Әл-Фарабидің «Адамға ең бірінші керегі білім емес, тәрбие. Тәрбиесіз берілген білім – адамның қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі» деген ойының шынайылығына бүгінде әбден көз жеткізіп отырмыз. Сол себепті, бала бойына біліммен қатар тәрбие негізін сіңіру күн тәртібіндегі басты мәселе десек, жалған болмас. «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ Білім беру саясаты және бағдарламалар департаменті директорының орынбасары, PhD Жұлдыз СҮЛЕЙМЕНОВАМЕН арадағы әңгімеміз зияткерлік мектептердегі тәрбие жұмыстарының ерекшелігі мен ұлттық тәрбиеге деген бетбұрыс тақырыбында өрбігені де сондықтан еді.

– Жалпы білім беретін мектеп­тердің тәрбие жұмысынан Сіздердің мектептердегі тәрбие жұмысының ерекшеліктері неде?

– «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идея­сы негізінде Назарбаев Зият­кер­лік мектептерінде тәрбие жұ­мы­сын ұйымдастырудың негізгі бағыттары, принциптері, оны жүзеге асыру тетіктері және күтіле­тін нәтижесі анықталған. Бұл Елбасы  ұсынған «100 нақты қадам» бағдарлама­сының 89 қадамымен үндесіп тұр. Зияткерлік мектеп­тердегі тәрбие жұмы­сының басты мақсаты – оқу­шы­лардың бойында отансүйгіштік сезімін, ел болашағы үшін жауап­кер­­шілік, еңбек­сүйгіш­тік, адал­дық, халыққа қызмет етуге тәр­бие­леу. Назарбаев Зият­кер­лік мек­­теп­теріндегі тәрбие жұмысы­ның басты ерекшелігі: Зияткерлік мектептерде білім мен тәрбие біртұтас процесс ретінде жүргі­зіледі. Сабақтан тыс уақыт­тағы жобалар қазақ тілінде ұйым­дас­тырылады. Назарбаев Зияткер­лік мектептерінде жүзеге асыры­латын тәрбие жұмысының мазмұны оқушы­лардың шығарма­шылығын, әлеуетін дамытуға бағытталған.

Оқушының бойында сөз жүзін­де емес, іс жүзіндегі патриоттықты тәрбиелеу маңызды, күрделі әрі өзек­­ті мәселе. Баланы тек мектеп тәр­биелейді деген жалаң ұс­та­ным­нан аулақ болған жөн. Егер бала тәрбиесіне педагогикалық ұжым, ата-ана, қоғам жұмылып, атсалысса ғана оқу-тәрбие жұмысы жүйелі­лі­гімен, нақтылығымен, мазмұн­ды­лығымен ерекшеленбек. Тәрбие жұмысының жүйелі жобасын да­йындау барысында отандық ағар­ту­­шы, этно-педагог ғалымдардың зерттеу еңбектері, сондай-ақ Еуропа,  Америка, Азия мемлекеттерінің, әсіресе, Корей, Сингапур, Жапон мемлекеттерінің тәрбие жұмысын ұйымдастырудағы тәжірибесі сараланды. Мектепте тек дәстүрлі ша­раларды өткізу жеткіліксіз. Бұл тәрбие жұмысына формальды сипат беретіндігі анық. Міне, сон­дық­тан тәрбие жұмысының жүйе­сін жасақтағанда қазіргі заманның қажеттіліктерін ескеріп, оқушы­ның бойында интеллектуалды, шығармашылдық және еңбексүй­гіш­тікті дамытуға ерекше мән бер­дік.

Бір ғана мысал, «Шаңырақ» ұғы­мының қазақ халқы мәдение­тіндегі орны ерекше. Зияткерлік мектептерде оқушылардың өзін-өзі басқаруы «Шаңырақ» оқушылар қауымдастығы негізінде ұйымдас­тырылған. Мектептегі оқушылар, мұғалімдер және ата-аналар арасында ауызбірлік, креативті орта, өзара құрмет, командалық рух қалыптастыруға ықпал етеді. Бір «Шаңырақ» қауымдастығына әр түрлі жастағы екі сынып бірігеді. Әр «Шаңырақ» оқушылар қауым­дас­тығының өзін ерекшелен­ді­ретін: төс белгі, девизі болады. «Шаңырақ» оқушылар қауымдас­тығына педагог-ұйымдастырушы-кураторлар жетекшілік етеді. Жыл бойы академиялық, интеллектуалды, мәдени және спорттық шара­лар­ға бірге атсалысады. Бүгінгі таңда 20 Назарбаев Зияткерлік мектептерінде 280-нен астам «Шаңы­рақ» оқушылар қауымдас­ты­ғы бар. «Мәңгілік Ел» идеясы Шаңы­рақ жиындарында кең кө­лем­де талқыланады. Сонымен қатар, «Шаңырақ» оқушылар қауымдастығы 20 минуттық таңғы жиындар өткізеді, өз кезегінде ұстаздарымен жаңалықтар және өзекті тақырыптарды талқылайды, осы негізде  татулық  және  ұжым­дық сана қалыптастырады.

– Қазақта «Балаңды өз тәр­биең­мен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәр­биесімен тәрбиеле» деген сөз бар. Ұр­паққа уақыт талабына сай әрі ұлттық құндылықтарды бойына сіңіре отырып саналы тәрбие берудің жолдары қандай?

– Зияткерлік мектептердің тү­легі – белсенді патриоттық ұс­та­нымы қалыптасқан, жауап­кер­шілігі жоғары, адал, өмір бойы білім алуға құштар, еңбексүйгіш, сын және шығармашылық тұрғы­сынан ойлайтын, түрлі пікірлерге құрмет көрсететін, жаңашылдыққа ашық, іскерлігі мен әлеуметтік белсенділігі жоғары азамат. Осы нәтижеге қол жеткізу үшін құнды­лықтарға негізделген білім мен тәрбиенің біртұтастығы, ашықтық, барлық қатысушыларды білім беру процесіне тарту және жауапкер­шілік, күтілетін нәтижеге бағыт­талу, қоршаған ортаны біртұтас қабылдауды қалыптастыру, ака­де­миялық шыншылдықты жүзеге асыру білім беру процесін ұйым­дастырудың негізгі ерекшеліктері болып табылады. «Мәңгілік Ел» идеясының құндылықтары «Ша­ң­ы­­рақ» оқушылар қауымдасты­ғы­ның интеллектуалды, патриоттық шаралары арқылы жүзеге асырылады.

Оқу жылында ең белсенді бол­ған «Шаңырақ» қауымдастығы «Туған елге тағзым» өлкетанулық-зерттеу экспедициясына жолдама алады.

«Туған елге тағзым» өлкетану­лық-зерттеу экспедициясы оқу­шы­лар­дың кең байтақ жерімізді, ерекше мәдениетімізді, біртуар тұлғаларды танып-білуге бағыттал­ған жоба. Аталған экспедиция ар­қылы «Тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы», «Қазақстанның тәуелсіздігі  және Астанасы» құн­ды­­­лықтары жүзеге асырылады. Экс­пе­дицияның маршруттары оңтүс­тікте тұратын оқушылар сол­­­түс­тікке, шығыста тұратын оқу­­шылар батыс өңіріне барып сол жердің географиялық ерекшелігін, флора, фаунасын зерттеуге, мұра­жай­ларда, мұрағаттарда, универ­си­тет­тердің зертханаларында болып, археологиялық қазба жұ­­­мыс­тарына қатысуға, индустриалды объектілермен танысуға мүмкіндік береді. Экспедиция 7 күн және екі бағытта: ғылыми-зерттеу және танымдық бағытта жүзеге асырылады. Экспедиция аясында 152 тарихи, географиялық, индустриялық, мәдени нысанмен танысып, тақырыптық зерттеулер жүр­гізілді, 355 оқушы yvision.kz сайтына блог жүргізді, 15 археоло­гия­лық нысанда далалық зерттеу жүргізілді.

– Мектеп бағдарламасынан бө­лек әдеби кітаптар оқуға балаларды баулу жағын қалай қолға алып жатырсыздар?

– Біздегі ауқымды жобалардың бірі – «Зияткерлік мектептердің оқушыларына оқуға ұсынылатын 100 кітап» деп аталады. Жобаның мақсаты – оқушыларға қазақ әде­бие­­тінің, әлем классикасының алтын қорындағы құнды шығар­ма­ларды оқыту, сол туындылардың рухани маңыздылығын түсіндіру. Күн­делікті мектептің сабақ кесте­сінде екінші үлкен үзіліс кезінде 20 минут кітап оқу уақыты белгілен­ген. Бұл уақытта мектептің барлық қызметкерлері оқушылармен қатар кітап оқиды. Сондай-ақ, оқушылар үйінен әкелген сүйікті кітаптарын бір-бірімен алмасады, оқыған кітаптарын жинап жалпы білім беру мектептеріндегі құрдастарына «Білімнің көзі кітапта» буккросинг акциясы аясында сыйға тартады. Бүгінгі таңда осы буккроссингпен 39 ауыл мектебіне 8701 кітап бе­рілді.

«Kitap.kz – Қазақстанның ашық кітапханасы» жобасында ар­найы «Зияткерлік мектеп оқушы­лары­ның оқуына ұсынылған 100 кітап» айдарында қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі электронды кітаптарды оқуларына мүмкіндік туғыздық. Зияткерлік мектептердің оқушыларына оқуға ұсынылатын 100 кітап тізімі әзір­ленді. Аталған тізімде 60 қазақ әдебиетінің, 40 әлем әдебиетінің классикасы, оның ішінде 20 ағыл­шын, 20 орыс әдебиеті қамтылды.

Сондай-ақ, оқушылар өздері оқыған шығармаларын әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық универси­тетінің радиостудиясында дыбыстап, жобаның аудиохрестоматиясын дайындады.

– Баланың жасырын жатқан қабілеттерін байқап, оны ұштай түсу нағыз ұстаздың ғана қолынан келетін шаруа. Зияткерлік мектептерде оқушылардың қабілет-қа­рымын ескеріп, жазу-сызуға немесе өнер­ге, я болмаса өз икемі бар ісіне бағыттау, еңбекке баулу істері жүргізіле ме?

– Дұрыс айтасыз. Жақсылап көңіл бөліп, жігерін ұштай түссең, әр баланың бойынан бір ерекше қабілет табылады. Бұл бағытта бізде біраз шаралар жүргізіледі.

«Мәңгілік Ел» идеясындағы «Та­рихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы» құндылығы «Wikipedia клубы» және «Қазақ әндері» жобалары арқылы жүзеге асырылады. 2012 жылдан бастап жүргізіліп келе жатқан «Wikipedia клубы» жобасы баланың түрлі тақырыпта мақала жазуына, ойын нақты, әрі ғылыми негізге сүйене отырып жеткізуді үй­ренуіне мүмкіндік береді. Жоба аясында:

1) Қазақстанның тарихи-мә­дени мұрасы және қазіргі заманғы жетістіктері тақырыптарында Wikipediaға мақала жаз – «WikiCamp» акциясы;

2) Wikilessons – Wikipediaға қалай мақала жазуды үйрететін Youtube каналы ұйымдасты­рыл­ды.

«Қазақ әндері» жобасы қазақ тілін жетілдіру, ұлттық музыка арқылы патриоттықты дамытуға бағытталған. Бүгінгі таңда қазақ тілінде патриоттық, отбасылық, адамгершілік құндылықтарын насихаттайтын сөзі мағыналы, музыкалық әуені жеңіл, әрі сазды 100 ән іріктеліп, оқушылар арасында насихатталуда. Бұл әндердің қатарына Ақан серінің «Маңмаң­гер», «Балқадиша», Естайдың «Қорлан», Үкілі Ыбырайдың «Гәк­ку» секілді әндері кірді. Осы әндер­дің тарихы, авторлары туралы мағлұмат беру үшін оқушылар ара­сында «Бір әннің тарихы» атты шаралар өткізіледі.

Біз, мектептерімізде «Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы» құндылы­ғына үлкен мән береміз.

Ұлы ағартушы, педагог Ыбырай Алтынсарин «Өмірдің негізгі мәні — еңбек. Өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш адам ғана түсіне алады» деген. Сондықтан мектеп ең алдымен еңбексүйгіштікке және сыйластыққа үйретуі керек деген оймен «Ауылдағы екі апта» және «Ата-ана жұмысындағы 10 күн» тә­жірибелерін 3-ші жыл жүзеге асырып келеміз. Бұл екі жоба арқы­лы оқушылар ата-аналарының жұмыс орнымен, еңбегімен, ауыл­дың тыныс-тіршілігімен, жұмыс­тың ерекшеліктерімен танысады. Сонымен қатар, жұмыстағы уақы­ты, не істегені туралы есеп жазып, фото, видео таныстырылымдар жасап, оқу жылы басталғанда өз сыныптастарының алдында тәжі­ри­белерімен бөліседі. Бұл олардың еңбекті бағалап, отбасына табыс­тың қалай келетінін түсінуге және болашақта мамандық таңдаула­рына әсер ететінін атап өткіміз келеді. «Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы» және «Индустрияландыру мен инновацияларға негізделген экономикалық өсім» құндылық­тары қазақстандық өндіріс орындарымен әріптестік аясында жүйелі жолға қойылды. Бұл өз кезегінде оқушылардың кәсіби бағдар жұмы­сына оңтайлы әсерін тигізуде.

Биылғы жылы 758 оқушы «С.М.Киров атындағы машина жасау зауы­ты» АҚ, «Орал «Зенит» зауыты» АҚ, «Тау-Кен Алтын» ЖШС тех­нологиялық процес­терімен та­нысты. «Мұнаймаш» АҚ, «KEGOC» АҚ компаниясының жетекші инженер-техникалық мамандарымен кездесті. Сонымен қатар, «Казақстан Инжиниринг» ҰҚ» АҚ зертханасында тәжірибеге бағдарланған білім алды.

Ерекше тоқталып өтетін келесі жоба – «Қоғамға қызмет ету» жобасы. Аталған жоба арқылы «Жал­пыға Ортақ Еңбек Қоғамы» құнды­лығы жүзеге асырылады.

Мектептегі әр «Шаңырақ» қа­ла­дағы жетім балалар, мүмкіндігі шектеулілер және қарттар үйіне жүйелі түрде барып қызмет көр­се­теді. Сондай-ақ, ДЦП-мен ауыратын балалар аптасына бір рет мектебімізге келіп, оқушылармен бірге қолөнер, қыш бұйымдары үйірмелеріне қатысады.

– «Өнерлі өрге жүзер» дейтін ха­лықтың жас ұрпағын өнерге баулу жағы қалай ұйымдастырылуда?

– Зияткерлік мектептерде ұлт­тық музыкаға, әсіресе баланың домбыра, жетіген, қобызда ойнап өсуіне көп мән беріледі. Ұлыстың Ұлы күні Наурыз мерекесінде Америка Құрама Штаттарының же­текші жоғары оқу орындары Гарвард университеті, Бостон Уни­верситеті, Массачусетс тех­но­ло­­гия­лық институты концерт зал­дарында Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арнап ұлттық классикалық музыка концерті ұйымдастырылды. Жаңа оқу жылында «100 күйдің тарихы» атты жаңа жоба бастау алды. Атал­ған жоба аясында оқушылар ұлт­тық музыка, күй тарихы  арқы­лы елі­міздің тарихи дамуын тұтас қа­былдауына жол аштық. Ел тәуел­сіздігінің 25 жылдығына арнап, 12 желтоқсан күні сағат 15:00-де еліміздің облыс және қа­лала­рындағы сауда ор­та­лық­­тарында Зияткерлік мек­теп­тердің 1000-нан аса оқушысы, мұғалім және ата-аналарымен бірге бір уақытта Құрманғазы атамыздың «Сарыар­қа» күйін орындайды. Бұл шара – «Біз, Ұлы Даланың ұландарымыз!» деп аталмақ.

– Зияткерлік мектептердің тә­жіри­бесі жалпы білім беретін мектептерге таратылып жатқан­дығын естіп те, көріп те жүрміз. Осы орайда, Зияткерлік мектептердің тәрбие жұмысына байланысты таратылып жатқан тәжірибе туралы айтып өтсеңіз?

Біз «Шаңырақ» жобасын орта мек­тептерге таратуды бастап кет­тік. Тәрбие саласының қызмет­кер­лерін әдістемелік және ресурс­тық қолдау мақсатында ҚР Білім және ғылым министрлігінің сайтына концептуалды материалдармен қоса, видеоресурстарды жүктедік. Сонымен қатар, Астана қаласы, Қызылорда және Оңтүстік Қазақ­стан облыстарында 300-ден астам жалпы білім беретін орта мектеп, пилоттық мектеп директорлары­ның тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасарларына «Шаңырақ» жобасының тәжірибесін таратудың әдістемелік семинарлары ұйымдас­тырылды.

Әңгімелескен А.ЖҰМАБАЙҚЫЗЫ.