Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ

 

1. ӨЛЕҢГЕ КӨЗҚАРАС

Жиырмасыншы «ғасыр ба­сын­дағы жапондар Тургеневтегі «лис­тья шептались» деген жалғыз бей­нелі тіркеске таң-тамаша қа­лып­ты. Және осы әсер өзінің дәс­түр­лі жанр аясында шырқау ше­гі­не жеткен, бірақ мызғымас әдеби қа­лып-канондар құрсауында сі­ре­сіп қатқан жапон поэзиясы үшін таб­иғатты бейнелеуде бұрын кө­ріп-білмеген орасан мүмкіндіктер аш­қан» деп жазады өткен ғасыр­дың соңында жазушы, әде­биет сыншысы Тұрсынжан Шапай. Бір ғана сәулелі сөз, сұлу тір­­кес бүтін халықтың поэзиясына жаңа арна ашып берген болса, «кейінгіге тым болмаса бір өлеңі қал­са, сол – ақын» деген тұжы­рым­ның да рас екенініне илана тү­сесің. Бұл салыстырмалы, шартты айтылған сөз сияқты әсер де қал­дырады. Том-том кітап шы­ғарып, кеш өткізіп, өзін жарнамалаудан шаршамайтын  ақындардың кітабына бас қойғанда, сәулетті сезім әлеміне кеудеңе қанат бітірі­ген күйі енгізіп жіберетін өлең ке­зіктіре алмағаныңызда, бір өлеңі бар ақындардың өзі сенің ал­дыңда кәдімгідей биіктеп кете барады. «Бір өлеңі» дегенде, оның да жазған жырлары көп. Бірақ кейінгі ақын інілерінің, оқыр­ман­дарының кәдесіне жараған, өзінің де сүйікті – жалғыз ғазалы бар. Бай­қасақ – сол Жалғызымен де ба­қытты.

Ақындар туралы, ақындық жай­лы аз жазылмады. Әркім өз тө­бесінен, мүбәрак жүрегінің қалауы­мен (ақын болса) өзі туралы да, әріптесі туралы да кітап жаз­ды. Осы үрдіспен жарық көрген кітаптардың өзін таусып оқу мүм­кін еместей көрінеді. Тіпті Абай­дың өзі кітап жазбаса да, «Шортан­бай, Дулат пенен Бұқар жырауды» тіліне тиек етеді. Абай көзқара­сын­да – жұтаң түсінігіміздегідей халықтық ақын-жыраулардың «өзіндік шындығы мен әсемдігін жоққа шығару емес – жаңа поэ­ти­каның туғанын жариялау» екен. Осы­лай түсінгеніміз де ләзім. «Өлең – шіркін өсекші жұртқа жаяр, сырымды тоқтатайын айта бер­мей» деген хәкім сөзіне қара­ған­да, өлең ақын екенмін деп бұр­қы­ратып жазып, бірінен соң бірін шұ­бырта кітап шығару емес, неме­се кеш өткізудің, атақ-даңққа ие бо­лып, марапатқа қол жеткізудің құра­лы емес. Әйтпесе Абай мақтау ай­тып, мал тауып жүрген өлең­ші­лер­ді сынар ма еді?! Өлең – көңіл-күйдің ауанында жазылатын, жүре­гің қуаныштан не қайғыдан солқ еткенде құйылып түсер мөл­дір тамшы. Егер ақын болып, бар ғұ­мырыңда жүрегің бір-ақ рет шын солқ етсе де, қорқынышқа жол жоқ екен.

Өлең қалай жазылады, оның нақ­ты рецепті жоқ. Мұқағали сияқ­ты «шекпен киген қазақтың қа­ра өлеңіне, шапан жауып қай­тара­мын» десең де еркіңде. Өлең деп жазылған дүниеге оқып бол­ған­нан кейін «өлең» деп қарай ал­саң, болды. Мейлі, онда физи­ка­лық, химиялық терминдер жүр­сін. Тіпті ұйқасқа сараң, буыны мен бунағы әр тармақ сайын сәй­кес келмесін. Футурист Маяков­-
с­кий сияқты әр түрлі форма ізде­ңіз, Иран-Ғайып сияқты сын­дырып жазыңыз, мәселе онда емес. Бір ға­на нәрсе бар. Ондағы ой, сөз та­би­ғи, жанды болуы керек. «Жү­рек­­тен шыққан сөз жүрекке же­те­ді» деген данышпан осы шы­­найы­лық­ты нұсқаса керек. Бах­тин «Эпос жә­не романында» роман жан­ры­ның ежелден келе жат­қан ка­нон­дық ережелері жоқ екенін жазады. Сонау аэдтердің дәуірінен бері поэ­зияның нақты үлгісі, өзіндік ка­нондық ережелері болғаны­ме­нен, адам жаны қасаң қағидаларға ба­ғынбайды. Әдебиет теория­сын­дағы бүкіл заңды­лық­тарды адам ойлап тапты. Шығар­ма­шылық одан тыс та жазыла береді. Әр ақын­ның жаны өзінше пластикалы. Тургеневтің бір тір­кесі жапон поэ­зиясын қалып-канон құр­сауы­нан алып шыққаны сияқты, адам жа­ны да өлеңді бел­гілі бір заңды­лық­тарға бағындыра бермеуі керек.

«Шын поэзия біз оны түсін­ген­ше, бізбен сырласып қояды». Бұл біз оқып, содан кейін түсінетін өлең­дер поэзия емес дегенді біл­дірмейді екен. Және талғам да әр ­түрлі. Әдебиетшілерге ұнаған өлең, Мырқымбайға ұнамауы мүм­кін. Немесе керісінше…

 

2. АҚЫНҒА КӨЗҚАРАС

Форстер мен Элиоттың  Дантеге деген әр түрлі көзқарасы үшін ағыл­шынның буржуазиялық әде­бие­тінде екі тенденциясының күре­сі басталыпты. Бірі Данте поэ­зиясындағы гуманистік құн­дылықтарды дәріптесе, екіншісі ка­толиктік идеяның қайта дәуір­ле­гені үшін жақсы көрді. Бір топ адам­зат тап болған мәселелерді дін арқылы шешкісі келсе, екінші топ либералды гуманизмнің идео­логиясын ұсынды. Қалай бол­ған күннің өзінде қоғамды Дан­тенің – ақынның сөзі қозға­ды.

Бір ғана Италияның емес, бү­кіл Еуропаның мәдениетін игерген Данте өлеңдерінің көпке түсі­нік­ті­лігін Элиот сөздің сәу­ле­лігімен байланыстырады. Ағылшын ақын­­­­дарында керісінше ой жарық болғаныменен, сөздері бұлыңғыр келеді дейді. Бір елде туып әлемге ықпал еткен алыптардың ақын бол­ғаны – бүгін жанға демеу. Адам­­зат тарихындағы ақын деп аталатын салқар көштің ішіне ену және «бәленшекең  де ақын бол­ған, ол бүйткен» деп айтуға да жақ­сы. Бі­рақ ақын болудың әр түрлі се­мантикалық өрісі бар. Әр­текті ақындар болатындықтан да, олар­ға берілетін анықтама да өзгеріп отырады. Әр ақынды өзі­нің таби­ғатына байланысты түсі­ніп, өз за­манының көркі ретінде де баға­лап жатады. Бір ақынға түрлі көз­қараспен қарау мен әр ақынға бір өлшеммен қараудың парқы екі бас­қа. Белгілі бір әдеби ағымның, жанрдың ақындарын топтап, олар­ға бір нүктеден қара­ғанда да, бә­ріне бірдей жақсы баға бұйыра бер­мейді. Әр ақын өзінше – әлем. Бұл сөз нағыз ақын деп мойындалып қойған қаламгер­лерге қатыс­ты сөз. Көзі тірі, ақын атанып, бі­рақ «ақын ба, жоқ па?» деген сауал­дың жауабына дүдә­малдау ке­летін қаламгерлердің бұл сөзге еш қатысы жоқ.

Қалам ұстаған жан үшін кейін­гіге сөзі қалса – бақыты сол. Әсілі, кез келген қаламгер соған ұмты­ла­тын болса керек. Бірақ ішкі есеп­ті жеңбей, шығарма жазу да қиын­ның қиыны. Бір мақала жаз­саң да, оқырманың есіңнен кет­пей­ді. Солар не дер екен? Қалай қа­был­дар екен? Мақала жазу­шы­ның сезімі осындай болғанда, ақын­дікін елестету мүлде қисын­сыз.

Ақынның жаны – табиғи. Ол сыйлықтан да  дәметпейді. Бәл­кім, жақ­сы жазатынын білсе, ең­бе­гінің ба­ғаланғанын, құрмет көр­сетіл­ге­нін қалайтын шығар. Бірақ жасан­ды­лыққа бармайды. Шын ақынға ние­тіне қарай Жа­ратқан бәрін бе­реді. Әдебиеттегі бір кезең бір ақын­ның атымен ата­луы мүмкін. Абай заманы, Мағжан уақыты, Қасым дәуірі, Мұқағали-Тұманбай кезеңі. Осы секілді әдебиеттегі бір кезеңнің ақын атымен өлшенуі де шығармашылық иесінің сөз өне­ріне ықпалын аң­ғартады. Осы ке­зеңдердің аралы­ғында қаншама аты белгілі-бел­гісіз ақындар болды. Бірақ олар­дың шығармашылық потен­циалының дәрмені өлшем болуға жетпеді. Психологиялық терең­дік­ті поэма арқылы жеріне жеткізе жырлаған ақынды аңғару үшін Ілиястың, орыс орманының таби­ғатын сезгіміз келсе Сырбай Мәу­леновтің, сағыныш деп аталатын адам бойындағы ең жақсы қасиетті қайта жүректен өткізгіміз келгенде Төлеген Айбергеновтің поэзияларына ден қоямыз. Өзіндік та­қырыбымен келу де ақынға біт­кен бақыт екен. Біздің заманымыз­да қаншама ақындар өз тақырыбын таба алмай сарсаңда жүр. Жүйелі жұмыс істемеудің, бір ізді ізден­беу­дің салдары қазір қатты бай­қа­лып жатыр. Бір қарасаңыз лирик, енді бірде эпик, тағы бір қарағанда драматург боп шыға келетін ақын­дарымыздың өзі жанр табиғатын сезінуден қалған ба деп ойлайсыз. Со­дан кейін мүлде қарағыңыз кел­мей кетеді. Бұл кемшілік про­заик­терде де анық көріне бастады.

Жұматайдың алпыс жылды­ғын­да Есенғали Раушанов жақсы ма­қала жазыпты. Сонда қазақ әде­биетіне Ләйлә, Кенежирен ар­қы­лы тұтас образ әкелген ақын депті. Бұл  да – кез келген ақынның шы­ғармашылығынан табыла бер­мейтін сирек құбылыс. Кейіпкері үлкен образдық деңгейге жеткізу үшін ізденген ақыннан бір кітап қалды. «Кейінгіге тым болмаса бір өлеңі қалса, сол – ақын» деген ой ең төменгі шкаламен айтылған болса, қазақ поэзиясында мықты ақындардан көбіне бір-ақ кітап қалып отырды. Бәрі үлгі көретін Абайдың мұрасы да кейіннен екі том болып шықты. Алғашқы да бір-ақ кітап еді. Тағдырына қысқа өмір бұйырған классиктерімізді айтпағанның өзінде, Тұманбай Молдағалиевтің «Қош, көк­те­мін­дегі» лирикалары ақынның нағыз же­місті шығармалары. Мұқағали поэ­зиясын қатал талғаммен са­рап­­таса да классикалық бір кітап шы­ғар ма еді. Жұмекен, Жарас­қан­дар да солай. Жаңағы айтқан Есен­ғали Раушановтың да бар шы­ғармашылығы – бір кітап.

Классикалық бір кітап қал­дыру үшін қанша еңбек ету керек­тігін айтудың өзі артық. Он том жа­зып, содан бір таңдамалы құ­рас­тыра алсаңыз да жетеді. Бұл – же­ке көзқарас.

 

3. «АҚЫНҒА» КӨЗҚАРАС

«Ақындар өзара ұқсастығымен емес, ерекшелігімен қызық» (Блок). Рас. Данте мен Абайды са­лыстырып, өзіндік ерекшелігін жаз­саңыз, қызық. Ал ақын мен «ақын­ның» ерекшелігі түк қызық емес. Тырнақшаның ішіндегі ақын­ға оның өлеңі туралы пікір ай­тып, бір ойыңызды дәлелдеп кө­ріңіз. Тегі мүмкін емес. Оған тек мақ­тау керек. «Пайда, мақтан, әуес­қой – шайтан ісі…» екенін ауызға ала көрмеңіз.

«Ақындықты үйрену мүмкін емес. Оның мектебі жоқ. Ол – Құ­дай­дың берген сыйы» деп жатады. Тегі, рас. Бірақ қазір ақындықты үйреніп (өлеңнің техникасын мең­геріп), ақын атанып жүргендер аз емес. Бұлар да өздерінше бір ақын­­дықтың бір мағыналық өрі­сіне ие. Демек, «ақындықты үй­ре­ну мүмкін емес» деген сөз – «жал­ған». Жалған болмаса, неге та­­­­лантты ақындар техниканы мең­гергендерге «қой!» демейді?! Же­ке сөйлесіп қалғанда, бір дас­тарханда бас қосқанда «анау ақын емес, анау онша емес» деген сөздер сұмдық айтылады да, бетпе-бет келгенде, я сол кеш ұйым­дас­тыр­ған­­да, арнайы қонағы болып, мақ­­тау сөзін айтып кетеді. Бұл жол­дан қашу мүмкін емес шығар бі­рақ…

Қазіргі кезде халық поэзияны жа­тырқап қалған. Есесіне  айтысқа де­ген ықыласы кеміген жоқ. Өлең­ді сол айтыс ақындарының сөзімен өлшейді. Өлшем, талғам солай қа­лыптасқаннан кейін оларға – кітап шығарғанның, сөз ұйқас­тыр­ғанның бәрі ақын. Әдебиет тарихында қалатын бір өлеңі бол­маса да, баяғы «әбулахапщи­на­лап» ортада жүрген «ақындар» қаншама. Олар колледждерде кез­десу ұйымдастырып, кітап­ха­на­ларда кеш өткізеді. Университеттерде кітаптарының тұсауын ке­сіп, студенттерге өлеңін оқиды. Теледидар-радиоға сұхбат береді. Газет-журналдарға көлдей-көлдей боп жазғандары шығады. Фейсбукте бір топ қыздардың лайкы мен «керемет» дегендеріне удай мас болады. Оларға ешкім қой де­мейді. Бірдеңе деудің де қажеті жоқ. Мүсіншінің зубиласы қағып тү­сірген тастың бір түйірі сияқты уақыт өзі екшейді.

 

4. ЖАЗУҒА КӨЗҚАРАС

«Жазбауға мүмкіндік қалмаған кез­де ғана жаз» деген сөз қалыпты Толстойдан. Газетіміздің поэзия бө­ліміне келген материалдардың көбін жариялау мүмкін емес. Одан бөлек қаншама әңгіме, мақалалар келіп жатады. Көбі жарамсыз. Біз­дің халық неге қалай болса солай жаза беруге құмар екен. Баспалардан шығып жатқан қанша отба­сы­лық, рулық кітаптар бар. Ұлт руханиятына қосатын қандай үлесі болмақ солардың?

Іші пысқан, не істерін білмей қал­ған елміз бе?..

Ақындықта да солай. Жаза бер­ген­нен ақын боп кетпейсіз, ра­сы­мен…