Тәуелсіздік деген аяулы ұғымды ауызға алғанда, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынов, Мұхтар Әуезов сынды ұлт азаттығы жолындағы ұлы күрескерлерді еске алмай сөз қозғау, әсте мүмкін емес. Бұл – уақыт-ағзам өз бедерін салған тарих тарамдары алдындағы әділетсіздік те болар еді. Осы жауапкершілікті терең сезінген Жамбыл облыстық драма театры труппасының Астанаға бағыт бұрған бұл жолғы өнер сапары тұтасымен Мұхтар Әуезовтің шығармашылығына арналыпты. Шығармашылық ұжым елордалықтар назарына Мұхтар Әуезовтің қос бірдей классикалық туындысы – «Еңлік-Кебек» трагедиясы (қоюшы-режиссері – Ерсайын Төлеубай) мен «Қилы заман» (инсценировка авторы – Нұрлан Оразалин, қоюшы-режиссері – Болат Ұзақов) тарихи драмасын ұсынды. 

Тәуелсіздігіміздің ширек ғасырлық ме­рейтойына орай, Елорда төрінде араға ап­та салмай ат арытып келіп жатқан об­лыс­тар­дың мәдени көші, шын мәнінде, Астананың рухани өміріне үлкен серпіліс сыйлап, өзге облыстардың рухани тынысымен танысуға сауапты себепкер болуда. Өткен аптада біз та­машалаған Тараз театрының өнері ойы­мызға толық дәлел болатындай.

«Еңлік-Кебекті» республиканың бір­қатар театрынан оқтын-оқтын тамашалап жүр­генімізбен, «Қилы заманмен» сахнада си­рек «жолығысамыз». Себебі, «Қилы за­ман­ның» сахналық қана емес, әу бастағы әде­би туынды ретіндегі жолы да қиын болды. Сондықтан болса керек, тарихтың қиын да қатпарлы, қасіретті жылдарынан сыр қозғар қойылымға жиналған халықтың да қарасы көп. Романның сахналық нұсқасын түзуші автор – Нұрлан Оразалиннен бас­тап, қазақ руханияты мен саяси әлемінің бір топ қайраткерлері театрға келіп, Тараз теат­ры ұсынған «Қилы заманды» тамашалады.

«Қилы заман» – халқымыздың қасіреті, азат­тыққа ұмтылған Алаш дейтін айбынды жұрттың сонау 1916 жылы болған көтерілісі, ұлы даламыздың жартысын алып кеткен ал­мағайып кезеңі жөнінде жазылған шы­ғармалардың бірегейі. Мұхтар Омарханұлы Әуезов бұл шығарманы жазған кезде небәрі 30-ға жетер-жетпес жастағы қазақтың жо­ғын жоқтаған болашақ ұлы классигі еді. Сол кездің өзінде қаламынан қаншама шы­ғар­малар туып, елдің игілігіне айнала бастаған кезі болатын. Бірақ «Қилы заманның» жо­лы ауыр болды. Егер де Әуезов бұл шы­ғар­мадан бас тартпаса, түрме түбіне жетер еді не­месе атылып тынар еді. Қазақтың әде­биеті, бүкіл көркем сөзіміздің қасиеті, құ­нары – ұлы Абай хақындағы «Абай жолы» шы­ғармасы жазылмай қалған болар еді сонда. Бірақ Мұхтар Әуезов Ахмет Бай­тұр­сынов, Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш кө­семдерінің – аяулы ағаларының ақылын тың­дап, өзінің қос шығармасы: «Хан Кене» мен осы «Қилы заман» романынан өз еркі­мен бас тартқан еді. Бірақ Мұхаң өсіп келе жат­қан ұрпақтың тектілігіне, шығармала­рын ақтап аларына сенді, сенді де осы жол­ды таңдады. Сөйтіп, Мұхтар Әуезовтің өзі түр­меден шыққа­нымен, аталған қос шы­ғарма ақталмай, 40 жыл бойы түрмеде жабулы жатып қалды. Тек 1972 жылы ғана, араға 40 жыл уақыт салып барып, Мұхаңның ұлы шәкірттерінің бірі – Шыңғыс Төре­құлұлы Айтматов шы­ғармаға араша айтып: «Бұл – әлемдік жау­һарлардың қатарына қо­сылған, табиғаты да, жаратылысы да бө­лек туынды» деген баға беріп, өзінің ұстазы ал­­дындағы шә­кірттік үлкен міндетін ат­қар­ды. Соның арқасында «Қилы заман» өмірге қай­та келді».

Ақын, драматург Нұрлан Оразалиннің «Қи­лы заманға» қатысты айтқан бұл пікірі шын мәнінде абыз жазушының мұрасына деген жанашырлықтан туған еді. Өйткені, шығарма ақталғаннан кейін, араға аз ғана уа­қыт салып, қаламгер шығармасын қайта жаң­ғыртпаққа бағытталған талпынысы – бүгінде сахна әлемінің үлкен олжасына ай­налып отыр. Әрине, әу баста баяндау сти­­лінде жазылған романды сахналық жү­йе­­ге келтірудің оңай болмағанына қара­мастан, тәуе­келге бел буған ақынның еңбегі тек Тәуел­сіздік алғаннан кейін ғана өз діттеген мақ­сатын бағындырып, алғаш рет 1997 жылы режиссер Әубәкір Рахимовтың сахналауында көрерменімен қауышты. Бұған дейін Халық Қаһарманы Әзірбайжан Мәм­бетовтің қолдауына ие болып, 1987 жылы көреген режиссер Қадыр Жетпіс­баев­тың саханалауға ниеттенген талпынысына қа­ра­мастан, «Қилы заман» көрерменге жетпей, жоспардан сызылып қалды. Тек Тәуел­сіздік алғаннан кейін ғана жаңаша түлеп, сілкінген рухани санамыздың арқа­сында 1997 жылы тұңғыш рет сахнаға жолдама алды. Одан кейін де араға бірнеше жыл салып, «Қилы заманның» М.Әуезов атын­дағы академиялық драма театрында Ә.Рахи­мовтың режиссурасымен қайта жаңғыр­тылғаны болмаса, бұл шығармаға күні бү­гінге дейін тісі бата қойған режиссер болған жоқ. Міне, сол сеңді бүгін режиссер Болат Ұзақов бұ­зып, Жамбыл облыстық драма театры сах­насындағы жұмысымен астаналық көрер­меннің бағасын алуға келіпті.

«Қилы заман» – Мұхтар Әуезов шығар­ма­шылығының алғашқы кезеңінде жазылса да, көркемдік һәм мазмұндық тұрғыдан жазу­шының кейінгі кемелденген шағында жа­зылған туындыларына дес бере қой­май­ды. Шығармадағы оқиға реалистік су­рет­телуімен, шынайы баяндалуымен құн­ды. Отар­лаушы үкіметтің бір ғана қазақ елі емес, күллі адамзат қауымына жат саясатын дәл Мұхтар Әуезовше тереңнен талдап, са­раптама жасаған шығарманы кейінгі қазақ әдебиеті тұрмақ, күллі Кеңес әдебиетінен кезіктіре қоюыңыз екіталай. «Қилы заман» арқылы қазақтың басынан кешкен қасіретті кезеңін ғана емес, қаламгердің ұлт алдын­дағы қазақ елінің төл перзенті ретіндегі ұлт­шыл мінезін, биік махаббатын да жазбай тану­ға болады. Қылышынан қан тамып тұр­ған кезеңдегі жазушының көзсіз батыр­лы­ғына да осы шығарма дәлел болатындай. Қы­рық жыл бұғауда жатқан «Қилы заман­ның» қиындау жолы бізге сонысымен күр­делі, сонысымен қымбат. Тараз театрының елор­далық көрерменге әкелген кезекті қойы­лымынан да біз Алаш арыстары кейінгі ұр­пақ­қа – бізге аманаттап кеткен сол ірілік­ті көрсек деген асқақ арманның жетегінде асық­тық. Тәуелсіз ұрпақтың жаңа заман көз­қарасында ұсынған жаңалықтарын кө­ріп, тұшынбаққа шымылдықтың ашылуын тағатсыздана күттік. Сезім алдамаса, үміт күйремесе дедік…

Болат Ұзақовты соңғы кезде тарихи та­қырып­тарға тереңнен бойлап жүрген режиссер ретінде көрермен жақсы таниды. Әсі­ресе, жазушы-драматург Думан Рамазан екеуінің арасындағы шығармашылық тандем театр мамандары тарапынан жылы қа­был­данып жүр. Астанадағы Қалибек Қуа­нышбаев атындағы қазақ музыкалық дра­ма театрында қойылған «Кенесары – Кү­нім­жан», «Абылайханның арманы» тарихи драмалары сөзімізге дәлел. Ол мүмкін труп­паның мықтылығынан, мүмкін аста­на­лық көрерменнің талғамынан болар… Бірақ Бо­лат Ұзақовтың облыстық театрларда жа­саған жұмыстарын дәл Астана теат­рын­да­ғыдай сәтті шықты деп айта алмаймыз. Мә­селен, Шығыс Қазақстан облыстық дра­ма театрындағы « Керей – Жәнібек», бүгінгі Жам­был облыстық  драма театрымен қой­ған «Қи­лы заман» қойылымдарын, өкінішке қа­рай, ауыз ашқызып, көз жұмғыза қа­ра­тарлық көркемдік биіктен көре алмадық. Әрине, труппа бөлек, мектеп басқа. Салдары да бірден көзге ұрады. Режиссер қойы­лым­ның өн бойына шығармадан тыс та тың деректер қосуға талпынған. Жаңаша көзқа­рас пен соны сараптауларға барғысы келге­нін де байқауға болады. Бірақ уақыт пен дәуір­дің ерекшеліктерін ескермеудің салда­рынан, қойылымның, жалпы, көркемдік кө­­рінісі шашыраңқылыққа жол берген. Әсі­ре­се, кейіпкерлердің сахналық костюм­де­ріндегі уақыт пен дәуір шартты­лық­тары­ның, аймақтық ерекшеліктердің ескерілмеуі қойылымды тұтастай эклектикаға ұрын­дыр­­ған. Бірақ соған қарамастан, спектакль­дің жал­пы сценографиялық шешіміндегі кей­бір бейнелі айшықтаулар аталған кем­шілік­тердің тігісін жатқызып, олқылықтың орнын толтыруға жарады. Мәселен, сах­надағы шаңырақ пен уықтардың қиым-әрекеттік ше­шімдері спектакльдің жалпы динамикасына оң әсер етіп, бір­сыдыр­ғы­лық­тың алдын алуға айтарлықтай септігін тигізді. Қоз­ғалмалы шаңырақ пен уық қойылым  ди­намикасынан бөлек, алмаға­йып заман­ның аумалы-төкпелі көңіл-кү­йін, шаңырағы шай­қалған, ошағының оты өшкен, ертеңі бұ­лың­ғыр, келешегі күңгірт халықтың тол­қы­малы сезімдері мен қаупін жеткізуде сәт­ті бейнелілікке қол жеткізген. Сол арқы­лы режиссер ұлттың не өмір сүруі, не жойылуы керектігі тезге салынған 1916 жылдың күдік­ пен қорқыныш қатар қабат­тасқан аласапыран күйін көрсетуге ұмтыл­ған деп түй­дік. Қасиетті тақырыптың ал­дын­­­дағы жауап­кершілік режиссерді де, шығарма­шы­лық труппаны да бейжай қал­дырмаса керек, сахна шарттылықтарын ұстануға ба­рын­ша тырысып жүр. Әйтсе де, актерлік ше­бер­лік пен үн, дыбыс құбылту жағынан ке­тіп жатқан олқылықтар да қойылымға өз деңгейінде салқынын тигізбей қоймады.

Ал спектакльдің музыкамен көркемделуі жа­ғына тоқталсақ, оқиға әсерін беруде режиссер Сыдық Мұхамеджанов пен Әбиірбек Тінәлінің әуендерін пайдаланыпты. Олқы деп айта алмаймыз, әйтсе де, режиссер зар-мұңды әнмен жеткізгісі келді екен, ендеше, фонограмманың көмегіне тым-тым жиі иек артпай, жанды дауыста хордың мүмкіндігіне жүгінсе, қойылым бұдан да бірнеше есе әсерлілікке қол жеткізер ме еді деген тілек кет­ті ішімізде. Сонымен қатар, соңғы кезде тарихи қойылымдардың түйінін эстрадалық әуенмен түйіндейтін бір түсініксіздеу әдет пайда бола бастағанын көптеген облыстық театрлардың жұмысынан байқап қалып жүр­міз. Әрине, тақырыбы ауырлау қойы­лым­ның мұңлылау әсерінен көрерменді осы­лай арылтпаққа бағытталған психоло­гиялық әрекет те болар. Бірақ дәл сол дең­гейде спектакльдің көркемдік сапасына сұлу­лық үстеді дей алмаймыз. Керісінше, жан­ды өнердің бар жақсысын жапырып тас­та­ған­дай, түсініксіз сезімдерге ұрын­ды­ра­тынын ескертуге тиіспіз. Осы сынды аз­ды-көпті кемшіліктерді ескермегенде, жал­­пы, Тараз театры труппасының «Қилы за­ман» сынды тарихтың талайлы қатпар­ла­ры­нан сыр шертетін күрделі тақырыпқа бар­ған батылдықтарын айрықша атап өт­кі­міз келеді. Бұл жөнінде қойылымның ре­жиссері, Қазақстанның еңбек сіңірген қай­раткері Болат Ұзақов: «Астанадағы шы­ғар­ма­шылық ұжымды, труппаның шама-шарқын білесіздер. Енді онымен салыстыр­ған­да, әрине, Тараз театрындағы сах­на­гер­­лер­дің көбісінің әлі тәжірибесі аздау, жас мамандар. Бірақ соған қара­мас­тан, барлығы жұмыс істеуге деген ынтасы, ізденгіштігі, бастысы, тарих алдын­дағы өздерінің перзенттік жауапкершіліктері мен құрметтері мені режиссер ретінде ай­рық­ша тәнті етті. Сондықтан бұл ұжыммен жұмыс істеу айтар­лықтай қиындық тудырды деп айта алмаймын. Ал енді спектакльді қолға алудағы негізгі мақ­сатымызға келсек, ұлттың азаттыққа, бос­тандыққа деген рухын өшірмеу – бұл қойы­лымның басты ай­тар ойы, тірегі. Осы азаттық деген аяулы ұғым үшін бабаларымыз шыбын жанын шүберекке түйді. Қасық қаны қалғанша кү­ресіп, өмірлерін тәуекелге тікті. Міне, сол үшін де бізге Тәуелсіздіктің бағасы тең­десіз, құны қайтарымсыз. Осыдан айырылып қалмауымыз керек. Кейінгі ұрпақ осы азат­тығымыздың бағасын біліп, қадіріне жетсе деген ниетпен «Қилы заманды» қолға алған едік», – деп өзінің ой-пікірімен бө­лісті.

Шымылдық жабылды. Көңілде көп ой қал­ды. Бабаларымыз артқан аманаттың, бү­гінгі 25 жылдық Тәуелсіздігіміздің баға­сын өз  деңгейінде түсініп, соған сай қызмет ете алып жүрміз бе?..

Көңіл түкпірінде тұрақтаған сан сауалға жауап тауып үлгергенімізше болған жоқ, қойы­лым соңынан сөз алған шығарманың сахналық нұсқасын жасаушы автор Нұрлан Ора­залин ойымызды оқығандай-ақ, тоқсан ауыз сөздің түйінін төмендегіше қорытты: «Қи­лы замандағы» есімдері аталған қай­рат­кер тұлғалардың ұрпағы осы залда отыр. Со­лардың бірі – менмін. Менің бабаларым, ме­нің аталарым сол Қарқара түрмесінде атыл­ған кісілер. Олардың бәрін бүгінгі шы­ғармада түгендеп жату мүмкін емес болды. Бірақ бүгінгі қойылым ұлттық қозғалыстың туын көтерген сол тұлғаларымыздың рухын, сонау Жетісу мен Тәңіртаудың бөк­терін, Қарқараның қойнауын күңіренткен қанды оқиғаның куәсі болған жылдарды қа­зақтың қасиетті жаңа Астанасының тө­рін­де қайта жаңғыртты деп есептеймін.

Бүгінгі біздің Тәуелсіздігіміздің 25 жыл­ды­ғы жайлы сөз болатын болса, оның қай­нар­лары кім? Қайдан туды бұл идея? Тәуел­сіз­дікке, азаттыққа жету дейтін – қасиетті сөз. Кенесарылар, кешегі өткен алаштың арыс­тары мен алыптары: Әлихандар, Ахметтер, Міржақыптар, Мағжандар, Мұх­тар­лар, Шәкәрімдер – міне, осылардың бар­лы­ғы қазақтың басына бақ болып қонған ши­рек ғасырлық тойын атап өткелі отырған бү­гінгі біздің Тәуелсіздігіміздің алғашқы баспалдақтары болатын. Қасиетті Қарқара, Торғай өңіріндегі, Созақ пен Әулиеатадағы кө­терілістер – бұлардың барлығы тарихқа өзінің таңбасын салған, ұлттық санамыздағы азаттыққа деген ұмтылысымызды тәрбие­ле­ген, халықтың рухын көтерген тарихтың та­ғылымды парақтары болатын. «Қилы заман» арқылы ұлы Мұхаңның айтқысы кел­гені де осы еді…».

Назерке ЖҰМАБАЙ.
Астана.