаған адам мың­да­ған түрлі көзқарасын айтады. Мі­неки, осындай пікір алуан­дығы бол­ғандықтан тарихта мынау дұ­рыс екен, анау қате екен деп оның ақ-қарасын айырып жату қиындау. Былтыр 1916 жылғы кө­терілістің 100 жылдығы, биыл рево­люцияның 100 жылдығы болып жатыр. Осы­ған байланысты қаншама дерек бар. Оқиғаларды әр қырынан көр­сет­кен қанша мәлімет бар. Мұның бә­рі бір оқиғаға әр адамның өз биі­гінен келетіндігін көрсетеді. Бі­реу бұған агроном ретінде, келесі біреу дәрі­гер ретінде қарайды, бі­реу мұғалім ретінде қарайды, енді бі­реу қара­пайым еңбек адамы ре­тінде қарай­ды. Мен өз басым бұл жерде пікір алуандығы көрініп тұр деп ойлаймын. Бұл дұрыс. Дегенмен, соңғы сөзді тарихшы ғалым айтуы керек. Тарихшы ғалымның айт­қаны, жазғаны, жүйелегені түп­тің түбін­де бірінші орында тұру­ға тиіс. Бәрі бірдей тарихшы сияқ­ты сөйлей береді. Дегенмен, мек­теп оқулы­ғында, жоғары оқу орын­дарында тарихшылардың жаз­ғаны, зерде­легені бірінші ке­зек­те оқытылып, сол кәдеге жарау ке­рек.
– Жалпы, жұрт журналис­тер­ді тарихты қазбалайды деп жатады. Жур­налистер ғана емес, жазушы­лар­дың да тарихқа жиі қалам тер­беген­дігінің куәсіміз. Бұл біздің өз та­рихымызды білуге белсенді ұлт екен­дігімізді аңғарта ма?
– Қазір әбден мойындалған ақи­қат, біріншіден, қазақ хал­қы­ның өзі тарихшыл халық екендігі, екін­шіден, тарихқа келгенде біз­дің халқымыздың өте белсенді по­зицияда тұратындығы. Бұл еке­уін жоққа шығара алмаймыз. Бі­рақ тарихты тек қана тарихшы зерт­тесін, тарихшы айтсын деуге не­гіз жоқ. Журналистердің, тарих­шы­лардың, тағы да басқа маман ие­лерінің тарихи тақырыпқа барып жазған шығармалары, түсір­ген кинолары, сахналаған спек­так­льдері біздің ортақ шаруамызға қо­сылған үлес. Бұны жоққа шы­ғара алмайсыз. Солай болуы да ке­рек. Бірақ әркім өзінің кәсібінің биі­гінен қарайды. Осылардың ара­сындағы айырмашылықты кө­ре білуіміз керек. Мәселен, жазу­шы­ның фантазиясы, өзінің ойынан шығарған кейіпкерлері бо­ла­ды. Ол айталық «Абай жолы» ро­­­­манында да бар, ол «Көшпенділер» рома­нын­да да, «Қызыл жебе» романын­да да кездеседі. Жазушының кә­сі­бінде бұл заңды құбылыс. Тұ­тастай алғанда бұл шығармалар, әрине, тарихи оқиғаны, тарихи тәжіри­бе­ні, тағылымды айта алды. Со­ны­сымен ол біздің оқырмандары­мыз­дың санасын тәрбиеледі, жү­ре­гіне әсер етіп, құрметке бө­лен­ді. Егер қалың оқырманның көңі­лінен шықпаса бұл кітаптар осын­дай абыройлы, беделді мәр­те­беге ие болмас еді. Осы кітап­тар­ға деген сұраныстың жоға­ры­лы­­ғының өзі шығарма дең­­­гейінің биік екендігін көрсетіп отыр. Ілияс Есенберлиннің «Көш­пен­ділер» романы Қазақ хан­ды­ғына байланысты зерттеулерге рес­ми болмаса да, идеологиялық шек­теу бар кезеңде жазылды. Осы­нысымен құнды дүние. Ол уа­қытта тарихшыларды мәж­бүр­лей­тін. Сен бірінші кезекте социа­лизм дәуірін жаз, тап күресін жаз, про­летариат қозғалысын жаз дей­тін. Міне, сол заманның өзінде ор­та ғасырды, оның ішінде XV ға­сырдағы Қазақ хандығының та­рихын жазу жазушының үлкен ер­лігі. Шығармашылық ерлігі, жазу­шылық ерлігі.
– Ұлыбритания елінің әйгілі жазушысы Томас Карлейль «Әлем тарихы – бұл ұлы адамдардың өмір­бая­ны» дейді. Сіз бұған не айта ала­сыз?
– Мен тарихты ұлы адамдардың әре­кетінің нәтижесі деп қана қара­маймын. Мен тарихты үш күш­тің әрекетінің жер бетіндегі та­рихи оқиғаларды анықтай алатынының факторы деп ұғамын. Олар: біріншіден, тарихты жасайтын – халық, екіншіден, тарихты жа­сайтын – тұлға, үшіншіден, та­рихты жасайтын – билік. Ал осы үшеуінен екеуін алып тастап, тек  ұлы тұлғаларды ғана қалдыр­сақ, онда біз тарихымызды тым жүдетіп аламыз. Онда халықтың тарихтағы орнын бекерлейміз, сонда билік не үшін керек деген сұрақ туады. Айталық, тәуелсіз Қазақстанда Ас­тана салынды. Ол үлкен жетіс­ті­гіміз әрі мақтаны­шымыз. Соны сал­ған қара халық қой. Жұмыс­шы­лар, құрылыс­шы­лар, жүргізу­ші­лер секілді қара­па­йым ғана ең­бек адамдары күшімен Астана тұр­ғызылды. Кешегі Ұлы Отан со­ғысын алып қарайық. Жауды кім жеңді? Солдаттың ерлігі жең­ді. Маршал Жуковтың «Воспоминания и размышления» деген кітабының бірінші бетіне «Еңбе­гім­ді совет солдатына арнаймын» деп жазып қойған. Бұл да тарихта халықтың орнын мойындауымыз. Ал енді билікке келе­йік. Біздің тарихымызда тың игеру, репрессия, ашаршылық болды. Семейде сынақ айлағы салынды. Мұның бәрін дүниеге әкелген билік қой. Егер Бай­қоңыр­ды саламын, тың­ды игере­мін, Семейде сынақ ай­лағын ашамын деген биліктің рес­ми шешімі болмаса олар са­лын­бас еді. Оны біз қазақ биліктен сұрап алған жоқпыз. Биліктің өзінің шешімімен жүзеге асты. Билік өзінің дегенін істетеді. Ал ол қате болды ма, жоқ әлде сұра­ныс­қа сай келген шешім болды ма, оны уақыт көрсетеді. Қалай бол­ғанда да та­рихтың бағыты, маз­мұны, бағдары биліктің де әре­кетімен, шешімімен қа­лып­тасатыны ақиқат. Сол себепті жалғыз тұлғаны ғана та­рихтың миссиясын атқарады деп қарау тарихымыздың толық кешенді келбетін аша бермейді.
– «Мәдени мұра» бағдарла­ма­сы­ның шеңберінде тарихымызға қа­тысты жәдігерлер қайта қалпына кел­тіріліп, өзімізге қайтарылып жа­тыр. Аталмыш жоба осы саланың да­муына бағытталған ауқымды бағ­дарлама болғандықтан, оның жұ­мысы мен нәтижесіне қандай ба­ға бересіз?
– «Мәдени мұра» бағдарламасы бұл біздің тәуелсіздік тұсындағы тарихымыздың тамаша бір жарқын же­тістігі. «Мәдени мұраның» қо­ры­­тындысына байланысты сегіз ерек­ше сәтті айта аламын. Бірін­шіден, «Мәдени мұра» бұл тәуел­сіз­дігіміздің салтанатты шеруі. Бұ­рын кеңестік заманда мұндай қа­дамға барған да жоқпыз, барамын деген ой да болған жоқ. Сол себепті «Мәдени мұра» тәуелсізді­гіміз­дің салтанатты сәті. Екінші­ден, бұл біздің Елбасымыздың шын мағынасында көреген екен­дігін айғақтайтын тағы бір дәлел. «Мәдени мұраны» бастаған да, оған бағыт-бағдар берген де Елбасымыз. Егер ол кісінің көрегендігі болмаса, бұл бағдарлама дүниеге келмес еді. Үшіншіден, «Мәдени мұ­ра» біздің ғалымдарымыз, ма­ман­дарымыз әлемдік деңгейде жұ­­мыс істей алатындығын көр­сет­ті. Біз қазір бәсекеге қабілетті отыз елдің қатарына кірсек деп жүр­міз. Міне, сондай әлеует бар екен­дігін, мамандарымыздың әлем­дік  деңгейде жұмыс істей ала­­­тын­дығын «Мәдени мұра» көр­се­тіп берді. Өйткені,  ЮНЕС­КО-ның өзі «Мәдени мұра» бағдар­лама­сын тең­дессіз іс деп бағалап отыр. Төр­тін­шіден, «Мәдени мұра» бағ­дар­ла­­масы арқылы біз әлемде өзі­міз­дің орнымыз, өзіміздің іс­кер­лігіміз, өзіміздің бағыт-бағда­рымыздың бар екендігін тиянақ­тай алдық. Бұл қазақстандық туынды. Қазақ­стан­да жасалған деген мақтаныш бар ғой. Міне, мұның Қазақстанда жа­салған екендігін көрсетті. Әлем­дік саясаткерлер де, мамандар да бұны мойындап, таныды. Бе­сіншіден, «Мәдени мұра» бағ­дар­ламасы қазіргі көп айтатын пат­риотизмді, ұлттық идеяны қа­лыптастыруға, жүзеге асыруға мүм­кіндік беретін үлкен бір берік негіз қалап берді. Айталық, «Баба­лар сөзінің» 100 томдығы шықты. Ондағы шығар­ма­лар соны оқыған адам­ның бо­йына жігер мен мақ­та­ныш ұяла­тады. Ол «Мәдени мұ­ра» бағдар­­ламасы бойынша жү­зеге асқан істердің барлығында кө­рініп тұр. Алтыншыдан, «Мәде­ни мұраның» жүзеге асуы мәде­ниет­ке сарқынды қаржы бөлу деген кеңестік дерттің келмеске кет­кенін көрсетті. Өйткені, «Мә­де­ни мұраны» жүзеге асыру үшін мил­лиардтаған теңге қаражат бө­лінді. Ал кеңестік заманда, патша за­манында да мәдениетке мұндай мол қаржы бөлген жағдай болған емес. Демек, біздің кеңестік сыр­қат­тыжеңгеніміз осы «Мәдени мұ­ра» арқылы дәлелденді. Жетін­ші­ден, қазір әлемді жаһандану жай­лап жатыр. Жаһандану  ха­лық­тарды мидай араластырып, әрбір ха­лықтың өзіне тән қадір-қасиетін жойып жіберу қаупіне алып келді. Біздің елімізде жүзеге асқан «Мә­де­ни мұра» қазақты қазақ қал­пын­да сақтап қалуға мүмкіншілік бе­ретін сәт. Бұл да «Мәдени мұра­ның» біз үшін керемет нәтижесі. Се­гізіншіден, «Мәдени мұраны» кеңес­­тік заманда өскен, оқыған буын жүзеге асырды. Енді тәуел­сіз­дік тұсында өскен, оқыған буын осы эстафетаны жалғас­ты­рып алып кетуі керек. Сонда «Мәдени мұра» өзінің ең басты міндетін ат­қарған болады. Бұл жас ұрпақ үшін, болашақ үшін жасалынып жа­тыр. Сол ұрпақ тура осындай ірі, қабырғалы істі қолға алса, бұл ол кезде «Мәде­ни мұра» деп емес, бас­қаша да аталуы мүмкін, сонда аға ұрпақтың еңбегінің ақталғаны. Бұл «Мәдени мұрадан» да бір мыс­қал кемдігі жоқ жетістік болар еді.
– Сіз  өзіңіз  тарих  институтының директоры болғандықтан, қарама­ғыңыз­да көптеген тарихшылар жұ­мыс істейді. Олар қазақ елі тари­хына жаңа тарихи көзқарас тұр­ғы­сында қаншалықты зерттеу еңбек жүргізе алуда деп ойлайсыз?
– Біздің «Ш.Уәлиханов атын­да­ғы тарих және этнология институты» жетпіс жылдық тарихы бар инс­титут. Кезінде бұл институтта ха­лықтың аяулы ұлдары Ә.Мар­ғұлан, Е.Бекмаханов, Х.Арғынбаев сияқ­ты іргелі ғалымдар еңбек етті. Олар­дың дәстүрі сақталып отыр. Біз күні бүгінге дейін олардың ең­бек­­терін ауық-ауық жариялаудамыз. Айталық, Ә.Марғұланның он үш томдығын, М.Қозыбаевтың екі томдығын, Р.Сүлейменовтың екі томдығын, Б.Төлепбаевтың бір томдығын, осы институтта өмір бойы еңбек еткен Григорий Дахш­лейгер деген үлкен ғалымымыз бол­­ған, оның да еңбегін, К.Нұр­пейісовтің еңбектерін жария­ла­дық. Демек, біз осы институттың ір­гесін қалап, Қазақстанның ұлт­тық тарихын қалыптастырған тұл­ғаларға лайықты құрмет көр­сетіп, солардың  дәстүрін әрі қарай жалғастырсақ деп отырмыз. Ал ен­ді сол дәстүрді жалғастыра­тын ға­лымдарымыз да баршылық. Этнография жағында Серік Әжі­ға­ли деген жігітіміз бар. Ол ескерт­кіш­танумен айналысып, Қа­зақ­стан­ның батыс өңіріндегі ес­­­керт­­кіштердің қыр-сырын ашып берді. «Көшпелілер архитектурасы» деген үлкен еңбегін жазды. Кезінде көшпелілерде түк жоқ деді. Бұл көш­пелілердің де архитектурасы бар, руханияты бар екенін дәлел­де­ген үлкен еңбек болды. Этнография саласында Ахмет Тоқтабай деген ғалымымыз бар. Оның осыдан алты, жеті жыл бұрын жария­ла­ған «Қазақ жылқысының тарихы» атты еңбегін түріктер өз ті­лін­де басып шығарып, ал «Қазақ та­зысы» деген еңбегі қазақ, орыс, ағыл­шын тілдерінде жарияланды. Бұл да біздің ұлттық тарих ғылы­мы­на қосылған сүбелі үлес. Орта ға­сырлар тарихымен айналысып жүрген ғалымдарымыз бар. Қанат Өскенбай деген ғалымымыз Қа­зан­да Алтын Орда тарихына байланысты үлкен монографиясын жа­риялады. Нұрлан Атығаев деген ғалымымыз Қазақ хандығының тарихына байланысты зерттеуін былтыр Қазақ хандығының бес жүз елу жылдығына арнап жарық­қа шығарды. Бүгінде бұл еңбектер ғалымдар арасынан үлкен құрмет тауып, өзінің ғұмырын жалғасты­рып келе жатыр. Кеңес дәуіріне кел­сек, Ұлы Отан соғысына, реп­рес­сияға байланысты Қайдар Ал­дажұманов деген ағамыздың ең­бектері жарияланды. Айжамал Құ­дайбергенова сынды демогра­фия­лық үдерістерді зерттеген ға­лымымыз бар. Біздің ғалымдары­мыз Отан тарихының, Қазақстан та­рихының сақ дәуірінен бастап, күні бүгінге дейінгі кезеңін жаңа деректермен жаңаша ойлау негі­зін­де жазып, оқырмандарға ұсы­нып келеді. Олардың жазған оқу­лық­тары мектептерде қол­да­нылуда. Ең ірі жетістік деп Қазақстан тари­хы­ның бес томдығын жаңадан жа­риялауды айтқан болар едім. 2010 жылы Қазақстан тарихының бес томдық көлемінде академиялық бағыты жарық көрді. Бұл бүгінгі күні Отанымыздың тарихын жаңа­ша пайымдаған, жаңаша тұ­жы­рымдаған зерттеу болып есеп­теледі. Жекелеген авторлар­дың да, бүкіл бір ұжымның да осындай та­быстары бар. Осы ұжымның тәуел­сіздік тұсындағы тағы бір та­бысты нәтижесі тарихшы ға­лым­дардың жаңа буынын дайын­дағаны. Ғылым кандидаттары, ғылым докторлары осы институтта диссертацияларын қорғап, Қазақстанның түкпір-түкпірінде еңбек етіп жатыр. Бұл да инс­ти­тут­тың атқарған жұмыстарының бі­рі екені рас.
– Ғылыми ортада плагиат және ғылыми жаттандылық  жиі кездесіп жатады. Мұнымен қалай күресуге болады?
– «Плагиат» деген шетелдің сөзі. Мұны марқұм Ақселеу Сей­дімбек «сұғанақтық» деп атайтын. Әри­не, ғалым адамға сұғанақтық жа­распайтын қылық. Нағыз ға­лым, шын ғылымның адамы бі­реу­дің еңбегін өзіне теліп кетуді қа­періне де алмайды. Біздің ға­лым­дарымыздың арасында мұн­дай жағдай болмады деп айта алмаймын. Атын айтпай-ақ қояйын, бізде де бір-екі азамат болған. Басқаның еңбегін сұғанақтықпен өзінің атына жазып алған. Бірақ олармен біз қазір қоштастық. Олар қазір бізде жұмыс істемейді. Олар­ға мәселені төтесінен қойдық. Бұл жер сұғанақтықпен ғылым жасайтын жер емес, басқа жақта жұмыс істе деп айттық. Сөйтіп, олар өз жөн­деріне кетті. Қазір біздің ара­мыз­да жоқ. Көптің арасында жақ­сы да, жаман да болады дегендей пла­гиат мәселесі біздің де инсти­тут­та орын алған еді. Қазір оны ара­мыздан қудық. Тұтастай алған­да плагиат бұл ғалым еместің тір­лігі. Ғалым емес, бірақ ғалым бол­­ғысы келген атаққұмар адам­ның ісі. Шын мағынасындағы ға­­лы­м  адам  ондайға жуықта­май­ды. Ондаймен ғылым жасаймын деп те ойламайды. Қазақта «Қолың кө­тере алмайтын шоқпарды беліңе бай­лама» деген сөз бар. Сол се­кіл­ді, бұл қолы көтере алмайтын ғы­лым­ның шоқпарын беліне бай­лаған­дар­дың әуресі ғой. Біздің ондайлармен әңгімеміз қысқа болды.
– Тарихшы ғалымдарымыз Қа­зақ тарихына арналған көптеген ең­бектер жазды, әлі  де жазу үс­тін­де. Олардың құндылығы мен кем­шілігі не­де? Олар жасаған тұжы­рым­дар шын­дыққа сәйкес келе ме?
– Тарих  ғылымында еңбек­терді үш түрлі өлшеммен бағалауға болады.
Біріншісі – ешқандай жаңа­лы­ғы жоқ, бұрыннан белгілі дү­ние­ні қайталап жазған еңбектер, екін­шісі – шынымен жаңа тұрғы­дан, жаңа идеямен, жаңа тұжы­рым­мен жазылған еңбектер, үшін­шісі – ақиқаттан алшақ, тарихтың шын­дығын шатастыра беретін ке­рексіз еңбектер. Мен өз басым осы­лай қараймын. Қазір бізде осы­ның үшеуі де бар. Жаңашыл ең­бек те, белгіліні қайталау да, сұға­нақтықпен жазылған еңбектер де бар. Бірақ басым бөлігі сол бел­гіліні қайталаумен жүргендер. Ай­талық, он кітап шықса соның бе­сеуі – белгіліні қайталау, екеуі – сұғанақтық, үшеуі – жаңашыл ең­бек. Демек, бізде әлі де тарих ғы­лымы саласында жаңашылдық, инновациялық сипаттар көп емес. Бірақ  жоқ та емес. Мен соның көп болғанын қалаймын. Мұндай жаңа­шыл еңбектер археологтарда да, этнографтарда да, деректанушыларда да, тарихнамашыларда да, азаматтық тарихты жазатын ғалымдарда да бар. Бірақ бұдан да көп болғанын, салиқалы бола түс­ке­нін қалар едік. Әзірге белгіліні қай­талаумен жазылған дүние көп.
– 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының тарихы тарихшылар тарапынан қалай зерттелуде?
– Бұл көтерілісті тарих­шы­лары­мыз егжей-тегжейлі зерттеп жа­зып ұсынды деп айта алмаймын. Кеңес заманында Мәскеуде Исаак Минц деген ғалым жұмыс іс­теді. Сол Минц 1917 жылғы қа­зан революциясының тарихын үш том­дық қылып жариялады. Осы еңбегі үшін оған Социалистік Еңбек Ері атағы беріліп, Лениндік сый­лықты иеленді. Бізде де Жел­тоқ­­сан оқиғасын осындай дең­гей­де зерттеу керек. Біз қазір Жел­тоқ­сан оқиғасының деректерін жи­­­­наумен айналысып жатырмыз. Жақында Желтоқсан оқиғасына қатысты деректердің тоғызыншы, оныншы томдары жарияланды. Әрине, дерек керек, дерексіз тарих жазылмайды. Дегенмен, содан бе­рі отыз жыл уақыт өтті. Ізі суымай жазылды дегенге жатпайды. Ақыл тоқтатып зерттейтін, осы­ның байыбына баратын уақыт кел­ді. Егер біз құжат Мәскеуде қа­­лып қойды, құжат жоқ деп сыл­тау­рата берсек, оны өмірі жаза ал­маймыз. Оған қатысты құжаттар жет­кілікті. Тек соған кірісетін адам керек болып тұр. Бұрын кан­дидаттық, докторлық диссертация қорғап жүруші еді. Сөйтіп, нақ­ты ғылыми мәселе зерттелетін. Қазіргі уақытта үлкен ғылыми еңбек жазуға бөгесін болып тұр. Жел­тоқсанның тарихы өзінің зерттелуін күтіп тұрған тақырып. Жел­тоқсан оқиғасы тәуелсіздікті жариялау деңгейінде тұратын оқиға. Оған үлкен жауапкерші­лік­пен келуіміз қажет. Оны әлемдік ірі оқиғалармен салыстыра, шен­дестіре отырып зерттеуге  тиістіміз. Бұл бір күнде бола қалатын дүние емес. Мұндай тарихи оқиға Қы­тай­да да, Индияда да болған. Біз сол әлемдік мемлекеттер тарихымен салыстыра отырып жазсақ, әлем­дік тарихқа да ықпал еткенін айта алсақ, онда өзіміздің қадір-қа­сиетімізді түсінген болып шыға­мыз. Өйткені, менің өзімнің па­йымымша, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы Кеңестер Одағы деген үл­кен империяның іргесін шай­қалт­­ты. Содан кейін барып, гру­зин­дер, Балтық бойы, Кавказ бойы антисоветтік қозғалысқа кі­рісті. Сол империяның шаңыра­ғы ортасына түсті. Осындай ұлы бетбұрысқа әкелген оқиғаны со­ған лайықты деңгейде жазбай жүргеніміз біздің тарихшылары­мыз­ға мін әрі сын.
– Тәуелсіздік алған жылдардың ба­сында академик Манаш Қозы­баев­тың басшылығымен бірқатар тарих­шыларымыз ҰҚК мұрағатына кіруге рұқсат алған еді. Әйтсе де ол бір себептермен қайта жабылып қал­ды. Бұл жайлы не айта аласыз?
– ҰҚК мұрағат құжаттарына Ма­наш Қозыбаевтың уақытында Мәм­бет Қойгелді, Талас Омарбеков, Қайдар Алдажұманов сынды ға­лымдар кіріп жұмыс істеді. Қа­зір де жұмыс жүріп жатыр. Мүлдем тоқ­тап қалды деп айта алмаймыз. Дегенмен, біріншіден, ол мекеме жұрт­тың бәрі кіріп-шыға беретін ме­кеме емес. Екіншіден, кейбір біз­дің азаматтар сондай мекемеден немесе басқа бір жерден көріп қалған, оқып қалған дерегін алады да жалаулатып, оны басқа бір пи­ғылда қолданып кететін сияқ­ты. Тарих татулыққа, толерант­ты­лық­қа, ынтымақтас­тыққа шақы­ра­тын ғылым болуы керек. Та­­рих­ты қызыл тілмен жазып, өт­кен заманнан кек ала алмайсың. Тарих қайта өткеннің кемшілігін, қателігін аша отырып, бүгінгі адам­дардың өмірін түзеуге қызмет істеуі керек. Ал бүгінгі адамдардың өмірін одан әрі күрделілендіретін болып, пәле іздеп жазсақ тарихтан не таба аламыз?! Тарихтан тағы­лым алу керек. Ал бірақ тарихтан өш алам деген болмайды. Бізде осы жағы жетіспей жататын сияқ­ты. Тарихқа кеткен кегімді қай­тара­мын деген пиғыл болмауы ке­рек. Бізге қайта сол қателік­тер­дің, сол қасіреттердің тағылымын ала отырып, жақсы күндерге ба­райық  деген ниет керек. Осы жағы жетіспей тұр. Ал жаңағы ҰҚК мұ­рағаты құжатын қазір жұрттың бәріне толық ашып тастай алмайсыз. Оған баратын адамның даяр­лы­ғы бар ма, имандық қасиеті лайық па, мұның бәрі үлкен мә­се­ле. Бұл жерде сыйлы, еңбегі сіңген азаматтарға қатысты келеңсіз дерек шығып қалуы мүмкін. Соны сылтауратып, ертең ол азаматтың бүкіл еңбегін жоққа шығарып отыр­сақ не болады? Бұл өзі ақыл­мен, сабырмен шешетін мәселе. Мен өз басым тап қазір ҰҚК-дағы деректердің барлығын ашып тас­тау керек дегенге қосыла қоймай­мын. Қоғам оған дайын тұруы тиіс. Ол үшін қоғамның пісіп-же­тілуі қажет. Бірақ түбінде бәрі ашы­лады. Әлі ашуымыз тарқамай жат­қанда, іштегі қыжыл басылмай тұрғанда оны қолға алып, тіптен қателесіп кетуіміз мүмкін. Бізге сабыр керек. «Сабыр түбі  – сары  алтын» дейді. Түбінде  сабырмен  бар­сақ  ештеңеден  кеш қал­май­мыз. Тарихқа үлкен жауап­­кер­шілікпен тарихтың жасампаз әлеуетін жа­рық­қа шыға­рудың үлгісін көр­сеткен тұлға деп өз басым Н.Ә.Назарбаевты айтқан болар едім. Бұл жағымпаздық немесе ұпай жинайын деп айтқан сөзім емес. Шынында да ол кісінің қа­ла­мынан туған «Тарих толқынын­да», «Еуразияның жүрегінде» деген кітаптар тура бүгінгі күннің, болашақтың міндетін шешуге арналған тамаша бір үлгісі деп біле­мін. Тарихты осындай биікпен, осын­дай ұстаныммен жазу керек. Оған ұзыннан өшім, қысқадан ке­гім бар, соның есебін шығара­мын деп кірісуге болмайды.
– Әңгімеңізге рахмет! Тарихы­мыз­ға қосар жаңалығыңыз көп бол­сын!

Сұхбаттасқан
Нұрлайым БАТЫР.