Әлихан Бөкейхан – қазақ қоғамында, ұлт зиялыларының ішінде дара, дана тұлға. Қай жағынан алып қарасаң да оның тұлғалық қасиеті өлшеусіз.  Қайраткердің қазақ елінің тәуелсіздігі жолында жасаған қызметі, ұлтқа деген сүйіспеншілігі істеген ісінен үлгі. Оны біз, ең бастысы, ұлтының мүддесі жолында күрескен саясаткер, қайраткер ретінде танимыз, екіншіден, ол елдің әлеуметтік-экономикалық жайын ойлаған экономист, үшіншіден, мәдениетін, тарихын, әдебиетін сүйген азамат. Кейіннен «Үш жүз» партиясын құрған Көлбай Төгісов 1914 жылдың өзінде  «Мусульманская газетаға» жариялаған «Қырғыздың «Қазақ» газетінің бір  жылдығына» (К годовщине  киргизской газеты «Казах») деп аталған мақаласында газеттің шығуына ерекше белсенділік танытқандардың  арасынан Ә.Бөкейханды атай келе, оны «Мемлекеттік думаның бұрынғы мүшесі, Дала облыстарындағы жер мәселесінің маманы, халықтың құқығы үшін күрескер» ретінде бағалаған.

---

Светлана Смағұлова,
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы
Тарих және этнология институты директорының
орынбасары, тарих ғылымының докторы 

---

Әлиханның  даралық  тұлғасы Шербина экспедициясынан бас­талады. Патша  өкіметіне  билік­тің сө­зін сөйлейтін, қызметін іс­тей­тін, Әлихандай ойшыл, іскер, идея­сы бар адамдар қажет еді. Әли­хан оларға емес, халқына қыз­мет етуге бар күш-жігерін сал­ды. Мұны «Қазаққа қызмет ет­пей қоймаймын» деген бір сөзі арқылы жеткізген.
Әлихан төре тұқымынан бо­ла еш уақытта өзінің өскен ор­тасын, атағын қолданып, ма­сат­тан­ған емес. Керісінше ха­лық­тың жағында болып, олардың қазақтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған, соның жолында өзін құрбан еткен азамат. Сондықтан оны қандай орта болса да құр­мет­теген.
Әлихан ел бірлігін, жер тұтас­ты­ғын сақтайтын, ұлт мүддесін көз­дейтін мемлекет құруды ар­ман­­дады. Патша үкіметінің отар­лық жүйесі төндірген қауіпті, отарлау саясатының мақсатын те­рең сезінді, түсінді. Сондықтан қазақ халқын ұлт ретінде сақтап қалу жолында бар күшін салды. Қазақ елінің өзін-өзі басқаратын, яғни ұлттық мүддені қорғай алатын мемлекеттік жүйені құруға тал­пынды. Бұл мемлекеттік жү­йе­­ге сол кездегі әлемдік озық тә­жірибені пайдалануды, ауыл­шаруашылығын, өнеркәсіп са­­­­ла­сын дамытуды, білім мен ұлт­­тық мәдениетті  өркендетудің қа­­жет­тігін көтере білді. Кадет пар­­тиясының («Халық  еркіндігі» партиясы) құрамында болған кез­дің өзінде ол мемлекеттің іш­­кі және сыртқы құрылымын заң жүзінде қорғауды, яғни қазақ же­рінің тұтастай қазақ елінің мен­шігі ретінде тануды, қазаққа еркіндік, теңдік беретін, олардың мүддесін қорғайтын  заңның  бо­луын  қалады және соны талап етті.
«Алаш» партиясын  құрған кез­де де халықтың мүддесі жо­лын­да күреске шыққан үзеңгілес аза­маттармен бірге қазақтың өз би­лігі өзінде болатын тұтас бір мем­ле­кетке бірігуін жақтады. 1917 жыл­дың шілдесінде өткен Жалпы қазақ съезінде қабылданған қарардағы «қазақ жері ешкімге бе­рілмесін», «қазақ жерінен алын­ған жерлер қазақтың өзі­не тоқтаусыз қайтарылсын» де­ген­нен-ақ Әлихан мен оның айналасындағы Алаш қай­рат­керлерінің ұлт мүддесі жолында жерді бөлшектеуден сақтап қалуға бар күштерін салғандарын аңғару қиын емес.
Әлихан өмірінің соңына дейін «қазағым» деп өтті. Ұлт зия­лыларына Көшбасшы бола жү­ріп, олармен бірлесе ұлттың ер­кін де, егеменді, азат өмір сүр­уін жақтады. Кешегі өткен Мем­лекеттік Думаларға қазақ мә­селесін жанталаса енгізуге бар кү­шін салды. Тіпті, большевиктік өкі­мет құрылған кезде де қазақ ұлтының пайдасына қызмет етуге жанталасты. Мәскеуге жер аударылғанның өзінде қазақтың мә­дени саласын көтеруге, бас­пасөз, ағарту саласының дамуына еңбектенді.
Әлихан туралы көп айтуға бо­ла­ды. Оның публицистикалық еңбектерін саралап қарап отыр­сақ, қалам тартпаған тақырыбы жоқ екен. Жерге қатысты, дін, оқыту, сайлау, бірінші соғыс мә­селесі, бұл тізім ұзын-ұзақ кете береді. Әр мә­селені зерттеп қарасақ, үлкен идея жатқанын көруге болады.
Әлихан Алаш қозғалысы жо­лын­да жалғыз емес-тін. Оның айналасында Ахметтей, Мір­жа­қыптай, Райымжандай хал­қын сүйген дара тұлғалардың әр­қайсысы өздігінше қоғамға ерек­ше еңбек сіңірді, сондықтан бұл аза­маттардың барлығын бай­ла­ныстыра зерттеу маңызды. Олар­дың идеялары да, қызметтері де бір-бірімен астасып жатты.
Большевиктік билік тұсында қу­даланып, бастарына күн туған кездің өзінде Әлихан бастаған алаш зиялылары елден жыраққа кету­ді қош көрмей, керісінше та­мырын терең жайып, ұлттың са­­насын улап бара жатқан орыс­­­­­тандыру саясатына қарсы қарымды қаламдарымен күреске шықты. Қазақстанның Ағарту са­ласын көтеруге, мәдениетін өр­кендетуге бар күштерін салды. «Халық жауы» деп айыпталып, аты­лып кеткенге дейін мектептер үшін оқулықтар жазды, баспасөз саласында түрлі тақырыптарда мақалалар жариялады.
Тәуелсіз мемлекет болған
25 жыл­дың ішінде кеңестік жүйе тұсында Қазақстан тарихшылары жабық тақырып саналған Алаш қозғалысының тарихы зерт­теу нысанына  алынды. Алаш партиясы мен Алашорда үкі­ме­тінің қызметін алғаш болып қол­ға алған К.Нұрпейіс, М.Қой­гел­диев, Д.Аманжолова және т.б. тарихшы ғалымдар тарихи шын­дықты қалпына келтіріп қана қоймай, Алаш қозғалысына деген жаңа көзқарасты қалыптас­тыра отырып, алаштану сала­сы­ның негізін салды. Алаш пар­тия­­сының саяси күрес барысы мен Алашорда үкіметінің қыз­меті жан-жақты талқыланып, олардың қызметтеріне саяси баға берілді, алаш зиялыларының еңбектері жариялана бастады.
Мұрағат құжаттарында бұ­рын­дары құпия сақталып келген құжаттардың зерттеушілердің кең түрде пайдалануына жол ашылуы Алаш партиясына, Алаш­орда үкіметіне мүше болған ұлт зиялыларының өмір жолдары мен олардың қазақ қоғамына сіңірген қыз­меттерін дүйім халыққа жет­­­кізу­ге мүмкіндік туды. Нә­ти­же­­сінде аттарын атауға тыйым сал­ған Алаш қозғалысының
Ә.Бө­кейхан, А.Байтұрсынов, М.Ду­­латов, М.Тынышпаев,
Ж.Ақ­­баев, Р.Мәрсеков және тағы бас­­қа Алаш қайраткерлері тура­лы ғұмырнамалық еңбектер жа­­рық көрді. Ғылыми зерттеу нә­тижесінде Алаш ісіне, Алаш қоз­ғалысының жеке тұлғаларына қа­тысты диссертациялық, жеке монографиялық еңбектердің жазылуы – алаштану үлкен ғылыми бағытқа айналғанын дәлелдеп берді.
Қазірдің өзінде бұл тақырып өте өзекті, тың тақырып болып, әр қырынан зерттелуде. Дегенмен, есімдері мен еңбектері әлі де болса ескерусіз қалған Алаш арыс­тары жетерлік. Ұлт теңдігі, қазақ халқының жарқын болашағын жолында  сталиндік қуғын кезінде басқа өлкеге жер аударылған, одан кейінгі тағдырлары белгі­сіз немесе құрбан болған азаматтар мыңдап саналады. Мәсе­лен, 1932 жылы ОГПУ-дың Қа­зақ­­стандағы өкілдігі құрған үштіктің шешімімен Орталық қаратопырақты облысқа жер аударылған, кейінгі өмірі белгісіз Абдулхамит Ақпаев, Алаш қоз­ғалысына қатыстылығы және М.Шоқаймен байланыс жаса­ды, контрреволюциялық ұйым басшысы болды деген желеу­мен тұтқындалып, Краснояр  өлкесіне жер аударылған Серқұл Алдабергенов, Алаш қозғалысының мүшесі болған О.Алпысбаев, А.Аң­дамасов, Б.Әбдікеев және сол сияқты азаматтардың өмір жол­дары сол бетінде белгісіз қа­лып отыр.
Алаш қайраткерлері Иса Те­геусізов, Тел Жаманмұрынов, Имам Әлімбеков, Шынже Ке­рей­баев, Жұмахан Күдерин, Тор­ғайдағы Сейдәзім Қадырбаев және  т.б. ұлт зиялыларын  халыққа кең шеңберде танытатын уақыт жет­кен сияқты. Егер айта берсең сталиндік қуғын-сүргіннің құр­баны болған, зерттеушілерін кү­тіп отырғандардың тізімі ұзын-сонар. Алдағы жылы Алаш қозғалысының 100 жылдық ме­рей­тойы келе жатыр. Осындай бел­гісіз азаматтардың тағдырын олар­дың қоғамға сіңірген қыз­ме­тін, ұстанымдарын анықтай отырып, тұлғаларын халық арасына таныту арқылы ұлықтауды қолға  алсақ, нұр үстіне нұр болар еді.
«Өлі разы болмай, тірі байы­майды» деген нақыл сөз бар. Ке­­лесі жылы мемлекеттің қол­дауы­­мен Ә.Бөкейхандай ұлт кө­­семінің соңынан ерген Алаш қоз­ғалысы қайраткерлерінің тұр­ған немесе қызмет еткен орын­­­дар мен мекемелерге ескерт­кіш тақта орнатып, «Алаш қозға­лысы» сериясын ашып, соның аясында ғылыми және әдеби шы­ғармалар жарияласақ, Алаш зия­лылары жайлы құжатты, деректі және көркем фильмдер түсірсек, өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жа­нар еді.