Гогольдың атақты сатиралық пьесасында шалғайдағы ауылға Петербургтан: «Ревизор келе жатыр!» деген хабарды ести салысымен-ақ, жең ұшынан жалғасқан жемқорлықтың хаюани сыпаты мен шен үшін шешесін саудалауға дайын парақорлардың тірлігі көз алдыңа елестегенде, шыны керек, жүрегің айнып, адалдық, әділдік пен тазалық атаулысын ерекше сағынатын болуыңыз керек. Өйткені, тазалық Құдайдан, түу Жаратылыстан берілетін қасиет. Алайда, Уақыт келе одан да айырылып қалғанымызға өкінбейтініміз, қынжылтады. Көп мақалдың ішінен жемқор бауырлар: «Алаған
қол – береген!» дегенді ғана мықтап есте сақтаған секілді. Осы ретте, жемқорлық мәселесіне қатысты қойылған сауалға ой көзімен қараған мамандардың жауабы алдарыңызда… 

 

Мөлдір ШОПАНБАЙ,
заңгер

МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҰТАСТЫҒЫН БҰЗАТЫН ФАКТОР

Бiз мүлде жаңа қоғамда өмiр сүрiп отырмыз. XXI ғасыр – ақпарат, сөз, жеделдік ғасыры. Жаңа қоғамның басты сыпаты – iскерлiк. Ал бұл жолда біраз жетiстiкке қол жеткіздік. Дегенмен, шешiл­меген күрделi мәселелер де бар­шылық. Ол – коррупция. Елiмiзде осы бір «дертке» байланысты заң да қабылданып, біршама жұмыс атқарыл­ға­нымен, «жеңдік» деп айта алмай келе­міз.

«Сыбайлас жемқорлық» – «corruptio», яғни латын тілінен аударғанда параға сатып алу деген мағына береді. Кезінде Рим империясының құқықнамасында «corrumpire» деген ұғым-түсінік болған. Ол «сындыру, бүлдіру, бұзу, зақымдау, жалғандау, параға сатып алу» дегенді білдіріп, құқыққа қарсы іс-әрекетті айт­қан. Орыстарда Дальдің түсіндірме сөз­дігінде жемқорлықты «лауазымды адам­дар мен саяси қайраткерлердің сат­­қын­дығы» ретінде айқындаған екен.

Атам қазақтың: «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген сөздің қадіріне енді ғана жеткендейміз. Әділдік пен турашылдықты ту еткен Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер қазақ арының символындай тұлғалар еді. Бір өкініштісі, біз сондай бір қасиеттен айрылып қалдық. Бұның әлеуметтік, экономикалық, саяси себептерімен қоса, ең бастысы, руханияттың  әлсіреуі. «Алаған қолым – береген» деуші ме еді? Жемқорлық – ұлттық қасіретімізге айналды. Жуырда бір басылымнан оқып қалдым, коррупция бойынша жиырма­лық­қа еніппіз. Алғашқы ондықты Италия, Аргентина, Мексика, Колумбия тұрықтап тұр екен. Сұмдық қой! Қазақ­с­танда білім жүйесі, заң жүйесі, қаржы жүйесі, бәрі-бәрі пара арқылы шешіле­тіні ешкімге құпия емес. «Ауруын жа­сыр­ған өледі» деген бабаларымыз. «Қой құрысын айтпа, нең бар», – деп әбден тартыншақтауға дағдыланғанбыз. Жарайды, айтпайық-ай, сонда не шы­ғады? Ұрпақ болашағын, ел келешегін ойлаған кім бар? Алайық, жейік, одан кім ұтады, кім ұтылады? Әрине, біз қа­зақтар. Азабын тартқанда, басқа түскенде соның қайғы-қасіретін бір-ақ сезінеміз. Алайда, о кезде кеш болмақ.

Өмір көрсеткендей, қызметін асыра пайдалану, пара алу, пара беру, парақорға делдал болу, жалған сөз тасу, аманаттаған мүлікті иелену, жалған жауап беру – қылмыс. Ал қылмыс өзіңіз білетіндей заң нормаларын сәйкес жазалануға тиіс. Сыбайлас жемқорлық – әлеуметтік-экономикалық дамуды тежейтін, демо­к­ра­тиялық мемлекеттің саяси және қоғам­дық институттарына кері әсерін тигізетін, ел болашағына қауіп төндіре­тін құбылыс. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев биылғы Қазақстан халқына Жолдауында: «Де­мок­ратиялық қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге ие болады» деп атап көрсетті. Бұдан шығатын қорытынды – коррупциямен күрес басты мұрат.

Бұған қоса айтарым, жең ұшынан жалғасқан сыбайлас жемқорлықпен күресу үшін халықтың құқықтық сауат­сыз­дығын жойып, құқықты түсіндіру іс-шараларын тұрақты өткізіп тұру керек. Мысалы, Швецияда сондай. Әр сенбі күні кез келген мекемеде жемқор­лық туралы лекциялар оқытылып, оның қауіпті тұсы жан-жақты айтылады. Ен­ді сол елді қараңыз. Үлгі алуға тұрарлық па, жоқ па? Әрине, тұрарлық. Меніңше, халық өзінің құқығын толық білуге тиісті. Мектептерде жемқорлық, пара­қорлық, алдау-арбау туралы көп айтуымыз қажет. Себебі, бала жамандық атаулысынан пәк, себебі, олар періште ғой. Мектеп қабырғасынан шыққан бала қайда барады, колледж немесе университет. Ал онда сессия, рубежка кезінде ұстаздар пара алады. Ал одан білім сапасы төмендемесе, артпайтыны белгілі. Мысалы, Америкада әр ұстаздың үстелінің үстінде камера түсіріп тұрады. Артық ақша алдың ба, бітті сотталдым дей бер. Ол жақтың заңы қатал. Пара ү­шін 8-15 жыл аралығында жаза қол­данады. Бірақ бір жақсы тұсы – мұға­лім­дердің төлемақысы өте жоғары. Соған сай, мемлекет тек білім-ғылымға ден қойып, «интеллектуалды қоғам» түзуге ынтық. Нәтиже деген өзін көп күттір­мейді. Адал ексең, егінің де бітік шықпақ. Қазіргі кезде АҚШ-та 200-ден аса Нобель сыйлығының иегерлері бар. Бұл да мақтанарлық жетістік. Ал біз Қазақ елі немен мақтана аламыз? Иә, әдеби мұрамыз бен тіліміз бай, мә­де­ниетіміз ешкімнен кем түспейді, білем. Өзгеге мақтанышпен айтатын тарихымыз бар. Бүгіндері Әлемді билеп, аю шақырып тұрған орысың да таба­ны­мыз­дың астында болған. Бұл – тарихи шын­дық. Бірақ мәселе онда емес. Осынау бір рухани кеңістік қайда жоға­лып кетті? Аяқ астынан неге астан-кестеңіміз шық­ты екен?.. «Адам – капитал» деп жүрміз. Иә, капитал келісемін, бірақ сол адамды шетелге сату жағынан Қазақстан тағы да алғашқы отыздықта жүр. Сұм­дық қой. Біреуден алады, ол пара береді. Оны барып «аға-жағасымен» бөліседі. Біздің бәсекеге қабілеттілігіміз осымен өл­шенсе, білмеймін енді? Ауызға сөз түспейді.

«Қазақстан Республикасында қыл­мыс­қа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту және құқық қорғау қызметін одан әрі жетілдіру жө­нін­дегі қосымша шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы қолданысқа енгізілгелі бері жағдай оңалуға тиіс еді. Бірақ бастама бар да, орындалу жағы кемшін. Бұл Жарлық еліміздегі құқық қорғау органдары қызметтерін жетілдіру мен сыбайлас жемқорлықтың алдын-алуды көз­дейді. Қызмет құзыреті бойынша Тәртіптік кеңесі Қазақстан Республи­ка­сының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңы мен Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметкер­лерінің Ар-намыс кодексі талаптарының сақталуын қадағалап, аталған заңнама мен кодекс талаптарының бұзылуына жол берген қызметкерлерді қадағалау белгіленген. Сыбайлас жемқорлық – мемлекеттің тұтастығын бұзатын, ұлт­тық қауіпсіздікке қауіп-қатер төндіретін фактор. «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» дейді қазақ. Сол себепті, бәрін сонау бір негізден, сонау бір бастаудан бастап түзеп, қарап, қадағалап, тексеріп, дұрыс жолға бағыттап отырған дұрыс. Айтарым – Алаш ұрпағы осы бір «ке­селді» жеңіп, бұл «аурудан» құлан-таза айықса ғой, шіркін.

 

Сүгір ҚҰРМАНҒАЗЫ,
дінтанушы

ЖАН  КЕСЕЛІ

Ислам діні – бейбітшілік пен тұрақтылықты насихаттайтын дін. Асыл дініміздің күн өткен сайын әлем жұртшылығының ықыласына бөленіп, ғаламды баурап бара жатқандығы мақтаныш сезімін оятады. Әділеттілік – ақиқатты жақтау, теңдікті ұстану, әркімнің тиесілі ақысын беру, адамдықтан айнымау деген мағына береді. Ислам діні – кісі құқы­ғының тапталуына жол бермеген. Әділдік – Жаратушы Иеміздің көркем есімдерінің бірі, сондықтан бұл қасиет ислам дінінде толықтай көрініс тапқан. Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа (с.ғ.с.) Алланың әміріне сай аса әділ болды. Сол әділдігімен сахабаларына, үмбетіне үлгі-өнеге көрсетті.

Исламда дінінде басшылық – жауапкерші­лігі мол, ауыр жүк. Себебі, басшылыққа кез келген адамның жүрексінетіні де сондықтан шығар. Өйткені, басшы бірінші кезекте өте әділ болуы керек. Ел басқарған кісілер өз жауап­кер­шілігін толық сезініп, әділеттіліктен таймаған жағдайда ғана ақыретте зор құрметке бөленіп, нұрдан жасалған орындықтарда отыратындық­тары сүйіншіленген. Құранда «Алла сендерге аманатты иесіне беруді, адамдар арасында төрелік жасағанда әділеттілікке сай үкім беруді бұйырды» (Ниса, 4/58) деп, басшылықта әділеттіліктің алтын арқау екені білдірілген. Хадисте: «Бір күн әділдікпен елді басқару алпыс жыл (нәпіл) құлшылық жасағаннан да артық» делінген (Мұттақи, Кәнзүл-Ұммал, 6/12). Яғни Исламда әділетпен басқару құлшылық жасағанға тең сауап іс. Басшы ел мүддесін өз мүддесінен артық қоюы керек.

Осындай өткір аяттар мен хадистерді басшылыққа  ала отырып, мұсылман билеуші­лер тарихта ел басқаруда әділеттіліктің озық үлгісін паш етті. Жылағанды жұбатып, сүрін­ген­ді демеуді, әлсізді жақтап, әлділердің озбырлық  жасауына жол бермеуді олар өздеріне қасиетті борыш  деп  білді. Айталық, хазірет Әбу Бәкір (р.а.) мұсылман үмбетінің халифасы болып таңдалғанда алғашқы хұтбасында-ақ жұртқа былай деп жар салды: «Құрметті ха­лайық! Өзімді араларыңыздағы ең тәуір кісі санамаймын. Бірақ сіздер мені басшылыққа таңдадыңыздар. Бұдан былай ақиқатшылды­ғыма көз жеткізсеңіздер, соңымнан еріңіздер. Қателігімді байқасаңыздар, түзетіңіздер. Елді әділдікпен басқаруда маған болысыңыздар. Ақысын өндіріп алғанға дейін мен әлсіздердің қорғанышымын». Яғни ислам ғұламалары басшылық оңай нәрсе емес екенін терең сезін­ген. Себебі, басшылық деген халық тағдыры, ұлт тағдыры.

Әділ болуы міндеттелген кісінің жауапкер­шілігі де үлкен. Осы себепті қандай да бір қателік жіберіп әділеттілік жасай алмай қалам ба деген қорқынышпен қазылық міндеттен бас тартқандар да болған. Имам ағзам Әбу Ханифаны Халифа Мансұр  қазылыққа  тағайында­мақ болғанда ол кісі: «Мен үшін кей уақыттарда мәжбүрлікпен әділетсіз үкім шығарғаннан гөрі жер құшып өліп кеткенім әлдеқайда артық. Байқауымша, шенеуніктер арасында менің әділ үкімімді  ауырсынатындар бар. Сондықтан мен қазылық міндетті атқарудан бас тартамын» деген. Сондықтан Хақ дінді ұстанған барлық мұсылман әділ, адал әрі өзгеге үлгі болуға тиіс деп ойлаймын. Еліміздегі күн санап артып келе жатқан сыбайлас жемқорлықтың арты жақсы­лық­қа алып келмейді. Осы орайда жастарға көп уағыз айтып, оның жаман ғадет екенін түсінді­руіміз керек. Біреу пара сұрағанда: «Неге Аллаға қарсы шығуымыз керек?» деген сұрақты өзімізге-өзіміз қоя алсақ, онда бұл шын мәнін­де адам ретінде қалыптаса алғандығымыздың белгісі. Егер Әзәзілдің айтқанына еріп, айда­ғанына көнсек, онда біз бауырларымызға, артымыздан ерген ұрпаққа қандай өнеге көр­сетпекпіз? Жемқорлық экономикалық емес, алдымен рухани кесел. Жанның кеселі! Жанды таза күйінде сақтап қалғанда ғана саумыз, азатпыз деп айта аламыз.

Әзірлеген Әлібек БАЙБОЛ.