Ғалым ЖҮСІПБЕК,
АҚШ, Вашингтон «Қайта Ойлау» институтының сарапшысы

---

– 25 жыл ішінде сөзсіз көптеген өз­герістер болды. Толыққанды ұлт ретінде қалыптасу үшін, әрине, тәуелсіз болу шарт, сонымен қатар сырт­қы дүниеге ашық болу, еркін­дік пен бостандық керек (екеуі де тәуелсіз мемлекет болып саналатын және бір ұлт өкіл­дері ғана ме­кендейтін Сол­түс­тік Корея мен Оң­түстік Кореяны салыстырып кө­ріңіз). Бастысы, біз қапастан құтылып, шетелдермен ашық бай­ла­нысқа қол жеткіздік. Қоғамдық са­наны өзгерту оңай шаруа емес еке­ні анық. Сол себептен саяси бас­шылықтың эволю­циялық жол­ды таңдағаны да өте орынды бо­лды. Қазірдің өзінде аймақтық, тіп­ті ғаламдық дең­гей­де жақсы үлгі болатындай қоғамы­мыздың кей­бір өкілдері және топтары бар деп айтуға болады, бұл – тәуел­сіз­дігіміздің ең үлкен жетістіктерінің көрінісі. Алайда, бүкіл адамзаттың ортақ дертіне айналып отырған дү­ние соңына түсу, сананың «ақ­ша­лануы» (монетизация сознания) бізде де байқалады. Бұнымен күресу үшін жаһандық адами құн­дылықтарды, соның қатарында за­манауи этика қағидаттарын (олар­ды «пост- материалисттік» құн­дылықтар деп атауға болады) да­мытуымыз өте маңызды деп ой­лай­мын.
Біз өзіміздегі тіл, дін, діл мә­се­лелерін өзіндік контексте, яғни, Қа­зақстанның ондаған жылдар бойы болған озіндік ерекше жағ­дайларын назарға алып, қарас­тыруы­мыз қажет. Сондықтан, Лат­виямен, Өзбекстанмен немесе Әзі­рбайжанмен тікелей салыстыр­май, өзіндік сараптама жасауға тиіспіз.
Саясаттануда ең күрделі тақы­рып­тардың бірі «тұрақты және көпшіл қоғамды қалай қалыптас­тыра­мыз?» деген сұрақ. Тіл, дін, діл мәселелерін өздерінше шешіп алған болып көрінген талай Азия, Африка (әсіресе Орта Шығыс пен Оңтүстік Азияда орналаскан) елдерінің қазіргі жағдайы өте аянышты. Ашығын айтқанда, олар: «дұрыс азамат осындай болады, қал­ғандары дұрыс емес, өзгенікі біз­ге керек емес» деген шаблондар шы­ғарып қойған. Яғни, қайсыбір топ өзгелерді мойындамай, тіпті езгілеп, өзінше «дұрыс қоғам» ор­нат­пақшы болған. Бұл жалпы алған­да, отаршылдықтан шыққан көптеген елдердің душар болған синдромы, саяси және әлеуметтік ауру десек те болады. Әсілі, бұл ке­шегі «өзіміз және бөтен», «дамы­ған немесе дамымаған» деген отаршы санасының (отаршылдық санасының) бүгінгі күнге ауысып келуі. Кейбір өзге ұлт өкілдерін тө­мен  санау, тіпті адам құрлы көр­мей, құлдыққа салып қою – нағыз ке­шегі отаршылдық сананың көрінісі. Сананың отаршылдықтан арылуы үшін түбегейлі  гуманизациялану,  яғни,  адами  құнды­лық­тар мен әділдікті өмірге арқау ету қа­жет.
«Алдымен біздің дәуірімізде ба­тылдық пен батырлық қандай бол­мақ?» деген сұраққа жауап беруге тырысайық. Меніңше, ба­тыл­дық пен батырлық басқалармен тең дәрежеде бәсекелесе алатындай дәрежеге жету және сары уа­йым­ға салынбай, негативті се­зім­дерді тізгіндей білу, әрі мүмкін бол­­ғанша, әділ болу. Алайда, ұран­датып айқалау (баспасөз бет­терін­де болсын, ғаламторда болсын, кө­шеде болсын), басқалардың на­мы­сына тиіп, қоғамға іріткі салу, заң бұзу – оспадарлық пен әпен­ділік қана. Соғыста ойсырата жеңіл­ген және пәлен жыл амери­ка­лықтардың әскери бақылауында бо­лған жапондықтар, жасаған қа­теліктерін мойындай тұра (бар­лығы болмаса да) «құрбандық комплексіне» (комплекс жертвы) де ұшырамай, өздерін жеңген аме­рикалықтардан технология алып, олармен бірге жұмыс істеді. Тіпті бәсекеге түсіп, әлемдік нарықта да, ғылымда да өздеріне лайықты орындарын алды. Оған, әрине, қа­жырлы еңбектің нәтижесінде жет­ті. Бұл жапондықтардың зама­ны­мызға сай батылдық пен ба­тырлықтары деуге әбден болады. Сондай-ақ жуырда табиғи апат болған аймақтарда бір де бір то­нау­­шылық оқиғаның болмауы, мың­даған қаңырып қалған үйлер­ден еш нәрсенің жоғалмауы, кері­сін­ше беймәлім жапон азамат­тары­ның зардап шеккен аймақ аза­маттарына қаржылай көмек беріп кетуі – бұл елдегі әділдіктің айқын көрінісі еді. Менің ойымша, ұлттық рух, ұлттық мінез, ұлт­­тық намыстың көріністері осын­­дайда байқалмақ. Алайда, біздің кейбір ор­тада осынау қа­сиеттердің дамуын тежеп жатқан, тіпті одан сайын құртып жатқан біріншіден, «құр­бандық комплек­сі» (комплекс жерт­вы), яғни, алға ұмтылу емес, ке­рісінше кешегі күнге қайта-қай­та үңіліп, өкпе ре­нішті үнемі еске алып, өткен күн­нің құрсауынан шыға алмау. Ғасырлар бойы нә­сіл­шілдік жүйе­де адам төзгісіз езгі көр­ген халық­тың лидері Нельсон Ман­дела түр­­меден шыққан соң: «Біздің өт­кен шақтан қалған өлшеусіз өкпе ренішіміз болса да, ке­лешектен үмітіміз одан да зор» деп айтқан екен. Сөйтіп, сол елде қара нәсілді көпшілік Манделаның бас­қа­руымен саяси платформа ретінде плюралистік, яғни, көпшіл қоғам орнатты. Келеңсіз жағдайлар ха­лық арасында көптеп кездес­кен­мен, мемлекеттік саясат, док­т­ри­на жүзінде  демократиялық плю­ра­листік мемлекет орнату та­мыр жая бастады. Әлбетте Қа­зақ­стан­ды соғыста жеңілген Жа­по­ния­мен де, апартеид езгісінен шық­қан Оң­түстік Африка республикасымен салыстыруға мүлдем болмайды. Бәлкім, осынау оқыс мы­сал­дарды қаперімізге ал­ған жөн шығар.