БІЛІМ ҚҰНЫ ҰЛТТЫҚ БАСТАУДА
Алаш зиялыларының «Жұртта білім болса, байлық, құрмет, барша рахат та табылмақшы. Егер де білім, өнер жоқ болса, дүниедегі кеңшіліктің бәрінен де құр қалып, көрінгенге жем болып, шөліркеп, азып-тозып бітпекші» дейтін ұстанымы бүгін де өзекті, бүгінгі жұрттың да жанды жері болып отыр. Құдайға шүкір, «Түбінде еліміз егемендігін алады. Өз алдына дербес мемлекет болады. Мемлекеттілігімізді алған кезде ең бірінші болып Қараөткелде университет саламыз» дейтін алаштықтардың арманы орындалғалы да біраз уақыт өтті. Тәуелсіз Қазақ елі өзіндік білім беру жүйесін құрып, егемен елдің мектептері мен жоғары оқу орындары бой көтерді. Біз сол білім ошақтарындағы білім беру жүйесі турасында, ондағы ұстаздардың біліктілігі мен оқулықтардың сапасы жайында Қазақстан Педагогикалық ғылымдар академиясының президенті, академик Асқарбек ҚҰСАЙЫНОВ мырзамен сұхбат құрған едік. Тәуелсіз қазақ елінің ғылым-білімін дамытудағы ерен еңбегі үшін Мемлекеттік сыйлықты иеленген ғалым өзін толғандырған бірқатар мәселені айтып, ағынан жарылды.
– Тәуелсіздік алған уақыттан бері еліміздегі білім жүйесі бірнеше реформадан өткені белгілі. Реформа жасалып жатқан тұста сын айтушылар көп болатыны белгілі. Алайда, енгізіліп жатқан әрбір жаңа бағдарлама ел білімінің сапасын жақсартуды мақсат етеді емес пе?
– Әр күрделі жүйе сияқты білім беру жүйесінің де көптеген жүйе құраушылары бар. Білім сапасын көтеру үшін осы жүйе құраушыларын анықтап, солардың сапасын үйлесімді түрде көтеру керек, сонда ғана білімде сапа болады. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев мақсат етіп қойған, Қазақстанды әлемнің 30 бәсекеге қабілетті елдері қатарына қосу үшін, ұлттық рухани қасиеті мол, тәрбиелі һәм білімді ұрпақ өсіруіміз керек.Орта білім беру жүйесінде білім сапасын көтеру мақсатында жүргізілген реформалар осыны мақсат ете отырып, ғылыми негізде жүргізілуі керек. Ал біздегі реформалар осыны мақсат ете ме, ғылымға негізделіп жасала ма, мәселе осында.
– Кешегі Кеңестік кезең білім сапасы жағынан озық болатын дейтіндер көп. Осы саланың маманы ретінде сол тұстағы білім жүйесінің озық тұстары мен кемшіліктерін саралап көрсеңіз.
– Әрине, сол тұста да білім жүйесінде кемшіліктер болды. Соның біреріне тоқталайын. ХХ ғасырдың 80 жылдары ғылым мен техника қарқынды даму жолына түсті. Сала мамандары мен ғалымдары мектепте оқытылатын пәндердің мазмұнын сол жетістіктер негізінде толықтырып отыру қажеттігін айтып, солардың ықпалымен пәндердің мазмұны ұлғайып, тіпті жаңа пәндер де енгізіле бастады. Нәтижесінде ХХ ғасырдың аяғында мектепте оқытылатын пәндер бойынша берілетін білім көлемі балалардың білімді меңгеру қабілетінен артып кетті. Ол туралы орыстың белгілі ғалым-педагогтері К.Д.Ушинский, Е.А.Ямбург, В.Н.Бацын, Э.Д.Днерпов және басқалары нақты дәлелдер келтіре отырып ашық жазды. Мысалы, К.Д.Ушинский: «Біз балалардың басына ештеңеге де керегі жоқ қоқысты үйіп-төгіп жатырмыз, кейін адам оны өмірде қолданбайды», – деп жазды. Бірақ одан тиісті қорытындылар жасалмады. Білім беру саласының басшылары «білім, білік, дағды» парадигмасынан «нәтижеге бағдарланған, оқушылардың құзыреттіліктерін қалыптастыратын» парадигмаға өту қажеттігін мойындағылары келмеді. Білім жүйесін дамытуға қатысты шешімдер қабылдауда ғылыми негізделген ұсыныстар толық ескерілмейтін болды. Әрине, мұндай қателіктер білім сапасына кері әсер етті.
Алайда, расымен де ол тұста орта білім сапасы жоғары еді, әлемде алғашқы үштіктің қатарында болатын. Тек орта білім жүйесін қажетті оқу-әдістемелік және зертханалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету мақсатында 100-ден аса ірі кәсіпорын жұмыс жасады. Ұстаздардың әлеуеті жоғары, еңбек ақысы жақсы еді. Оларға Үкімет тарапынан мол қамқорлық жасалды. Сондықтан ұстаздық мамандыққа көптеген талантты жастар барды.
Ол уақытта білім сапасының жоғары деңгейде болуының тағы бір себебі, білім беру саласы ғылыми негізде дамып отырды. Кеңестер Одағының Педагогикалық ғылымдар академиясы Одақтың Ұлттық ғылым академиясы деңгейінде бағаланатын, он мыңнан аса ғалым жұмыс жасайтын құзырлы академия болды.
– Білім сапасын анықтау мақсатында жүргізілетін халықаралық зерттеулер нәтижесі бойынша Қазақстандағы білім сапасы көңіл қуанта ма?
– Білім сапасын анықтау мақсатында жүргізілетін халықаралық PISA, TIMSS және басқа да зерттеулерге еліміз 2007 жылдан қатыса бастады. Алғаш рет TIMSS зерттеуіне қатысты. Ол зерттеу 4-ші және 8 сынып оқушылары арасында жүргізіледі. Бұл зерттеуге бізден тек 4-ші сынып оқушылары ғана қатысып, математика пәні бойынша
5 орын, жаратылыстану пәні бойынша 11 орын алды. Бұл біз үшін жақсы көрсеткіш еді. Ал 2011 ж. зерттеуге 4-ші және 8 сынып оқушылары қатысты. 4 сынып оқушылары сәйкесінше 27-ші және 32-ші орындарды иеленіп, 4 жылда білім сапасының 22 және 21 сатыға төмендеп кеткендерін, ал 2007 жылы 4-ші сыныпта оқыған оқушылар 2011 жылы 8 сыныпқа келгенде, олар осы пәндерден сәйкесінше 17-ші және 20 орындарды иеленіп, өздерінің білім сапасын 4 жылда 12 және 9 сатыға төмендетіп алғандарын көрсетті. Бұл жақсы нышан емес.
PISA зерттеуіне еліміз 2009 және 2012 жылдары қатысты. Бұл зерттеудің мақсаты – 15 жастағы оқушылардың оқу, математикалық және жаратылыстану-ғылыми сауаттылықтарын анықтау. Оған 65 ел қатысты. Қазақстандық оқушылар оқу сауаттылығы бойынша осы жылдары 59-шы және 63-ші орындарды, математикалық сауаттылық бойынша 53-ші және 49-шы орындарды, ал жаратылыстану-ғылыми сауаттылықтары бойынша 58-ші және 52 орындарды иеленді. Бұл нәтижелер Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы елдеріндегі орташа нәтижеден көп төмен еді.
– Сонда білім сапасын көтеру үшін не істеу керек деп ойлайсыз? Балаға сапалы біліммен қатар рухани-адамгершілік тәрбие беру жағы бізде қалай жолға қойылған?
– Білім сапасын көтеру үшін алдымен білім беру жүйесі жақсы дамыған елдерді анықтап, олар қандай ұстанымдарды негізге алғандарын білу керек; екіншіден, әлем елдерінің білім беру жүйелерін зерттеген ғылыми-тәжірибелік еңбектерді мұқият талдап, білім беру жүйесін құраушыларды анықтау керек; үшіншіден, осы құраушылар негізінде елімізде атқарылған жұмыстарды зерделеп, қажетті қорытындылар жасау қажет.
Біз осы мақсатта біраз жұмыстар атқардық. Соңғы 10-12 жылғы Халықаралық PISA, TIMSS, PIRLS зерттеулерінің қорытындыларын зерделей отырып, Шанхай (Қытай), Сингапур, Гонконг (Қытай), Финляндия, Оңтүстік Корея, Жапония, Тайвань, Канада және Жаңа Зеландия елдерінің оқушылары тұрақты түрде жоғары нәтижелер көрсететінін байқадық.
Бұл елдерде ғылыми негізде дайындалған білім беру саясаты іске асырылады. Олардың басты мақсаттары: ана тілін сақтай отырып ұлттық ерекшелігі мен дәстүрлі мәдениетінен ажырамаған, рухани бай адам тәрбиелеу, мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін көтеру. Бір сөзбен айтар болсақ, басты мақсат – адам тәрбиесі. Бұл елдерде білім реформасы, орта есеппен, 10 жылда бір рет жүргізіледі.
Шетелдік ғалымдардың жүргізген зерттеулерінің ішінде бізге АҚШ-тың «McKinsey&Соmpanу» компаниясы ғалымдарының жұмыстары ұнады. Олар: «Мектепте оқытудың тұрақты жоғары сапасына қалай жетуге болады?» деген тақырыпта көлемді зерттеу жұмыстары әлемнің 25 елінде жүргізілген.
Осы зерттеу нәтижесін зерделей отырып, ғалымдар: «Мектептегі білім берудің үздік жүйелері қалай атқарылуда?» деген тақырыпта жүргізген зерттеу нысаны ретінде, айтарлықтай тұрақты табыстарға қол жеткізген 20 елдің орта білім беру жүйесі алынған.
Сараптай келе мамандар білім беру сапасын үш жағдайды ескере отырып жақсартуға болады деген қорытынды жасайды. Біріншіден, білім беру жүйесінің қарастырылып отырған кездегі нақты жағдайын, жетістіктері мен кемшіліктерін анықтау; екіншіден, оқыту нәтижелерін жақсарту үшін қандай жұмыстар атқару қажеттігін тұжырымдау; үшіншіден, әр елдің орта білім беру жүйесінің ерекшелігін, тарихын, мәдениетін, саясаты мен құрылымын ескере отырып, атқарылуы қажетті іс-шаралар кластерін дайындап, іске асыру керек.
– Жоғарыда, мектептерде қолданылып отырған «білім, білік, дағды» парадигмасын өзгерту керек деп қалдыңыз. Осыған кеңірек тоқтала кетсеңіз.
– Орта білім беру жүйесінде білім беру «білім, білік, дағды» парадигмасы негізінде іске асырылған уақытта, оқу процесінде оқушыларға мүмкіндігінше молырақ материалдар беріледі, себебі, олар білім алушылар болып есептелінеді. Ал сол білім, көбіне, өмірдегі нақты жағдаяттармен, адамның тұрмыс-тіршілігімен ұштастырыла берілмейді.
Бір ғана мысал келтірейін. Барлық жоғары сыныптарда химия пәні оқытылады. Менделеев системасындағы химиялық элементтерді, олардың қасиеттерін барлық оқушылар оқиды. Қазіргі уақытта ыдыс-аяқ жуу үшін пайдаланылатын, сыртында химиялық құрамдары жазылған заттар көп. Білім жетілдіру институтында дәріс беріп жүрген күндерімнің бірінде, сондай заттардың құрамын жазып алып, мұғалімдерден олардың қасиеттерін айтып берулерін сұрадым. Ешкім дұрыс жауап бере алмады. «Химия пәнін соншама жыл оқып, содан алған біліміңізді өмірде қалай пайдаланып жүрсіздер?» деген сұраққа да ешкімнен мардымды пікір ала алмадым.
Дамыған елдер осыны ертерек түсініп, оқу мазмұнын жүйелеумен бірге оқушыларды тек білім алушы ғана емес, оқу үдерісіне белсене араласушы деңгейіне көтере алды. Олар өздігінен білім алу, оны өмірдегі жағдаяттарда пайдалана білу, ізденушілік құзыреттіліктерін қалыптастырып, дамытып отыр.
Ал біз өкінішке орай, әлі білім беру мазмұнын жеңілдете алмай отырмыз. Бір мысал айтайын. Бастауыш сыныптардың бекітілген жаңа стандартына сәйкес ақпараттық-коммуникациялық технологиялар пәнін 3 сыныптан бастап оқыту жоспарланған. Осы пәннің 3-ші және 4-сыныптарға арналған оқу бағдарламасында «Қарапайым графикалық модельдерді құру және редакциялау», «желіде орналасқан ақпараттың барлығы нақты және пайдалы екенін анықтау», «желіде этикалық және құқықтық нормаларды бұзу салдары туралы ой қорыту» деген сияқты тапсырмалар жазылған. Осынша күрделі дүниені бастауыш сынып оқушылары меңгере ала ма? Басқа бағдарламаларда да осындай аса күрделі дүниелер көптеп кездеседі.
Балаларды ерте жастан күрделі бағдарламалармен оқытып, күрделі тапсырмалар беру олардың психофизиологиялық жетілуіне және ақыл-ой дамуына теріс әсер ететінін, сонымен бірге, олардың білімге деген ынтасы шектелетінін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр.
Осы тұрғыдан алып қарағанда, 12 жылдық мектептің бастауыш сыныптарына білім беру стандарты мен барлық пәндердің оқу бағдарламалары, әлі де болса мұқият талқыланып, оларды жетілдіру мақсатында тиянақты жұмыстар атқарылуы қажет.
– Соңғы кездері оқулық сапасына қатысты көп сындар айтылуда. Әрине, оқулық жазу оңай шаруа емес екені белгілі. Жалпы, оқулық авторларына қандай талаптар қойылады?
– Жақсы оқулық жазу үшін, біріншіден, елімізде оқулықтану ғылымын дамыту керек. Оқулық жасаудың бар қиындығын өз тәжірибесінен жақсы білген академик А.Колмогоров оны реактивті ұшақ құрастырумен салыстырған. Бұл, жақсы ұшақ құрастыруға қанша білім керек болса, жақсы оқулық жазу үшін де соншалықты білім керек деген сөз.
Кеңестік дәуірде Қазақстанда оқулықтар өте аз жазылды, оқу құралдарының маңызды идеологиялық құрал екенін жақсы түсінген орталық оны шығару мәселесін толығымен өз қолына алды. Қазақ мектептерінде оқушылар аударма оқулықтармен оқыды.
Ерекше көңіл аударатын бір жай, оқу құралдары дайындалғанда оқу материалдары дұрыс сұрыпталып берілуі керек. Өкінішке орай, біз бұл жұмысқа жеткілікті көңіл бөлмей отырмыз. Бір ғана мысал келтірейін. Бірде менің қолыма француз тілі оқулығы түсті. Мұқият қарай отырып, оның авторларының Франция елін өте жақсы білетіндеріне қайран қалдым. Сұрастырып көрсем, олар мәлімет жинақтау үшін Франция елшілігіне барған екен. Келу себебін түсінген елшілік қызметкерлері оларға оқулыққа ендіру үшін көптеген материалдар берген. Авторлар сол материалдарды өз оқулықтарында пайдаланған. Елшілік басқа оқулық авторларына да осылай көмек көрсеткен. Нәтижесінде, барлық француз тілі оқулықтарында Франция еліне қатысты материалдар өте тартымды әрі мағыналы берілген. Онымен оқыған балалардың бойында Франция еліне деген ерекше құрмет сезімі оянады, ол елдің біздің елге қарағанда артықшылығын сезінеді. Сонда, фрацуз тілін оқытқандағы біздің мақсатымыз осы ма?
Ағылшын тілі оқулықтары да осылай жазылған. Балаларымыздың шетелдіктерге еліктегіш болып бара жатқанына осындай оқулықтардың ықпалы зор емес пе ?
Біз Оңтүстік Корей елінің 7-9 сыныптарына арналған ағылшын тілі оқулықтарын мұқият қарап шықтық. Олардан Корей елінен басқа шет елге қатысты бірде-бір дерек таба алмадық. Ағылшын тілінде тек қана Корей еліне қатысты материалдар берілген. Жапония елінің ағылшын тілі оқулығы да тек өз елдеріне қатысты мәліметтермен қамтылған. Біз бұдан үлкен қорытынды жасауымыз керек.
Барлық оқулықтарда берілетін материалдар жастарымыздың бойында елімізге, жерімізге, халқымызға деген шынайы құрмет, мақтаныш, сүйіспеншілік сезімдерін қалыптастыруға бағытталуы керек. Олар жас ұрпақты еліміздің шынайы патриот азаматтары етіп тәрбиелеуге қызмет етулері қажет.
Егемендік алған жылдары барлық мектеп оқулықтарын өз елімізде дайындау жөнінде шешім қабылданды. Бұл дұрыс шешім еді. Бірақ бұрын бұл істі атқарып көрмеген авторлардың оқулықтары оқулықтану ғылымы негізінде жазылған оқулықтардан көп жағдайда ұтылып жатты.
Оқулықтану ғылымы дамыған Франция елінің ғалымдары жақсы оқулық жазу үшін 3-5 жыл уақыт қажет дейді. Ал бізде оқулық жазуға бар-жоғы 1 жылдай уақыт беріледі, ал авторларға қажетті жағдай, тіпті негізгі жұмыстарында жеңілдіктер де қарастырылмайды.
– Қазақ ұғымында «ұстаз» қашан да қасиетті саналатын. Бүгінде мұғалімдердің сол қадір-қасиеті азайып бара жатқанының себебі неде деп ойлайсыз?
– Жақсы ұстаздан тәлім алған балалардың сапалы болып шығатыны белгілі. Бастауыш сынып оқушыларының білім деңгейлері оларға сабақ беретін мұғалімдердің кәсіби біліктілігіне қаншалықты тәуелді екенін анықтау үшін «McKinsey&Company» компаниясының ғалымдары АҚШ-тың 4 штатында көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізген. Сонда бір сыныптарда ұстаздардың кәсіби деңгейлері жоғары 20%-ының қатарына кіретін мұғалімдер, келесі сыныптарда деңгейлері төмен 20% ұстаздардың қатарына кіретін мұғалімдер сабақ берген. Осындай ұстаздардан 4 жыл бойы білім алған оқушылардың 11 жасқа келгендегі білім сапаларының айырмашылығы 53% болған.
Бұдан екі түрлі қорытынды жасауға болады. Біріншіден, бастауыш мектепте оқитын балалардың білім сапасы оларды оқытатын ұстаздардың кәсіби біліктілігіне тәуелді; екіншіден, бастауыш сыныптарда нашар білім алған балалардың шамамен тек төрттен бірі ғана жоғары сыныптарда қойылатын талаптарға сай білім ала алады.
Дамыған елдерде ұстаздың бойында бала қызыға қарайтын, мен де осындай болсам екен деп еліктейтін қасиеттердің болғаны дұрыс деп есептеледі. Себебі, баланың ұстазына деген ерекше құрметі оның жақсы білім алуына оң ықпал етеді. Кез келген адам жақсы ұстаз бола алмайды. Сондықтан дамыған елдерде бастауыш сынып ұстаздарын дайындауға ерекше көңіл бөлінеді.
Сол себепті Оңтүстік Кореяда үздік 5%-ға, Финляндияда – үздік 10%-ға, Сингапур мен Гонконгта – үздік 30%-ға кіретін түлектердің ғана құжаттары мұғалім мамандығына қабылданады; екіншіден, олар педагогикалық кәсіпке бейімділіктерін анықтайтын арнайы тест тапсырады; үшіншіден, оқу орындарында дәріс бірінші курстан бастап тәжірибеге негізделіп беріледі; төртіншіден, оны жақсы бітірген бакалавр-мұғалім магистратураға қабылданады; бесіншіден, магистр-мұғалім мектепке жұмысқа келгенде, қоғамдық комиссия алдында күрделі сынақтан өтеді; алтыншыдан, жұмысқа қабылданған жас магистр-мұғалімге тәлімгер (коучер) бекітіледі. Ол жас мұғаліммен бірінші күннен бастап, қашан ол өз бетінше жақсы сабақ бере алатындай деңгейге жеткенше, бірге жұмыс жасайды.
Ал бізде ұстаздар қалай дайындалады? Педагогикалық жоғары оқу орындары мен колледждерге, қазір көбінесе мектепте орташа оқыған түлектер құжат тапсырады. Сөйтеді де оқу орнындағы бағдарламаны толық меңгеруге қабілеттері жетпей ортанқол мұғалім болып шығады. Мектепке келгенде, олар бірден жұмысқа қабылданып, сабақ бере бастайды. Оларға тәлімгерлер бекітілмейді, бекітілген күннің өзінде қосымша ақы алмағандықтан, бұл жұмысты жасауға қызығушылық танытпайды.
Бұл арада, дамыған елдер мен біздің елімізде, бастауыш сыныптарда сабақ беріп жүрген мұғалімдердің кәсіби құзыреттіліктерінің арасында қаншалықты айырмашылық болса, олар оқытқан балалардың білімінде де сол айырмашылық болатынын айтқым келеді. Сондықтан мектеп мұғалімдерінің кәсіби біліктілігі көтерілмей, білім сапасы көтерілмейтінін мойындауымыз керек.
– Біздегі тестілеу жүйесі турасында екіұшты пікірлер айтылуда. Тест арқылы адам танымын, білімі мен дарынын толық біле алмайтынымыз белгілі. Алайда, сол ҰБТ-ның бізге тигізген пайдасы қазақтың таныстық, ағайынгершілік мінезіне біраз тосқауыл бола алған секілді.
– Бұл жүйе елімізде 2004 жылы енгізілді. Содан бері көптеген сыни пікірлер айтылып келеді. Бұл тұрғыдағы пікірлер түрліше болуының бірнеше себептері бар.
Біріншіден, ҰБТ кезінде 5 пәннен берілген 125 сұраққа жауап беру үшін 3,5 сағат, яғни 1 сұраққа жауап беру үшін, орта есеппен, 1,7 минут уақыт беріледі. Осы уақыт ішінде бала сұрақты оқып, түсініп, оның жауабын тауып жазуы керек. Бір жарым минутта бір теореманы дәлелдемек тұрмақ, қандай да бір күрделі есепті шығару да мүмкін емес. Сондықтан тест сұрақтары өте қарапайым, төменгі сыныптарда оқытылатын материалдар негізінде құрастырылған.
Екіншіден, ұсынылған төрт жауаптан бір жауапты таңдау арқылы оқу жетістігін анықтау тестісі, адамның білімін емес, тек есте сақтаған немесе болжаған ақпаратын ғана анықтай алады. Сұраққа берілген жауаптардың бірін таңдау, тестология ғылымы негізінде, оқу үдерісі барысында оқушылардың бір тақырыпты немесе бір бөлімді қалай меңгергенін анықтау үшін ғана пайдаланылатын, ең қарапайым тәсіл болып есептелінеді.
Үшіншіден, берілген 5 пәннің 4-еуі барлық мектеп түлектері үшін ортақ пәндер болып табылады, 1 пәнді ғана оқушылар өздері таңдайды. Айталық, бір бала мектепте химия пәнін жақсы оқып, үнемі ізденіп, көптеген олимпиадаларға қатысып, алғашқы ондықтан орын алды делік. Сонда ол жүз мыңнан аса мектеп бітірген түлектердің ішінде химия пәнін ең терең меңгерген он баланың бірі болады. Осы бала ҰБТ негізінде химия факультетіне оқуға түсе алмауы мүмкін. Себебі, ҰБТ ережесі бойынша, ол химия пәнінен басқа міндетті 4 пәннен емтихан тапсырады және 4 пәннің нәтижесінде, қазақ және орыс тілі пәндерінің балы есептелмейді, ортақ балл шығарылады.
Бүгінде негізгі мақсат – терең білім беру емес, қайткен күнде де ҰБТ-дан жақсы көрсеткішке қол жетізу болып тұр. Көрсеткіштері жақсы болуы үшін кейбір мектеп басшылығы нашар оқыған балаларды тестілеуге қатыстырмау жағын да іске асырып жүргені белгілі.
– Шығармашыл ойлау, ойын еркін де көркем жеткізе білу қасиеттері о бастан сөзге шешен қазақ халқының ұрпағы үшін неге қиындық туғыза бастады деп ойлайсыз?
– Қазақ халқының рухани философиясы туған жерге деген сүйіспеншілікке, даналыққа, төзімділікке негізделген. Өкінішке орай, объективті және субъективті себептермен көптеген құндылықтарымыз жоғалып, ұмыт болды және саясаттанды.
12 жылдық мектептің білім беру стандарттары мен оқу бағдарламаларына және оқу әдебиетіне жеке тұлғаның ұлттық, рухани-адамгершілік құндылықтарын, патриоттық және зияткерлік қасиеттерін, ой қабілетін дамытуға бағытталған материалдарды молынан енгізу керек.
– Қоғамда бірінші сыныптан бастап үш тілде оқыту мәселесі кеңінен талқылануда. Бұған сіздің көзқарасаңыз қандай?
– Мен компаративист-ғалым ретінде әлемнің озық 20 елінде бастауыш сыныптарда, яғни 1-ші 6-шы сыныптарда, қанша тіл оқытылатынын зерттедім. Сонда байқағаным, осы елдердің ішінде 2 тіл 1 сыныпта 4 елде, 2 сыныпта 5 елде, 4-ші 6 сыныптарда 13 елде оқытылады екен. Бірде-бір елде 3 тіл оқытылмайды.
Елімізде біраз жылдардан бері бірқатар мектептерде 3 тіл қатар оқытылып келеді. Соның нәтижесін білу үшін, біз, Алматы қаласы мен Алматы облысының 8 қазақ мектебінде әлеуметтік зерттеу жүргіздік. Зерттеуге бастауыш сыныптарда сабақ беретін 103 мұғалім тартылды. Осы ұстаздардың 83,97%-ы оқушыларға 3 тіл оқытқанда, олардың 3 тілді де меңгеру деңгейі төмендейтінін ашық жазды. Балалар тілдерді шатастырып, сөйлегенде, өздері де оған мән бермей, үш тілді қосып сөйлеу фактілері кездесетінін айтыпты.
Мұғалімдер көптеген қазақ балалары қазақ тілін нашар білетінін, бәрі дерлік орыс тілінде жақсы сөйлейтінін айта келе, 1 сыныпта тек қазақ тілін ғана оқыту керек деп жазыпты. Орыс тілін 2-ші не 3 сыныптан бастап оқытып, ал ағылшын тілін 6 сыныптан бастап қазақ тілі негізінде интенсивті түрде, яғни аптасына 3-4 сағат көлемінде үйрету керек деген ойларын жеткізіпті. Ағылшын тілі осылай оқытылатын болса, 2-3 жылда барлық бала оны жақсы үйреніп шығатындарына сенім білдіріпті. Бұл пікірді лингвист-ғалымдар да қолдап отыр. Мен де осы пікірді ұстанамын.
Сұхбаттасқан
Айнара АШАН.
ПІКІРЛЕР1