АЛТЫНЕМЕЛ – АЛТЫН ЕР
Елімізде көз тартар көрікті жерлер аз емес.Соның бірі – Жетісу жауһарларының бірі боп саналатын «Алтынемел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі. Ұлттық паркте қазіргі таңда экологиялық саяхатшылық қарқынды дамуда. Соның ішінде – парк аумағында саяхатшыларға арналған арнайы соқпақтар ашылған. Қонақтарды парктің жол сілтеуші мамандары өздері аралатады, соның арқасында тазалығы қатаң сақталған. Саяхатшылық соқпақтардың бойына саяхатшылардың ыңғайына қарай бақылау алаңдары, шатыр тігетін алаңдар, отыратын орындар, дәретхана, автотұрақ, 50 адамға арналған 6 қонақүй, аңшылық үйлер орнатылған. «Шыған» бекетінде ұлттық салт-дәстүрімізді, ұлттық тағамдарымызды насихаттайтын этноауыл ашылған.Этноауылға келген қонақтарға қымыз, шұбат және т.б. ұлттық тағамдар ұсынумен қатар, «Сақ» моншасы жұмыс істейді. Ұлттық паркте туризмді дамыту мүмкіндіктері өте мол – бұл жерде бас жоспарға сай болашақта қонақүй, спорттық саяхатшылық лагерь, сумен емдеу орталығы, ашық аспан астындағы «Бесшатыр» мұражайы, Динозавр паркі, палеонтологиялық мұражай ашу жоспарлануда.
Б.д.д II мың жылдықтың жартысы, яғни қола дәуірінде қазіргі парк орналасқан аумақта андронов мәдениеті болған. Көшпенділіктің және өмір сүру деңгейінің біртіндеп дамуы барысында тау етектеріне сақ тайпалары қоныстана бастаған. Б.д.д II ғасырда сақтарды үйсіндер ығыстырып, қазіргі ұлттық парк аумағындағы әр түрлі кезеңдерді қамтитын тарихи ескерткіштер осылай пайда болған. Ең көне ескерткіш темір ғасырына жататын – Бесшатыр қорғаны. Ұлттық парк аумағындағы тағы бір тарихи ескерткіштер – тастағы таңбалар. Тастағы таңбалар сонау темір дәуірінен бастап қола, орта ғасырларды қамтиды. Суреттерге қарап, аумақта қандай тайпалардың адамдары мен олардың тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, діни-нанымдарын байқауға болады. Ошақтас ескерткіші Қалқан тауының жазығында орналасқан. Ошақтас шамамен бірнеше, биіктігі 2 м. болатын тастардан тұрғызылған. Қазіргі таңда біраз тастары мүжіліп, құлап, тек үшеуі ғана қалған. Аңызға сенер болсақ, 1219 жылы Шыңғыс хан өзінің орта Азияны жаулап алу жорығында осында болған деседі. Сол кезде ол өзінің қалың қолын тамақтандыру үшін үлкен тастарды қойып, үстіне қазан орнатқан. Екінші болжам – ертедегі адамдар соғыс кезінде Ошақтастың ішіне от жағып, белгі беру мақсатында орнатқан деген болжам бар. Кіші Қалқан тауының етегінде Ш.Уәлиханов бастауы бар. 1856 жылы ұлы саяхатшы Ресейден Қашғарға жасаған саяхатында қазіргі парк аумағын басып өткен. Ол күнделігінде бастауға тоқтағаны және су ішкені туралы жазып қалдырған. Содан болар, жергілікті халық бұл бастауды қастерлі деп кие тұтады және суын көп ауруларға шипа болады деп есептейді. Сонымен қатар, Ш. Уәлиханов құрметіне ашылған мұражай парк аумағына жақын Шоқан ауылында орналасқан.
Қазіргі таңда ұлттық парк аумағында 3 саяхатшылық соқпақ бар.
№1. Автокөлік-Жаяу; Басши- Ошақтас – Тораңғы сайы – Ш.Уәлиханов бастауы – Айғайқұм. №2. Автокөлік-Жаяу; №1-ші бекет – Таңбалы тас (тастағы суреттер) – Бесшатыр қорғаны. №3. Автокөлік-Жаяу; Басши – Қосбастау бекеті (700 жылдық ағаш) – Қату және Ақтау таулары.
Қазіргі таңда Бесшатыр қорғандарына қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілуде. Бұл – болашақта қорғандарды сыртынан ғана көріп қоймай, ішіне кіріп, нағыз сақ қорғандарының қандай болғанын көруге үлкен мүмкіндік береді. Ұлттық парк аумағында, Іле жазығында тарихи-мәдени ескерткіштерден басқа табиғи туындылар да жақсы сақталған. Олардың бірі шағыл құмдардан құралған – «Айғайқұм» табиғи ескерткіші. «Айғайқұм» Үлкен және Кіші Қалқан тауларының ортасында тастақты жазықта орналасқан. Жалпы аумағы 240 га. болатын құм негізгі екі бөліктен тұрады. Оңтүстік құмның биіктігі – 150 м. ал, солтүстік құмның биіктігі – шамамен 100 м. абсолюттік биіктігі – 600-650 м. Құмның оңтүстік бөлігінде таза шағыл құмдар арасында өсімдіктер өспейді. Екі таудың ортасындағы жел айналымының әсерінен құмдар осында үйіліп, нәтижесінде үлкен құм төбеге айналған. Тағы бір қызығы, қатты желді күндері құмнан ұшақтың даусына ұқсас дыбыс шығады және құм қатты жел болса да еш уақытта өз қалпын жоғалтпайды. Осы құмның дыбыс шығаруын көптеген ғалымдар зерттеген, десек те, олар әлі бір нақты тұжырымға келген жоқ. Құмның дыбыс шығаруына байланысты көптеген аңыздар да пайда болған. Қазіргі таңда «Айғайқұм» көп халықтың таңдауы бойынша Қазақстанның жеті кереметіне енген және мемлекеттік маңызы бар табиғи ескерткіш мәртебесі берілген. Ақтау тауы – ұлттық парктің тамаша табиғи жерлерінің бірі. Ақтау таулары ежелгі теңіздің тартылу әсерінен пайда болған жерлер. Теңіздің тартылу нәтижесінде көптеген әдемі сайлар, шатқалдар пайда болған. Әсіресе, түрлі-түске боялған тау көрінісі көрген адамды басқа әлемге тап болғандай әсерде қалдырады. Тау әр түрлі бояуларға боялған, атап айтқанда, үсті – қызыл, ортасы – қызғылт, етек жағы – сары түсті болып келеді. Бұл жерлерді зерттеу барысында көптеген ежелгі жануарлар мен өсімдіктер қалдықтары табылған. Табылған қалдықтарға қарап, бұл жерлерде шамамен осыдан 50 млн. жыл бұрынғы кезеңді қамтитын қолтырауын, тасбақа, алып мүйізтұмсық, т.б. мекен еткендері анықталған. Толықтай сақталған бронтотерия мен үш тасбақаның қаңқалары 1995-1997 жылдар аралығында Қазақстан-Америка бірлескен зерттеу жұмыстары барысында табылған. Табылған ағаш діңі, жапырақтарға қарап, бұл жердегі ағаштар қазіргі осы аймақта өсетін өсімдіктердің арғы тегі екені анықталған. Қату тауы– ежелгі жанартау атқылауынан пайда болған. Жанартаудан аққан ыстық лавалардың қату әсерінен бұл жерлерде әр түрлі формадағы тастар пайда болған. Сондай-ақ, бұл жерлердің рельефінің әр түрлілігіне байланысты таулар жасыл, қызғылт, т.б. түстерге боялған. Осындай ерекше жаратылыс тауға ерекше көрік беріп тұр. Бұл жерлерде су болмағандықтан тастардағы арқар, тау ешкі, бұғы, сондай-ақ, үй жануарларының суреттеріне қарап, ежелде адамдар мекендегенін байқауға болады. Жартастардың арасында ежелгі жабайы адамдар тұрған үңгір бар.
Ұлттық парк аумағында жылы су ағатын родон бұлақтар бар. Бұл жерлерде өте үлкен тал ағаштары өседі. Родон судың емдік қасиеті бар және көп ауруларға ем деп есептеледі. Осындай сайлардың бірінде, Қосбастау бекетінде 700 жылдық алып ағаш өседі. Алып ағашты қатарынан тұрып 10 адам құшақтай алады. Сондықтан да алып ағаш киелі болып саналады. Аңызға сенер болсақ, ХΙΙ ғасырда Шыңғыс хан өзінің орта Азияны жаулап алу жорығында осында демалған деседі. Үңгірқора – ұлттық парк аумағындағы ең үлкен үңгір. Биіктігі –20 м. ішіне бір отар қой еркін сияды. Пішіні – дөңгелек тәрізді. Қабырғалары өңделген, тегіс және қарамай жағылған. Соған қарап, бұл жерлерде адамдар мекендеген деген тұжырым бар, өйткені, үңгірдің ішінен үй жануарларының қалдықтары табылған. Қарлы сарқырама. Көктем уақытында және жаңбырлы мамырда Қызылауыз сайында биіктігі 15 м. болатын сарқырама ағады. Сайдағы осы судың арқасында су жағасы үнемі жасыл желекке оранып тұрады. Әсіресе, жаздың аптап ыстықтарында бұл маң үнемі салқын самал болып тұрады. Ғалымдарды тағы бір таң қалдыратыны – экожүйедегі тастақты шөлдер. Мұндай шөлдер Қазақстанда тек қана Іле қазан шұңқырында кездеседі. Бұндай экожүйе «Жоңғар шөлі» типіне жатады.
«Алтынемел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі жануарлар дүниесінің әр түрлілігімен ерекшеленеді. Паркте жануардың 393 түрі мекендейді. Жоғалып бара жатқан аңдарды сақтап қалуда парктің маңызы өте зор. Өткен ғасырдың 80-ші жылдары ұлттық парк құрылмай тұрып, бұл жерге түркімен құландарының популяциясын сақтап қалу үшін 27 бас құлан әкелінген. Қазіргі таңда парк аумағында түркімен құланының ең үлкен популяциясы 3000 басқа жуық құлан мекендейді. Еліміздегі ерекше қорғауға алынған жануардың түрі қарақұйрық 4000 мыңға жуық. 2003 жылы жалпы Орта Азияда құрып кеткен Пржевальский жылқысы паркке Германияның Мюньхен зообағынан жерсіндірілуге әкелінді. 2006 жылы Іле тоғайына бұхар бұғысының 10 басы жерсіндірілуге жіберілді. Олардың саны да әлем бойынша бар болғаны шамамен 200-250 бас қана қалған. Парк аумағында құстардың 260 түрі мекендейді. Бұл барлық Қазақстандағы құстардың жартысына жуығы (49,4%).
Ұлттық парктегі өсімдіктердің сан алуандығы – Жоңғар Алатауының және Балқаш–Алакөл өсімдіктер әлемінің түйіскен жерінде орналасқандығынан. Сонымен қатар, парктің ең төменгі нүктесі – 500 м. ал жоғарғысы – теңіз деңгейінен шамамен 2000 метр. Сондықтан парк аумағында биік таулы аумақтан бастап шөлді аумақта өсетін өсімдіктерді кездестіруге болады.
Биылғы жылғы мониторинг бойынша «Алтынемел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркіне жалпы саны – 5677 турист келген, онын ішінде ересектер – 4860, студенттер – 113, мектеп окушылары – 542, балалар – 62. Шетелден келген туристер саны да аз емес. 50-ден аса мемлекеттен 1061 турист келіп, «Алтынемел» табиғатын тамашалап кеткен.
ПІКІРЛЕР6