АСТАНА, ЖАҢА АСТАНА, ЖАН АСТАНА…
Белгілі бір рухани һәм мәдени орталықтармен қатар, саяси-экономикалық және ел үшін маңызды шешім қабылдайтын да қалалардың да болуы заңдылық. Соның бірі, Қазақ елінің бас шаһары – Астана жөнінде әңгіме алабөтен. Қазақстан Тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында астананы Алматыдан Ақмолаға, сонау Солтүстік өңірге көшіру туралы бастама көтерілгенде: «Енді қалай болар екен?..» – деген сауал әр саналы азаматтың көкейінде тұрғаны шындық-тын. Дегенмен, Уақыт бір орында тұрсын ба?! Қазір сол бір шешімтал кезең турасында мақтана сөйлеп, жан-жағымызға маңғаздана көз тастайтын көсеми қалпымыздан айнымай келеміз. Ол да егеменді ел екендігіміздің бір көрінісі шығар, кім білсін. Оған да тәубә!.. Осы орайда бүгінгі Астана туралы ойын ортаға салған мамандар пікіріне құлақ асып көрсек…
Әділ ИБАДУЛАЕВ,
қаржыгер
ҰЛТТЫҢ ЖАНЫ
Марқұм Қайрат Жұмағалиевтің «Келешектің Ұлы әні» деген өлеңі бар еді. Сонда былай делінетін:
Елбасымыз!
Халқыңды бір сынадың!
Шырқаттың да келешектің ұлы әнін
Көш шеруін бастап кеттің Арқаға,
Жүректерде жаңғырықты ұраның.
Бірі қоштар,
Бірі мұны бекер ғып,
Десті:
– Бұған дәулет қайда жетерлік!?
«Тәуекелі тастай жігіт екен!» деп,
Басын шайқап, таңғалады шетелдік.
Астана – ұлттың жаны. Өйткені, астанада сүреңсіз тобыр емес, шығармашылық әрі жоғары мәдениетті адамдар тұратынын ұмытпаған жөн. Әр астананың өз ерекшелігі болады. Мысалы, АҚШ-тың орталығы – Вашингтон қаласы салынғанда онда тек саяси элита мен қызметшілер ғана тұрады деп болжанған. Енді қараңыз, жағдай қалай өзгерді. Сол секілді, шаһарды салар кезде нақты бір болжам айту қиындау. Астанаға қойылатын ең басты критерий – ұлт үшін маңызды да ұтымды шешімдерді қабылдай алуында. Бірақ бүгінгі Астана қаласы – Қазақ елінің инновациялы-индустриялық орталығы мен рухани, білім жүйесі шоғырланған алып агломерациясы болып отыр деуге толық негіз бар.
Қала өркендеуінің тағы бір шарты – оның рухани орталыққа айнала алуында. Өзге ел астаналарына жүктелмек ең басты функция, міне – осы. Егер характеристикасы мен мән-маңызына қарай бөлер болсақ, саяси қалалар қатарына Женева, Вашингтон, Петербург, Пекин, Берлин, Рим, Сеул, Тегеран, діни қалаларға Мекке, Медина, Ватикан мен Иерусалимды (әл-Құдыс), спорттық қалаға Мельбурн, Милан, Афина, Сочи, Торонто, ал қаржы-экономикалық қалаларға Нью-Йорк, Токио, Лондон, Лос-Анджелес, мәдени қалалар Вена, Париж, Будапешт, Ыстамбұл, т.б. Меніңше, әзірге Астана саяси-экономикалық орталық секілді. Себебі, қала тұрғындарының басым бөлігі, дені саясаткерлер, парламентари, депутаттар мен қаржыгерлер. Оны әуежайдан түскен кезде-ақ сезесің. Таксишылардың өзі ақша санауға келгенде мүдірмейді, таң қаласың. Бұның өзі көп жайтты аңғартса керек-ті.
Мәдениеттанушы әрі әлеуметтанушы Арнольд Тойнби: «Астана салу бәсекелестерін жеңу арқылы жергілікті мемлекеттен әмбебап мемлекетке айналған олардың өз Отанында немесе жаулап алушыларға анағұрлым қолайлы көрінген, жақында бағындырылған аумақтың белгілі бір шет жағында жүргізіледі» деген еді. Бірақ ғалым Әлем тарихындағы 21 өркениетті айта келе, «көшпелі» мәдениетті ұмыт қалдырып кетеді. Сондықтан да біз ел ретінде өзімізді танытқымыз келсе ірі-ірі қалалардың авторитетін күшейтуіміз керек. Ол қалай, тарих, әдебиет, мәдениет, өнер, этнографияға ден қою арқылы өзімізді танығанда ғана шын мәніндегі орталық деген атқа лайық бола аламыз. Сонда ғана Жаһан бізге мән беріп, санасатын болады. Ал оған дейін көптің бірі, көштің артында жүре бермекпіз. Шындық – осы. Мәселен, Рим – «Мәңгілік қала», Парижді – «Сұлулық орталығы», Сидней – «Әлем кіндігі»… Атынан ат үркетін атаулар. Айналып келгенде бұның бәрі Мемлекеттің өз бағасын біліп, өзгеден бір бас жоғары тұруында деп ойлаймын. Яғни идеология мықты. Егер Ауғанстан астанасы Кабулға немесе бүгіндері қанды қырғынның қақ ортасы Сирия астанасы Дамаскқа «Әлем кіндігі» деп лақап ат қойса, жараса ма? Айтыңызшы! Жоқ, себебі… Себебі, олар өз дәрежесін өз түсіріп алған шаһарлар. Ал кезінде олар қандай тарихи, рухани орталықтар еді. Мұсылман мен өзге сенімде жүрген жұрт сонда ағылатын. Крест жорығы мен «Жібек жолы» басып өткен жерлер-тін. Енді не болды? Қарап отырып жүрегің қан жылайды. Олар да біздің бауырларымыз ғой. Бірақ амал нешік, қолдан келер шара жоқ… Тарихтан сабақ алған дұрыс деп ойлаймын.
Астана – ұлттық тарихымыздың айбары және мақтанышы. Және ол Қазақстанның Солтүстік өңірінде бекерден-бекер салынған жоқ. Астананың көркеюі – қазақтың өсуі деп білемін. Өзім қатты жақсы көретін әрі тұрақты оқып тұратын ақын Тұманбай Молдағалиевтің:
Үмітпен ертеңіне қарады ұл-қыз,
Бір нұрға жаңа толды жанарымыз.
Астана, жаңа Астана, жан Астана
Жерге кеп қона қалған дара жұлдыз, – деген өлеңі бар еді. Тұмағаң Астананы «жұлдызға» теңегендей, расында Астана – қазақ мәдениетінің, қазақ руханиятының, қазақ өнерінің, қазақ саясаты мен экономикасының алтын жұлдызына айналуы тиіс.
Алмас ОТАРОВ,
жас ғалым
ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ СИМВОЛЫ
Астана – Сарыарқаның сайын даласында орналасқан Қазақ елінің орталығы. Елорда салу бастамасын алғаш рет Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев көтерді. Ол кезде, тоқсаныншы жылдар ортасында бұл идея жүзеге асатынына сенгендер көп болмағанын баспасөзден оқып білдік. «Жаңа қала салу мен оған көшу үшін көптеген жыл қажет» деп санағандар да болды. Бірақ олардың бәрі қателескен еді. Астана ең қысқа мерзім ішінде салынып, тұтас елдің дамуының нышанына айналды. Соның арқасында Астана Батыс пен Шығыс мәдениеті мен дәстүрін тоғыстырған қалаға айналып шыға келді. Әлемнің белгілі сәулеткерлері Нұрсұлтан Назарбаевтың ойын жүзеге асыра білді. Олардың ішінде Кисе Курокава, сэр Норманн Фостер, Кензо Танге және т.б. бар. Осылайша «Бәйтерек» – Астананың және бүкіл елдің бренді бой көтерді. Ол жерден шаһарды көзбен еркін шолып шығасың. Сонымен қатар, Қазақстан Президентінің сызбасы негізінде «Хан Шатыр» сауда және ойын-сауық кешені салынды. Арнаулы полимерлік жабыннан жасалған кешен «Forbes Style» журналы нұсқасы бойынша, әлемдегі ең үздік он экоғимарат қатарына енді. Дүкендер мен павильондарға қоса, мұнда кинотеатр, көптеген аттракциондар, сұлулық салондары, тіпті аквапарк та бар. Мемлекет басшысы ойластырған тағы бір маңызды нысан – «Отан қорғаушылар» монументі. Бұнымен қатар, Астанада Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезін өткізу барысында Президент пирамида түрінде арнайы сарай салуды ұсынды. Бұл идеяны Норман Фостер жүзеге асырды. Бүгінде Бейбітшілік және келісім сарайы – Астананың ажырамас бөлшегіне айналды. Елорданың Еуропадан Азияға апаратын жолдар қиылысында орналасуы өте тиімді. Себебі, оның саяси, экономикалық, мәдени және рухани орталығына айналуының басты кепілі. Астана – Тәуелсіз Қазақстанның символы!
Астанада тұратын тұрғын саны, 2008 жылдың санағына қарасақ, 700 мыңға жуық екен. Міне, одан бері 6 жыл өтті. Есіл жағасында орналасқан Елорда одан бері кеңейіп, жан саны да жыл санап артып келеді. Тарихқа жүгінсек, Сарыарқа қазақтары Есіл өзенінің қазіргі Астана қаласы орналасқан, көшкен ел аттылы-жаяу өте беретін тайыздау тұсын ежелден Қараөткел деп атаған. Ақмола атауы XIII-XIV ғасырларда тұрғызылған ақ күмбезді бейітке байланысты туған екен. Астана қаласының негізі 1830 ж. қаланды. Алғашында Ақмола әскери бекінісі атанған елді мекенге 1862 ж. қала мәртебесі берілді. 1863 ж. Ақмола округ, 1868 ж. уезд орталығына айналды. Орта Азия, Сібір, Орал өңірлерін жалғастыратын керуен жолында орналасқан Ақмола жедел дамып, қазақ даласындағы әкімшілік, сауда, шаруашылық һәм мәдени орталыққа айналды. 1914 жылы қалада 3 кірпіш, 4 май өңдеу, 2 тері илеу, 2 сабын қайнату, 2 тон тігу, 1 сыра қайнату зауыттары, қасапхана, 20 шеберхана жұмыс істеді. Мәдени-ағарту орындарынан 1 реалдық, 3 жалпы білім беретін училище, ауыл шаруашылығы мектебі, медресе, 2 кітапхана болды. Қала тұрғындарының саны 15 мыңға (1914) жетті. Кеңес дәуірінде Ақмоланың халқы тез қарқынмен өсті, оның Орталық Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріндегі алатын орны артты. 1928-1930 ж. округтің, 1930-1939 ж. ауданның, ал 1939 ж. 14 қазанда Ақмола облысының әкімшілік орталығы болды. 1929 жылдың қарашасында қалаға алғашқы пойыз келді. Бурабай – Ақмола (1929), Ақмола – Қарталы (1940), Ақмола – Павлодар (1952) темір жолының іске қосылуы Астананы еліміздің солтүстік және орталық өңіріндегі ірі транспорт торабына айналдырды. Астананың күн санап көркейіп келе жатқан қала екендігін ескерсек, оның өсіп-өркендеп, аз уақыт ішінде сыртқы көрінісі ішкі мазмұнына сай болып, қанат жайып, шеттен келгенді де, іштен барғанды да тамсандыратын ғажайып қалаға айналғаны бәрімізге мақтаныш. Астана – қазақ арман-тілегіміздің нақты жүзеге асуының бір белгісі. Ол – Отанымыздың жүрегі, қан тамыры, өзегі.
Әзірлеген Әлібек БАЙБОЛ