Әлемдегі бар халық баланы өмірдің жалғасы деп санап, дүние есігін ашқан сәбиді бақытқа балайды. Ал қазақ халқының бала туралы түсінігі қашан да оның көптігімен өлшенген. Оған халық жадында жатталып қалған:

«Бір баласы бардың шығар-шықпас жаны бар,

Екі баласы бардың болар болмас хәлі бар.

Үш баласы бардың үш рулы елде малы бар.

Төрт баласы бардың төрт Құбыласы тең болар,

Бес баласы бардың дес бермейтін жөні бар.

Алты баласы бардың алмай қоймас саны бар,

 Жеті баласы бардың алмай қоймас жаны бар,

Сегіз баласы бардың сергелдеңге салар кәрі бар,

Тоғыз баласы бардың толғандырар жолы бар.

Он баласы бардың орда бұзар қолы бар», – деген Досай бидің сөзі дәлел. Таудан домалаған тас секілді тоқтаусыз соғыс болған замандардан, одан бергі ашаршы­лық, қуғын-сүргіннен, 1916 жылғы үр­кіншіліктен, Екінші дүниежүзі­лік со­ғыс жылдарында санымызды біршама кеміткен кезеңнен қазақ деген ұлттың ұрпағын көбейтіп, аман сақтап қалған алтын құрсақ аналар. Жазушы Бексұлтан Нұржекеұлының 1916 жылғы көтерілісті арқау еткен «Әй, дүние-ай!» романында «…Құрықтаулы асау бұлқын­ғанмен, құрықтан құтыла ала ма? Құты­лар еді, егер асаудың шамасы құрық салушыдан асып тұрса. Ондай заман туып та қала ма, кім біледі? Тек әзірге қолдан келетін қарсылық – қырылып азайып қалмау. Өйткені, «Жалғыздың үні шықпайды, жаяудың шаңы шық­пай­ды». Қазаққа көбеюден өзге үміт жоқ» деген жолдар бар. Құрықтаулы күнде көбеюді мақсат тұтқан сол заманғы қазақпен салыс­тыр­ғанда бүгінгідей ер­кін елдің иесі қазаққа көбеюден басқа мақсат жоқ десе жарасатындай…

Солай бола тұрса да, Құдай есіркеген құлына бала береді деген түсінік берік қалыптасқан халқымыздың ұл мен қыздың өмірдегі ролі мен отбасындағы бала санына қатысты түсінігі заман алға жылжыған сайын жібі сетінеген алашадай біртіндеп сөгіліп келеді. Бұл өзгеріс­тің экономикаға қаншалықты тәуелді еке­нін демография саласын зерттеген мамандар айтып та, жазып та жүр. Оның экономикаға ғана емес, адам баласының ішкі ұстынының әлсіреуі мен жеке тұлға ретіндегі «эго» деп аталатын өзімшілдігі­не де қатысы бардай… Оның үстіне жыл өткен сайын адамның ақыл-ойы дамып келе жатқанымен,  денсаулығы бұдан 20-30 жыл бұрынғы уақыттағыдай 10-12 балалы болуға жарамсыз. Жаугер­шілік заманда өмірінің көбі соғыста өткен адамзат баласының бейбіт дәуір­дегі, әсіресе әр қадам сайын жаңашыл­дыққа аттап басқан бүгінгідей инно­вация­ға толы дәуірдегі көп уақыты өзін-өзі дамытумен, яки жұмыста өтіп жатыр. Жұ­мыс­сыз адам – жарты адам болып қалғандай… «Бала деген бірін-бірі бағады, жас күніңде қиналғаныңмен өскенде осылардың қызығын көресің әлі…» деген шеше мен ененің сөзі қазіргі жас келіндердің барлығына бірдей өте бермейді. Біраз жыл жұмыс істеп бала күту демалысына шыққан жас келіншек­тер үш жылдық демалыстың алғашқы жылы үйде отырғанына риза болғаны­мен, екінші жылға аяқ басқан соң қара­йып қа­ла­тынынан қорқып, енді бірі от­ба­сындағы қаржы тапшылығының се­бе­бінен жұмысқа шығады. Тіпті, кей­бір аналардың үйде отырғанда мектеп жасындағы балаларының үй тапсырмасына көмектесу барысында көп нәрсені түсінбей, мектепке келгіштеп, мұғалім­нен кеңес сұрайтындары бар. Өйткені, үлкен баласы оқыған бағдарлама мен кейінгі баласы оқыған бірінші сынып­тың оқу бағдарламасы ұқсамай қалатын кездері болады. Сол себепті, ана үшін күн сайын мұғалімнен келіп сабақ алып жүр­ген­ше, жұмысқа шығып ақша тауып, ақшасының белгілі бір бөлігін баласына қосымша дәріс бергені үшін мұғалімге өткізгені әлдеқайда тиімді. Диірменнің тасындай айналып жатқан білім реформаларына жете алмасын сезген ата-ана осындай қадамға барады. Баласының мектеп бағдарламасына уақытылы ілесуіне мүдделі ата-ана мектепке дейінгі балаларын балабақшаға береді. Заман­ның талабы мен уақыт машинасының қарқыны балабақшаға барған бала мен бармаған бала логикасының дамуында едәуір алшақтық болатынын айқындап көрсетіп тұр. Алматы мен Астана секілді үлкен қалалардағы балабақша жетіспеу­шілігі, ондағы кезектің шамадан тыс көп болуы перзентханадағы жас босанған келіншектердің жұбайларына «Туу туралы куәлікті ала сала Халыққа қызмет көрсету орталығынан шықпай, бірден балабақшаға кезекке тұр», – деп тапсыруыннан аңғарылады. Жаңа туған нә­рес­тенің кезегі ол екі жастан аса бергенде келеді.

«Құрметті ата-аналар, өздеріңізге бел­гі­лі қазір мектеп бағдарламасы қиын, сондықтан баланы балабақшадан кешік­тірмей, уағында әкелулеріңізді сұраймыз. Сегіз жарымда балабақшаға кірген бала киімін ауыстырып жаттығу залына барып, таңертеңгілік жаттығуды жасап, сосын таңғы асын ішіп, сағат 09.15-те тәрбиешілер сабақты бастап кетуі керек, әйтпесе күн тәртібіндегі барлық шара кешеуілдейді. Баламның болашағы жарқын болсын деген ата-анаға мемлекет барлық жағдайды жасады, сондықтан сіз­дер тәртіпке бағыныңыздар. Тәрбие­ші­лер әр кешіккен баламен жеке жұмыс істеп отырмайды». Осылай басталған жиынның соңы көп ретте балалардың керек-жарағына келіп тіреліп, «бала үшін немізді аяймыз, қаншадан жинасақ та, балаларымыз үшін керек» дейтін ата-аналардың бастамасымен қор ашылып, қорға ақша жинаумен аяқталады. Барлық ата-ана бір-бірін жақсы түсініп, ауқат­тылары жомарттық танытып, қаржылай қиналып жүрген, яки жалғызбасты немесе көпбалалы ата-аналардан көбірек қаржы өткізеді. Ешкім ешкімге ренжі­мейді, тәрбиешіге де өкпе жоқ. Тек заман талабына сай қажеттіліктердің осын­дай түйдек-түйдек түрлері көп­ба­лалы  отбасы болуға деген ықыласты біртіндеп сейілте береді. Түрлі жетіс­тік­тен құралақан көп бала өсіргенше, біраз жетістікке қол жеткізетін жан-жақты ұрпақ өсіру дұрыс болар деген түсініктің бір парасы осындай жағдайда орнайтыны жасырын емес…

 

---

Ғани БЕЙСЕМБАЕВ,
психолог, «EDTECH-KZ»
Халықаралық білім орталығының директоры:
– Қазір әлемде ұлт­тар­дың жойылу проблемасы көтеріліп жүр. Ұлт­тың жойылуына әкеп соғатын ең бірінші фактор – тіл мен ұлттық салт-дәстүрдің ұмтылуы. Ұлттық салт-дәс­түр­­дің бас­тауы ұлттық құн­ды­лықта. Біздің еліміздің ең басты құн­ды­лығы – отба­сылық құндылық. Отбасы құнды­лығын неғұрлым берік сақтаған сайын соғұрлым ұлттың ұстыны берік болады. Ма­териал­дық құндылық басты орынға шыққан қазіргі заманда қандай ауқатты отбасы болса да бала санын 4 ба­ла­дан асырмайтын болды. Бұл бауыр еті баласын кө­бейт­кісі келген ата-баба дәс­түрінің бірте-бірте қолданыстан шығып бара жатқанын байқатады. «Ата­ның малы ба­лаға мал болмайды» дегенді ескерсек, отбасындағы бала саны­ның көп болуына қар­жылық жағ­дайдың аса байланысы жоқ екенін көре­міз. Ел іргесін нықтау мен елдің ұс­та­нымын сақтаудың басты кілті – ұлттық тәрбиеде. Орта білім мекеме­леріндегі тәр­бие сағаттарына ұлттық тәрбие негі­зінде жасалған оқу жоспарын енгізсе қазіргі жа­сөспірім балалардың ұлттық құндылықтарды сақтауына игі әсер етер еді.

 

Айсұлу МОЛДАБЕКОВА,
әлеуметтанушы:
– Бүгінгі отбасылар ара­сында екі бала қалып­ты, төрт баласы барлар көпбалалы отбасы ретінде қаралып жүр. Әлеуметтану сала­сын­дағы зерттеулер материалдық жағ­дай­дың отбасындағы бала санына көп ретте әсері аз екендігі анықталған. Тұр­мысы жақсы от­басылардың көпшілігінде  бала саны аз да, ал тұрмысы төмен от­басыларда көп балалылардың үлесі жоғары. Бұл – әлем бойынша белең алған үрдіс. Мұндайда құндылық негізгі фактор болып саналады. Қазір отбасы адам­дардың құндылықтар иерархиясында кез келген зерттеу бойынша алғашқы орындарда тұрады. Дей тұрғанмен, отбасы құру жасы кешеуілдеп барады, сәйкесін­ше бала саны да аз, ажырасудың артып келе жатқаны жасырын емес. Демек, отбасылық құндылық тура­лы ұғым санада сайрап тұрғанымен іс-әрекетке келгенде әлсіз. Әрине, отбасы құн­дылы­ғының құлдырауы, демография мәсе­лесі ел қауіпсіздігіне әсер ететін болған­дық­тан мемлекет тарапынан идео­ло­гия­лық және әлеуметтік кешенді шаралар қажет. Соңғы кез­де БАҚ арқылы отбасы құнды­лы­ғы насихатталып ке­леді, алайда әлеу­меттік-эко­номикалық тетіктерді көріп отырғанымыз жоқ.

---

 

Қаланың мектебі ауылдың мектебі секілді жақын емес, бала өзі барып, өзі келе алмайды. Екі ауысымды мектептер­дің ауласы ауысым уақытында баламен қатар ата-анаға толады. Бірін әкеліп, бірін әкетіп жатқан ата-аналар осы ара­лықта жұмысына үлгеруі керек. «Әкең үлкейсе құлға жарисың» деген қазақ сөзінің қатқылдау болса да шын ай­тыл­ғанын осындайда мойындаймыз. Әке-шешесі шалғай ауылда қалған жас от­басыларға ондай «құлды» жұмсау бақыты бұйырмайды. Отағасының тапқан табысы бала-шағаны асырауға толық жететін болса, ол үйдің анасы күш жұмсап өкі­меттің жұмысын істемегенімен балаларды ары-бері тасу үшін «атқа қонады». Үлкен қалалардағы 10 жеңіл көліктің алтауын әйелдер жүргізіп бара жатқанын көрсеңіз, асып-тасығандықтан емес, қажеттіліктен деп ұғыңыз. Ата-аналар комитетін құрып, оның тізгінін қолға алып, класс жетекшісінің бір жағына шығып көмектесіп, сыныпішілік жұ­мыс­тарға бір кісідей атсалысып жүрген де осы «атқа қонған» әйелдер. Мұндайда ата-аналар комитеті неге керек, «ақша жинау деген не сұмдық» деген секілді сөздер жағдайды шынайы бағамдамай­тын құр мораль секілді әсер етеді. Өйт­кені, жылына екі-үш рет келетін мерекеде баласын қуантқысы келмейтін ата-ана болмайды. Ал білім беру мекемелеріне жаңа жыл, 8 наурыз, 7 мамыр секілді мерекелерге ақша бөлмеді деу әбестік. Әр сыныптың ата-аналар комитеті үстірт көз тастағанда мұғалімге жағыну үшін жүрген жұмысы жоқ топ болып көрінуі мүмкін. Алайда, сынып ішіндегі ұйымдастырушылық, балалар­дың бір-бірімен жақсы танысып, ата-аналардың ортақ мәмілеге келу мәсе­лесінде біраз жұмысты атқарып жүргені рас. Бұлардың белгілі мекеменің кадр бөлімінде қыз­меткер ретінде тіркелмегені болмаса, қызметі бар кісідей отағасымен бір уа­қытта үйге келетіні жасырын емес. Мектеп бағдарламасына қосымша үйір­мелер мен спорттық секцияларға балаларды таситын олар түскі астарын балапандарымен бірге көлікте ішеді. Ал балалардың жұмыстағы адамнан айырмасы жоқ, таңнан кешке дейінгі сағаттары жүктеулі. Үлкен қалалардағы ата-аналар­дың көпшілігі ақпараттың легі шамадан тыс заманда теріс жолға түсіп кетпесін деп баласының бар уақытын осылай толтырады.

Адамды дүниеге әкелуден жақсы аза­мат етіп тәрбиелеу қиынға соққан осы күнгі ата-аналардың бір сипаты осындай. Дәл осы қажеттіліктер заманауи отбасында екі немесе үш бала болғанын қалыпты жағдай деп санауға әкеліп отыр. Бұдан біраз уақыт бұрын бұқаралық ақпарат құралдарында материалдық жағдайы төмен көпбалалы анаға сол аймақтың әкімі, жағдайың болмаса неге бала туа бересің деп айтты деген ақпарат тарап еді. Мұндағы мәселе нақты қай аймақтың анасына қай әкімнің айтқа­нында емес, баланы жағдайға қарай дүниеге әкелу керек деген көзқарастың қалыптасқанында. Біреудің баласын біреу бағып бермейді. Дегенмен, өмірге әкелу мен жетілдіріп жеткізудің жауап­кершілігі мен қиындығы әр басқа.

Бұдан бірнеше жыл бұрын телеар­на­лар­дың бірінде елге танымал жазушы ханымның ер азаматтардың жауапкер­шілігі туралы айта келіп, кей еркектер жөргекпұлға иек артып жұмыссыз отырады дегені есте қалыпты. Бұндай көрі­ніс­тің ауыл арасында болғаны рас… Дегенмен, 2003 жылдан бастап дүниеге келген әр сәби үшін төленетін жөргекпұл бала туу жасындағы көп келіншектің өмірге ұрпақ әкелуіне түрткі болғанын жоққа шығаруға болмайды. Ел ішіндегі саяси тұрақтылық пен экономиканың дамуы табиғи өсімнің алға жылжып келе жат­қанын көрсетеді. Статистикалық мә­лімет бойынша халық санының 17,7 млн.-ға жеткені соның айқын дәлелі.

Әр отбасындағы бала санының екеу болғаны қалыпты жағдайға айналып бара жатқан бүгінгі күні 30-40 жас ара­сын­дағы отбасылардың ішінен бес, яки алты балалы жұбайларды аракідік кездестіруге болады. Өздерінің көп­балалы отбасы екенін оқу жылының басында мектепке киім алатын уақытта сезінеміз дейтін олар қазіргі қоғам мүшелерінің тарапынан кейде ризалық сезінсе, кейде адамзаттың қоры секілді аяушылық көретінін айтады. Ондай жұбайлардың көзінен «Құдайдың берген қараң-құраңдарына шүкіршілік пен амандық» тілегін байқау адам баласына әлемде жоқ жылылық сыйлайтындай. Судағы балықтай сусылдаған дүниенің түбіне жетпейтінін білетін ұлт анасының пейілі мен тілеуі ғана ұрпақты көбейте алады. Мәселе сондай аналарды тәр­бие­леудегі сабақтастықтың үзілмеуінде…

Кім біледі?..

Назым  ДҮТБАЕВА.