АҚЫН БОЛУ – ҚҰДАЙҒА ОРАЛУ
Ақын Зайда Елғондинованы көзіқарақты оқырманға таныстырып жатудың өзі артық. Әдебиет сапына он алты жасында-ақ келіп қосылып, бірден көзге түскен ақынмен бүгінгі сұхбат ақындық, сөз өнері, қоғам дерті төңірегінде өрбіді…
– Әдетте, ақын-жазушылардың көбі бала кезінен өлең жазған. Онысы және аудандық, облыстық басылымдарға жарияланған. Сіз өлеңді қай кезден жаздыңыз? «Ақынсың» деп ақ батасын берген кім еді?
– Мені алғаш Мұқағали Мақатаев байқды. 1968 жылдар болатын. Ол кезде 9-10 класта оқимыз, 15-16 жастағы кезіміз. Алматыда «Поэзия фестивалі» өтіп, соған келдік. Өңшең жас ақын-жазушылар, көздеріміз жәудіреп жүрміз. Кілең жігіттердің ішінде екі-ақ қызбыз. Бірі – орысша жазады, екіншісі – мен. Фестивальге Мұқағали келді, ол кісі жақындап келіп, маған: «Әй, қыз, сенің көзіңде от бар екен, білсем, айтысатын қызсың ғой», – деді. Мен: «Иә, аға», – деп күлдім. «Менімен айтысасың ба?», – деді. Мен: «Жоқ, аға», – дедім. «Неге, менің мысым басып кете ме?», – деді күліп. «Иә, аға, қорқам», – дедім мен. Мұқағали аға сонда жақсы бір тілек айтып еді: «Сенің көзіңде от бар екен, менен тайсалмадың ғой, болашақ қазақ поэзиясының ең үлкені сен боларсың. Менің тілегімді ұмытпа», – деп кетіп қалды. Мен ол кезде баламын. Талай оқиғаны ұмытып қалдым. Арада қырық бір жыл өткен соң алпыс жылдық мерейтойымды жасадым. Қылыш Наурызбаев деген жазушы, кезінде Алматы облыстық комсомол комитетінің хатшысы болып қызмет еткен еді. Сол кісі мерейтойлық дастарханда сөз алып тұрып: «Қырық бір жылдан кейін Зайдаға Мұқағали ағаңның айтқан сөзін еске түсіргім келіп тұр. Өйткені, кешің жақсы өтіп жатыр. Сен сол Мұқағали ағаңның тілегін орындадың», – деді…
Кейін Хамит Ерғалиев сексенге келгенде менен сұхбат алды. Ол кезде телеарнада жұмыс істеймін. Үйге келсем балалар жарыса сүйінші сұрайды: «Сізге Хамит Ерғалиев аға звондады. Бір апта күтем, міндетті түрде үйге хабарлассын», – дейді. Бір-екі күн не үшін іздеді екен деп жүрексініп жүрдім де, хабарластым. Хамит аға: «Айналайын, үйге кел. Әнуар апа – Ән апаң екеуміз сені күткелі бір апта болды. Айкүніңді ерте кел», – деді. Барсам, дастарханын жайып, өте бір жақсы көңіл-күймен қарсы алды. «Сен енді біздің рухани қызымызсың. Мен сенен сұхбат алайын деп едім», – деді Хамит аға. «Ой, аға, мені кешіріңіз, қайта мен сізден сұхбат алуым керек қой» деп, мен ыңғайсызданып едім: «Қарындасының ағасына, не болмаса келінінің қайын ағасына берген сұхбаты болсын», – деді. Сол сұхбат 1993 жылы болу керек, «Халық кеңесіне» айқара бетке «Екі дүниенің елшісі» деген тақырыпта жарияланды. Бұл – Хамит ағаның маған берген батасы, ағалық қамқорлығы еді.
Ал енді бастапқы сұрағыңа жауап берейін. Мен де өлеңді бала күнімнен жаза бастадым. Өлең болғанда, сатира, фельетон жаздым. Бесінші сыныпта оқып жүрген кезімнен ауылдағы келеңсіз жағдайларды сынадым.
Басекем-ау, басекем,
Айтқаны елдің рас екен.
Мініп алып Волгаға
Сайран салар ұдайы
Басқа жан оған қолбала,
Колхоздың өзі Құдайы, –
деген өлеңім аудандық газетке шықты. Үш күннен кейін біздің ауылдың директорынқызметінен алып тастады. Содан менің атағым күллі ауданды шарлап кетті.
Біздің балалық шағымызда соғыс көрген аналар, әжелер көп болды. Көбі жастайынан жесір қалған. Олар махорка шегеді, бала үшін бір-бірімен ұрсысады. Тіпті, баланың арасына түскен аналар бір-бірімен бет жыртысуға дейін баратын. Содан мен тағы өлең жаздым.
Ортасында көшенің
Екі жеңгей кездесіп
Бірі айтса өсегін,
Бірі отыр сөз кесіп.
Қайқы тұмсық сары әйел
Сөйлеп отыр көпіріп
Жүз процент сөзінің
Тоқсан бесі өтірік.
Ол да аудандық газетке шықты. Содан ауылда ұрыс-керіс тоқтады.
Осылайша, өлеңдерім мектеп қабырғасында жүргенде аудандық басылымға жариялана бастады. Мектепте жүріп-ақ өлеңдерім үшін жақсы қаламақы алдым. Күніне екі жүз, үш жүздей хат келетін. Қыз-жігіттер «дос болайық» деп хат жазатын. Ерте танылдым.
Бала күнімнен айтысқа да қатыстым. Ол кезде көлік жоқ. Жорға атқа мінгізіп, құрметпен алып кететін. Атқа мініп өскен ер мінезді қыз болдым. Үйде үш қыз, бір ұл едік. Әке-шешем маған кішкентай кезімнен кекіл қойды. Он үш жасыма дейін ұл болып жүрдім.
Алматыдағы оқуды бітіріп, Көксу аудандық «Еңбек туы» газетінде қызмет етіп жүргенде Сәкен Иманасов аға арнайы іздеп келіп, «Зайда, сен ер мінездісің», – деп батасын беріп, сол кездегі облыстық газетке «Ілиястың ізбасарлары» деп өлеңдерімді жариялап, сәт-сапар тілеген еді. Иманжүсіп Иманқұлов, Айтмұхамбет Баймұхамбетов сынды ағаларым да өлеңдеріме деген айрықша бағасын берген еді.Газет-журналдарға шыққан поэтикалық новеллаларымды оқып Әбіш ағай Кекілбаев кереметтей пікір жазды. Кітаптарыма редактор болған Есенбай Дүйсенбаев, Тұманбай Молдағалиев, Бексұлтан Нұржеке сынды ағалар бізге ақ батасын да берді, әдебиет әлемінде де өгейсітпеді.
– Әдебиет пен өнер саласында мен деген кіл мықтылар мекен еткен Алматы сізді қалай қарсы алды?
– Алматыға келгенде еш жасқанбадым. Өзім елде болсам да, очерктерім, өлеңдерім республикалық газеттерге жарияланып жүрген. Алматы мені жатырқамады. Әрі университетті де мен осы қалада оқыдым ғой. Сол уақытта сығандардың өмірін суреттейтін бір кино дүркіреп тұрған уақыт еді. Сол кинода әні де, сәні де жарасқан бас кейіпкер «Есения» деп аталатын. Жұмаш Кенебаев, Тұрсынай Оразбаева сынды әдебиетте өз орнын алған мықтылармен бір оқыдым. Солар мені еркелетіп «Есения» деп атайтын.
Сол Алматыма қайта оралғанда өз үйіме, өз ортама келгендей әсерде болдым. Ол кездегі ақын-жазушылардың ортасы керемет еді. Жазушылар одағына келсең, бойыңды қуаныш сезімі билейтін. Одақтың есігін жүрегіміз лүпілдеп ашатынбыз. Ол кездегі ақын-жазушылар мүлдем басқа еді. Әдебиетке деген көзқарастары, әдебиетке деген жауапкершіліктері өте зор болды.
Өтежан Нұрғалиев ағамен телеарнада бірге жұмыс істедім. Ол кісінің «Афина мектебі» деген хабары болды. Бейбіт Құсанбек деген тамаша журналист бірде күллі ақын-жазушыларды шақырып, телевидениеге түсірді. Өтежан аға екеуіміз қатар отырып қаптық. Микрофонды ақындар бірінен кейін біріне беріп жатыр. Өтежан ағаны елейтін ешкім жоқ. Айтақын Әбдіқалов: «Зайда қалып қойыпты ғой», – деп микрофонды маған берді. Мен Өтежан ағаға: «Алдымен сіз сөйлеңіз», – деп микрофонды ұсындым. Сол түсірілім біткен соң Өтежан аға жылы жымиып: «Теледидарға келсеңші, мына микрофонды күнде ұстап жүресің», – деді. Сөйтіп, теледидарға жұмысқа ауыстым. Ол кісі қызық адам еді. Тек өз дегенімен жүретін. Өтежан ағайдың жолдасы Күләш апай ағамызды телевидениеге жұмысқа әкелетін де, өзі ағаның жұмысы біткенше талдың түбінде, көлеңкеде күтіп тұратын. Жұмысы біткен Өтежан ағайды Күләш апай үйіне ертіп әкететін. Күләш апай айтады: «Біздің Өтежан қызық қой. Бір үлкен сандығы бар.Жақсылап төсек салып қойсам, төсекке емес, сандығының ішіне жатып ұйықтайды. Себебі, сандығы – кітаптарымен бір бөлмеде тұр. Ұйықтасам, кітаптарыммен бірге жатам дейді», – деп күлетін.
Біз тамаша өмір сүрдік. Қаламақымыз бір басымызға жетіп-артылатын. Жазушылар одағына барсаң, үлкен ағалар, апалар алдыңнан күліп шығып, маңдайыңнан сипап, мейірімін төгетін.
– Заманында ерекше құрмет-қошеметке бөленген ақын-жазушының өзін қоғамға керексіз сезініп қалған кезі болды ма?
– Біздің басшымыз Нұрлан Оразалин бір уақытта: «Бір ғана бес жылдықта екі жүздей қаламгер қайтыс болды» деп айтып қалғаны бар еді. Олардың барлығы қартайғаннан дүние салған жоқ. 1990 мен 2000 жылдар арасы өте қиын кезең болды. Алайда, сондай қиын кезде де ақын-жазушы өзін керексіз сезінбеген еді. Өзін керексіз сезінбеу 2008-ге дейін ғана жалғасты. Соңғы жылдары ақын да, жазушы да, жалпы қаламгер қауым өзін керексіз сезінетін кезі көп.
– Неге?
– Өйткені, қоғам керексіз қылды. Отыз жыл теледидарда қызмет еттім. Ол кезде жастар, балалар, драма және өнер деген жеке-жеке редакциялар болатын. Қазір теледидарда осы редакциялар қысқарып кетті. Нәтижесінде әншілер теледидардан түспейді. Қазір біз далада қалған сияқтымыз. Кино да мәнсіз. Телеарналар шикі фильмдерді бірінен соң бірін береді.
– Ақын-жазушы ғана емес, Сөз қазаққа керек болмай қалған сияқты емес пе?
– Жоқ. Таяуда ғана Саида Бекмұхамедқызы деген досым тойға шақырды. Ол жерге кілең орыс тілінде сөйлейтіндердің баратынын білдім де, «сол жерге бармай-ақ қояйыншы» дедім. Бірақ «жүр де жүрмен» қоймай апарды. Шағын ғана той. Қонақтар өздерінше тілек айтып, әнін салып жатыр. Бір кезде сөз кезегі маған тиді. Қазақша сөйлеп, өлең оқыдым. Сонда байқағаным, тойдағы адамдарды үлкен бір шабыт билеп кетті. Демек, өлеңнің, сөздің құдіретін білетін, оған бас иетін халқымыз әлі де бар. Түсінгенім: халық бізге, біз оларға жете алмай отырмыз.
Құдай о баста адамды жаратқанда адамдардың барлығы да көріпкел болыпты. Олар өздерінің, не жақындарының қашан ауыратынын, қашан қайтыс болатынын да біліп жүріпті. Сондықтан адамдар шын жүрегімен қуана алмайды екен, әркез уайым басып, көңілсіз жүретін көрінеді. Сол кезде Құдай санаулы адамдардың ғана болашақты көре алатын көріпкелдік қасиетін өздеріне қалдырып, қалған көпшілігінің көзін жапқан екен дейді. Қазір көзі байланған адамдар тым көп пе деп қаламыз. Теледидарда отырып алып, «ақын деген не?», «жеті жүз жазушы бізге керек пе?» деген сұрақ қояды. Сол қаламгер қауымның көкірек көзі ашық екенін, елдің ертеңін біліп, болжап, рухани жұтаңдықтың алдын алып отырғаны кімді қызықтырсын?!
Ұлт руханиятының құлдырауын әр ұлт бастан кешкен. Тіпті, осы күні күллі әлем халқы тілін үйренгісі келіп ұмтылып жүрген ағылшындарың да бір кезде тозудың аз-ақ алдында қалған ұлт болған. Шамамен, 1000 жылдардың айналасында ағылшын тілі мен ағылшын халқы жойылып кете жаздаған. Ағылшын халқының жойылып бара жатқанын айтқан ақын-жазушылардың сөзін елең қылмаған, қоғам оларды керексіз еткен, ақырында қаламгерлерін астанадан, елден қуған. Тілінің шұрайын білетіндер қалмаған соң, халық өз тілінен жеріп, корольдер өлі латын тілінде, байлар француз тілінде сөйлеген. Кедейлер ғана тұрмыстық ағылшын тілін сақтап қалған. Біраз уақыттан соң ел есін жиып, тілін іздесе – шұрайлы тілін білетін жан қалмапты. Содан қаңғып кеткен ақын-жазушыларды жинап алып, ағылшын тілінің мәртебесін қайта көтерген екен. Мұндай жағдайды көп ел бастан кешкен.
Ақын-жазушылар қоғамдағы өз орнын таппай, тіл де, рух та қалпына келмейді деп ойлаймын. Адамдарды рухани байлықтан айыру үлкен катаклизмдерге ұрындырады. Қылышынан қан тамған Совет үкіметінің кезінде есікті жауып қойып қазақша сөйлеген – Жазушылар одағы ғой. Соны ұмытпайық.
– Сөзіңізде Құдайды көп айтасыз. Біздің бұрынғы ұғымымызда ақын болу басқа сияқты еді. Сіз үшін Құдайды іздеу, Құдайға оралу ұғымы қандай?
– Ақын болу – Құдайға оралу ғой. Менің анам Құмарбану Байтасқызы Жамал Омарова сынды әншілермен қатар оқыған. Алматыда тұрған. Қазақтың тілін өте жетік білемін деп айтпаймын. Менен де жетік білетіндер бар шығар. Бірақ сол анамның сіңіруімен қазақтың бай, құнарлы тілі бойыма дарыды. Анам әнші болған, соғыс басталған соң әкеме тұрмысқа шыққан. Менің әкем – Елғондыұлы Әміре-Қошақан үлкен ауылды басқарған, көзі ашық, көкірегі ояу жан еді. Нағашыларым жағында көріпкелдік, бақсылық қасиет бар. Соңғы бақсыны өз көзіммен көрдім.
Ақындық та – қасиет. Адамды сөзбен емдейтін қасиет бар онда.
Бала күнімде көп-көп жақсы түстер көретінмін: аспанда ұшып, биіктерге самғап жүретінмін. Сонда анам түсімді жақсылыққа жорып: «Кейін ақын боласың, Алматыда тұрасың, Сәбит Мұқановтыңкеліні боласың», – дейтін. Әкем: «Зайда – жақсы математик, ақын болмасын, бұғалтыр болсын» деп таласатын.
Алматыға келдім. Алматылық болдым. Ақындық та маңдайыма бұйырған бақ екен. Сәбеңнің келіні болмасам да, әдебиеттің келіні атандым. Қазақтың мықты ақынына тұрмысқа шықтым.
Біздің үйде атамыз да, әкеміз де «Құдай бар», «Адамның ала жібін аттамаңдар» деп отыратын. Анам жас күнімнен бар сырыңды адамға емес, Аллаға айт деп үйретті. «Алланың құлағы тоқсан тоғыз күн ашық, бір күн ғана жабық. Не тілесең де қабыл етеді», – дейтін.
Мен көрген әкелер, аналар ғазиз жандар еді. Балаларының амандығы үшін өмір сүрді, балаларының жолында құрбан болуға даяр болды. Қазіргі аналардай керемет сауатты емес шығар. Бірақ хат танитын. Сол хат танитын сауатымен күллі көркем дүниені жатқа айтатын. Соғыстан жары қайтпаған, қайтса да мүгедек болып келген аналарды көп көрдім. Солардың өзі ерекше мейірімінен, мұсылмандығынан айрылмаған еді. Қазіргі көп қазақ аналарын сол биіктен көргім келеді. Мен өзімнің қандай ана екенімді білмеймін. Қал-қадерімше жақсы ана болуға тырысамын ғой. Ең бастысы, балаларым тамырын, тілін, дінін білсін, ұмытпасын деп тілек тілеймін, әрекет етемін.
Қазір Алматының, жалпы, кез келген қаланың көшесінде кетіп бара жатсаң, сәбиін жетектеген қазақ анасы өз перзентімен өзге тілде сөйлесетінін байқайсың. Туған баласына өз тілін үйретпеу, ана тілінде сөйлете алмау – қазақ анасына тән мінез бе еді? Балаларының өзге тілде сөйлегенін былай қойып, той-томалақта әлгі қыз-келіншектерің тілін бұрап, өзге тілде әңгімелесіп отырады. Бүгінгі аналар ұрпағына ана тілін үйретпейді. Израильді құтқарып қалған – аналар мектебі. Оларда ұлт аналар арқылы қалыптасады.
Ал соңғы ғасыр біздің аналардың жан-дүниесін күйретіп кеткен сияқты. Мені осы қатты толғандырады…
– Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен
Қарагөз СІМӘДІЛ.
ПІКІРЛЕР2