Қазақта әнші көп. Бәрі де түрлі концерт, кештерін ұйымдастырып жатады. Десе де, халық концертте тек ән тыңдап қана қоймай, мұқтаж жандарға сәл де болса көмек қолын созып қайтатын, жүрек жылуына толы концертті Майра Ілиясова ғана ұйымдастыра алатын секілді. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» дейтін мақалды іс жүзінде дәлелдеп жүрген қазақтың Майрасы – ел аумағындағы қайырымды жандарды марапаттайтын «Алтын жүрек» ұлттық сыйлығының иегері. Бүгін ҚР еңбек сіңірген әртісі, «Құрмет» ор­денінің иегері, «Майра» продюсерлік ор­талығының директоры Майра ІЛИЯ­СОВАМЕН қазақ ән өнерінің бірқатар мә­се­лелері туралы, қамқорлыққа зәру жан­дарға көмектесу идеясы жайында әңгіме өр­біткен едік. Еңбекқорлығы мен қара­пайым­­дылығы, талап қойғыштығы мен ай­наласына қамқорлығы жағынан өзге­лер­ден дараланып тұратын талант иесі біраз сы­рын ақтарды. 

---

– «Ән – халықтың ажары». Яғни әніне қа­рап сол халық туралы ой түюге болады деген сөз. Осы тұрғыдан келгенде, бүгінгі қазақ әні қазіргі халық болмысының айнасы деп айта аламыз ба?

– Қазіргі қазақ әні бүгінгі қазақтың бол­мысын ашады деп нақты айта алмаймын. Ро­за, Бибігүл апайларымыздан бастау алған, біз­дің замандастарымыз Роза, Мақпал, Бағ­дат, кеше кетіп қалған Мәдиналарды, дәс­түрлі әншілерімізді тыңдағанда, нағыз қа­зақы әуен, қазақы ырғақ, орамды ой тыңдауға бо­латын еді. Ал эстрадаға жаңа келіп жатқан, бүгін тыңдасаң, ертең ұмытылып қалатын небір әндерді қазақ өнерінің олжасы, қазақ болмысының айнасы деп айтуға аузым бармайды. Сондықтан болар, мен өзімнің төрт жо­бама үлкен талаппен қараймын. «Са­ғындырған әндер-ай» ұлттың есті әндері жо­ғалмаса екен, қазақ халқының ажарын ашатын, сағынышын басатын,  ән-қазына­мыз ұмыт болмаса екен деген ниеттен туған жоба. Жобада ұзақ уақыт айтылып, халықтың жадында жатталған, елі сағынып жүрген ән­дер орындалады. Оған кейде халық әндері де, композиторлар шығармалары да қам­тылады.

Мен соңғы уақыттан бері «Төрлет, қазақ әні» деген бір үлкен жобаға дайындық үс­тіндемін. Қазір қазақтың небір есті әндері есік­­тен сығалап, босаға сыртында қалып жат­қаны жасырын емес. Сондай әдемі ән­дерді төр­ге шы­ғарып, мән-мағынасыз ән­дерден дәре­же­сін өсірсек деген ниеттен туған жоба сәтті бо­ларына сенемін. Қазір әншілер мен олар­дың айтуына лайық әндер іріктелу үстінде.

– Қазақ эстрадасы тоқырауға ұшырады де­ген пікір бар…

– Ондай пікірге мүлдем қосылмаймын. Со­нау кешегі күннен бастау алып, осы күнге дейін жалғасып келе жатқан ұлттық музыкамыз бойында қазақ қаны бар бауырларым тұрғанда ешқашан тоқырауға ұшырамақ емес. Керісінше, жанданып, жаңарып, ән қоржынымыз асыл-жақұттармен толысып келе жатыр дер едім. Кейбір жастардың ұлт­тық нақыштан ажыраған, мәнсіз әндерді орын­дайтыны рас. Бірақ олар қазақ әнінің өл­шемі емес қой. Кешегі Естай атамыз, Мә­ди, Майра Уәлиқызы, Әміре Қашаубаев, Жү­­сіпбек Елебеков, Ғарифолла Құр­ман­ғалиев, Манабек Ержанов, Жамал Омарова, Рабиға Есімжанова, одан бергі Роза Бағ­ла­нова, Ермек Серкебаев, Бибігүл Төле­гено­ва­лардың сара жолын бері қарай менің за­мандас­тарым жалғап әкелеміз. Рамазан Стам­ғазиев, Ерлан Рысқали, Еркін Шүкіман, Айгүл Қосанова, Сәуле Жанпейісовалар тұр­ғанда және олардың ізбасар шәкірттері барда қазақ ән өнері тоқырауға ұшырауы мүмкін емес. Менің қорқатын нәрсем басқа. Бізді тыңдайтын құлақ табылмай қала ма  деп алаң­даймын. Осы күні жастардың лиризммен айтылатын, қысқа-қысқа қайыры­латын жеңіл әндерге әуестігі белгілі. Қазақ­тың емес шетелдің әндерін тыңдауға құмар. Ал біз­ді тыңдайтын аға буындар ғана. Бара-бара тыңдаушысыз қаламыз ба деген үрей бары рас.

Мен Астанағы Өнер университетінде ұс­таз­дық етемін. Сол жерде жастардан ескі ән­дерді мынау кімнің әні деп сұрасаң, білмейді. Мен осыған алаңдаймын.

– «Жан Анам», «Сағындырған әндер-ай», «Ал­тын домбыра», «Күміс көмей, жез таңдай» сынды жобаларыңызды жыл сайын рет-реті­мен өткізуді дәстүрге айналдырдыңыз. Ұйым­дас­тыру барысында тыңдармандарды жалық­ты­рып алмау жағын да ойластыратын шы­ғар­сыз.

– Жоба жасау – оны халық алдына алып шығу айтуға оңай болғанымен, мол қажыр-қайрат пен уақытты талап ететін жұмыс. Мен әр­бір жобама төрт жыл дайындаламын. Мә­се­лен, «Жан Анам» – үш жасымда бақилық бо­лып кеткен анама деген сағынышымның же­місі, перзенттік махаббатым мен ана ал­дындағы борышымды өтесем деген ниеттен туған ұзақ жылғы дайындықтың нәтижесі. Бұл ақ жаулықты барлық аналарға арналған. Менің анам да ән айтқан екен, әпкелерімнің барлығы да әнші десем, артық айтқандығым емес. Анам дүниеден озғанда үлкен әпкеміз он екі жаста екен. Сол кісі тамақ жасап жүріп те, кір жуып жүріп те ыңылдап ән айтатын. Әпкемнің айтқан әндерін әбден құлағыма сіңіріп өстім. Сол әндерге деген сағыныштан «Сағындырған әндер-ай» жобасы дүниеге келді. Бұл жобаның ерекшелігі – мұнда сах­наға алғаш шығып тұрған жас әнші мен кә­сіби танымал әнші бірге ән орындайды. Яғ­ни әнді жастар қате айтпасын, үлкеннен үл­гі алып, әні мен сөзін дұрыс айтып үй­рен­сін, сахна мәдениетін игерсін деген ниетіміз де жоқ емес. Қазіргі күні бірқатар есті ән­шілеріміз өзінің мектебін ашып жатыр. Со­лар­дан тәлім алып жатқан жеткіншектер қа­зақ ән өнерін биікке әуелетеді деп сенемін. Бір ғана Димаш Құдайбергеновтің өзі қандай жетістікке жеткені бәрімізге белгілі. Димашты бүтін қазақтың мақтанышы десек те болады.

– Қазіргі мейірім мен қайырымға зәру заманда сіздің жарымжан жандарға қамқор бо­лып жүргеніңізді білеміз? Осындай сауапты істі қолға алуыңызға не түрткі болды?

– «Жан Анамды» үшінші рет өткізуге дайын­дық жүріп жатқан еді. Бір күні теледи­дарды қосып қалсам, «Қазақстан» те­леар­на­сындағы «Аялы алақан» (қазіргі «Жан жылуы») деген бағдарламада бір кейуана ағыл-тегіл жылап отыр екен. Жанында жиыр­­малардағы бір бозбала еңсесі салбырап, жерге қарап отыр. Тыңдап қарасам, оқу­шы күнінде ақ түтек боранның астында қал­ған баланың он саусағы үсіп кеткен кө­рі­неді. Содан бері  бейбақты  тамақтандыратын да, әжетханаға апаратын да, жуындырып-киін­діретін де анасы екен. Жігіттің жанары сол­ғын тартқан, өмірден күдер үзгендей кө­рінді. «Ең құрығанда үш саусағы болса, ба­лам әжетханаға өзі барар еді-ау» деп еңі­реген ананың зары құлағымнан кетпей қойды. Сөйтіп, «Жан Анам» концертінде ортаға үш жә­шік қойдырдық та, әлгіндегі сюжетті көр­сеттік, ана мен баланы, бағдарламаның ав­то­рын шақырдық. «Көп түкірсе көл деген, ағайын, мына кісілерге көмектесейік», – деп бір ауыз сөзімді айттым. Айтарын айтып алған соң, «не болар екен, үмітім ақталмай қал­май ма» деп қатты қобалжыдым. Бір кез­де халық ағылып келіп, жәшікке ақша са­ла бастады. Бұл әрекет он бес минут бойы жал­ғасты. Нөпір тоқтағаннан кейін, жә­шік­терді сахна артындағы әншілердің алдына төгіп: «ал, тез санаңдар», – дедім. Нәтиже­сін­де долларға шаққанда бес мың доллар ақ­ша жиналған екен. Алғашқы тәжірибеміз ғой, көп нәрсені білмейміз, кәдімгі азық-тү­лік салатын бір пакетке ақшаны толтырып, жігіттің анасына ұсындық. Үш саусақ салдыру үшін жеті жарым мың доллар қажет екен. Ар жағында жетпей тұрған екі жарым мың долларын Мақпал Жүнісова екеуміз то­лықтырып бердік. Сол кездегі қуанған ана­ның көз жасын тия алмай жылағаны есім­де. Әрине, концерттің бар ақшасын қа­йы­р­ымдылыққа жұмсаймын дей алмаймын. Өйткені, кез келген концерттің шығыны көп болады. Кейде қарызға кіріп кетеміз. Мен тек мұқтаждарды халыққа таныстырам, мұңын жеткізем, көмектесетін халықтың өзі. Кейбіреулер: «Майра  ақшаны жәшікке емес, өз қалтасына салады екен» деп әңгіме көпір­тетін көрінеді. Әрине, ондайды естігенде жүрегің ауырады. Бірақ әркім Құдай алдында жауап беретіні рас қой. Арым таза екені Ал­лаға аян.

Саусағын үсік шалған жаңағы жігіт қазір екі қолына үш-үштен алты саусақ салдырған. Отбасын құрған, үй салып, көлік алып, жұрт қа­тарлы тіршілігін жасап жатыр. «Жан Анам» концертіне келіп, жұртпен бірге жә­шікке ақша салып жатқанын көргенде ішім жылиды. Негізінде мұның өзі көкейіме аяқ астынан келген идея еді.

– «Ерке», «Керімсал» және «Сақ» этно тобы сіздің жобаларыңыз. Соңғы кездері сахнаны жаулаған түрлі топтардың ішінде жұ­ты­лып кетпеу  жағын қалай ойластырасыз?

– «Керімсал» мен «Сақ» топтарын қазір тара­тып жібердім. Себебі, бәрін ақша төлеп ұстап отыру қиын. Қазір тек «Ерке» тобымен жұмыс жасап жатырмын. Рас, қазір әншілер жаң­бырдан кейінгі саңырауқұлақ секілді қаптап кетті. Өзім әнші болсам да, көбінің не түрін, не әнін есімде сақтай алмай қала­мын. Өйткені, топты құрғанда қазақ ән өне­рі­не қандай үлес қосам деп емес, қанша  ақша табам деп ойлайтындар қазір көп. Осы көп топтардың ішінде маған Баян Есентаева мен Бағым Мұхитденованың топтары кәсіби сауаттылығымен ұнайды. Менің «Ерке» тобым да сауатты, сапалы әншілердің қатарын­да. «Мұзарт» тобы бастаған бірқатар жігіттер де есті әндерімен халықты сүйсіндіріп ке­ле­ді.

– Сол көптің ішінде ерекше дараланып тұра­тын  дәрежеге  екінің  бірі жеткізе бермейді-ау.

– Әрине, ең алдымен репертуарды дұрыс таң­дай білу керек. Екіншіден, сахна мәде­ние­тін сақтап, дұрыс киінуі қажет. Жақында «Орда» тобындағы Ерболат Беделхан шаштары қызыл, аулары тізесіне түскен жас жет­кіншектерден бір топ құрыпты деп естідім. Өзім әлі көре алмадым. Сол жігіттерді көр­сем, қатты сынға алайын деп ойлап жүр едім. Сөйт­сем, Сәкен Майғазиев бастаған бірқатар жігіт­тер оларға қарсы шығып жатыр екен. Кейін­гі буынға бағыт сілтеу, дұрысын дұрыс, бұры­сын бұрыс деп оң жолға салу аға буын­ның парызы. Олардың ертеңіне біз де жауаптымыз деп ойлаймын.

– Бұрын екі адам – дуэт, үш адам – трио, төрт адам – квартет болып, сонша дауыста тыңдармандарын риза ететін. Қазіргі топтар бәрі жамырап бір дауыста айтады. Топ ән­ші­леріне қоятын талаптарыңыз қандай?

– Ол рас, неше түрлі топ құрып, ессіз ән­дер­ді жамырай айтып жүргендер көп. Солар­дың кесірінен сауатты, талантты әншілердің бәріне қара күйе жағылуда. Қазіргі қазақ эстрадасын қаптап бара жатқан арам шөптер уақыт еншісіндегі іс. Біреулерді ағалап жү­ріп, атақ-дәрежесін өсіріп жүргендер де бар. Алайда, уақыт бәрін өзі екшейді.

– Соңғы кездері сахна мәдениетін сақ­тамай­тын өнерпаздар көбейіп барады. Сахна оңды-солды ойқастаудың алаңына айналған ба дегенді де жиі естиміз.

– Әншіге қойылатын басты талаптың бірі – сахна мәдениетін сақтау. Әншілер ең ал­дымен тыңдарманын сыйлауы керек. Сах­нада көрерменге иіліп тұрған кейбіреулердің былай шыға бере суретке түсуге өтініш біл­діргендерге немесе қолтаңба алғысы келгендерге: «Уақытым жоқ, мазамды алмаңдар», – деп зекіп жатқанын байқап қаламын. Бұл дұрыс емес. Сен халқың барда ғана әншісің, халық болмаса кімге ән айтасың?

– Өнер – бәсеке жарысы екені рас. Бірақ соңғы кездері өнер иелері тарапынан бір-біріне қарсы пікір айтушылар көбейіп кетті. Бұл бә­се­ке ме, әлде көреалмаушылық па?

– Біздің өнер адамдарының арасында өзің айтқан мәдениетті бәсеке де, көре­-ал­маушылық та бар. Мәдениетті бәсеке мін­детті түрде болуы керек. Онсыз өнер дамымайды. Ал көреалмаушылық қанша жерден дұрыс емес десек те, одан арылу мүмкін емес секілді. Мен үш рет Мәдина Ералиеваны еске алу кешін ұйымдастырдым. Мәдина екеуміз дос болып едік. Оның ұлы Әрсен мен менің қызым Тоғжан қатар туып, қатар өскен. Бір концертте Әрсенге көмек болсын деп, демеуші іздеп, жиырма екі мың доллар ұстат­қан едім. Соның өзін сан-саққа жүгір­тіп, түрлі әңгіме айтып жүргендер болды. Олар­ға не істей аламын, ауыз өздерінікі, айта бер­сін. Алайда, кейде ащы өсектің өзекті өр­теп, жанды тырнайтынын жасырмаймын. Мына кісі бұл әнді қалай әдемі орындап шықты, мен неге осылай орындамаймын, мы­на концерт қалай сәтті ұйымдастырылды, сахнаны безендіруі қандай жақсы, мен де осылай жасауым керек қой деген сыңайдағы бәсекелестік болса, құба-құп.  Ал іштарлыққа ерік беріп, өсек-аяңға жол ашу – мәдениет­сіз­дік.

– Алдағы жоспарларыңыз туралы айт­саңыз?

– Биыл мен үшін ерекше жыл. Қаншаға ке­ліп жатқанымды айтпай-ақ қояйын. Бұйырт­са, шығармашылық ән кешімді өткіз­бекпін. Концерттің атын «Ән салшы, Майра» деп атасам ба деген ойым да бар. Ән ке­шіне көп қаржы қажет екені белгілі. Соған еп­теп демеушілер іздеп, репертуарымды рет­теп дайындалу үстіндемін. Құдай қаласа, ал­дағы уақытта көре жатарсыздар. Одан өзге екі жобамен жұмыс жасап жатырмын. Бірі – әлгінде айтқан «Төрлет, қазақ әні», екіншісі – «Сырымды айтсам деп едім». «Сырымды айтсам деп едімді» алғаш «Хабар» арнасында Бибігүл Төлегеновамен шағын аудиторияда әңгіме-сұхбат ретінде өткізген едік. Әңгіме ба­рысында Бибігүл сыздықтата ішкі сырын ақтара отырып күлді де, жылады да. Енді қа­зір кезекті кейіпкер кім болуы керек де­ген­ді ойланып жатырмыз. Жуырда Ахметбек деген бір бауырым: «Майра апай, сіздің жо­баларыңыз жақсы ғой, енді «Жанбай қал­ған жұлдыздар» деген кеш ұйымда­с­тыр­саңыз қайтеді деген ұсыныс айтып еді. Бұған елдің ор­тасында жүрген, өнерге араласа алмай қал­ған, алайда, талантты, анау-мынау әнші­лердің аңырайтын аузын аштырып кететін кісілерді шақырсақ деген ойымыз бар. Бұ­лар­дан басқа тағы бір жобаны ойлап жүрмін. Бірақ ол әзірге құпия күйде қала тұрсын. Ал­ла қаласа, ол ойымның да пісіп-жетіліп, жүз­еге асатын уақыты келер.

– Өнердегі іні-сіңлілеріңізге не айтар едіңіз?

– Біріншіден, өнерде таза бол, адал бол де­гім келеді. Екіншіден, қазір әншілердің көбі әнді фонограммамен айтатын болып кетті. Бұл, тіпті, қазақ өнерін дендеген дертке айналды десек те болады. Сол дерттен қа­зақ эстрадасы тезірек айықса деген тілегім бар. Арзан студияда бір әнді сапасыз жаздыра салып, «үлкен сахнаға бір рет қана шы­ғарыңызшы» деп жалбарынатын, шашы мен киімі, жүріс-тұрысы мен қимылы сахна мә­де­ниетіне сәйкес келмейтіндер көбейіп ке­леді. Жастарға айтарым, ізденіңдер, кәсі­би­лікке ұмтылыңдар, өре-өрістеріңді өсіріңдер. Алдымызда үлгі алатын аға-әпкелеріміз аз емес қой, солардан сабақ алыңдар.

– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен Айнара АШАН.