Алдыңғы қатарда сол жақтан бірінші отырған Ғазымбек Бірімжанов.

---

Мәмбет ҚОЙГЕЛДИЕВ,

ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі

---

Ғазымбек Бірімжанов

Ғазымбек – Бірімжановтар әу­ле­тінен. Көпшілік қауым Ға­зым­бек­тің ағасы Ахмет Қорғамбекұлы Бі­рімжановты көбірек біледі. Өйт­кені, Ахмет Қорғамбекұлы 1906-1907 жылдары І және ІІ Мемлекеттік ду­малардың мүшесі болды. 1917 жы­лы желтоқсанда өткен Екінші жал­пықазақ съезінде Алашорда үкі­метіне мүше болып сайланды.

Ғазымбек XVIII ғасырдың ал­ғаш­қы жар­тысындағы қазақ қоға­мы­ның бел­гілі саяси тұлғасы – Шақ­шақ Жә­нібек батырдың ұр­пағы. Ол жөнінде Мәшһүр Жүсіп: «Өр Жәнібек Шақ­шақ немересі. Жәнібек қалмақтың ха­ны Қалдан Шерікпен замандас бол­ған», – дейді (М.Жүсіп Шығ., 8 том, 98-бет). Жәнібектің шөбересі Ше­ген би Мусин (ХІХ ғ.) Ырғыз бен Тор­ғайдың бойына орыс билігіне бекіністер салуға қарсылық көр­сет­кен. Орыс әкімшілігімен жылы қа­тынаста болған Шеген би Кенесары Қасымұлының да саяси ұс­та­нымын сыйлаған, орыс әкім­ші­лі­гі­не білдірмей қолдау жасап отыр­ған.

Шеген бидің немересі Қорғам­бек Бірімжанұлы Ыбырай Алтынса­рин мектебінде оқып, орысша білім алып, орыс әкімшілігінде түрлі қыз­меттер атқарады. 1878 жылы ол Торғай уезі бастығының көмекшісі қызметіне тағайындалады. Мұндай қыз­мет қазақ арасынан шыққан ше­неуніктерге өте сирек бұйырған. Ға­зымбек, міне, осы Қорғамбектің үшін­ші ұлы еді.

Осы арада мынадай шегініс жа­сауға тура келеді. Ғазымбек 1929 жы­лы  8 қаңтарда ОГПУ тергеу­ші­сіне бер­ген жауабында өзінің аты-жөнін «Газымбек Курбанбекович Бе­рем­­жанов» деп көрсеткен. Бірім­жа­нов­тардың отбасы шежіресі сақ­­­талған. Сол шежіреден біз Құр­бан­­бек  деген есімді кездестіре ал­­ма­­дық. Соған қарағанда, әулетте он­дай адам болмаған сияқты. Ал Ға­зым­бек Қорғамбектен тараған ұл ба­лалардың жас жағынан үшіншісі ре­тінде аталады, яғни үлкені Ахмет, одан соң Әбдікәрім, одан соң Ға­зымбек. Қорғамбектің бұл атал­ған ұл­дарынан басқа Кәрім, Батырхан, Мұх­тар, Нұрхан және Жұмахан атты ұлдары болған. Біз осы әулет шежіресінің көрсетуіне сүйене отырып, Ғазымбек Қорғамбекұлы деп алғанды жөн көрдік.

Сонымен, Ғазымбек қазақ қо­ға­мының  XVIII ғасырдан бергі саяси өмі­рімен тығыз байланыста болған әу­летпен шықты.

Ғазымбек өзі жазған өмір­бая­нын­да Торғай облысы, Торғай уезі, То­сын болысының №1 ауылында 1896 жылы, 28 ақпанда өмірге кел­ге­нін көрсетеді. Бірімжановтар ал­­ғашқы білімін ауыл мұғалімінен ескіше сауатын ашу арқылы алатын бол­ған. Ғазымбек те осы жолдан өт­кен болуы керек. Өмірбаянында ол мұ­сылманша білім алғаны жө­нінде еш­теме айтпаған. Революция­лық өз­герістерге дейін Орынбор қа­ла­сында реальдық  училищеде оқыған. Оқуын жалғастыру үшін Мәскеуге бару­ды армандап, тіптен ауыл шаруа­шылығы академиясына құ­жат­тарын да тапсырады. Бірақ бара  алмайды. Баруға қаражаты­ның, сондай-ақ, басқа да мүмкін­дік­­тері­нің болмағандығын айтады.

Ғазымбек Қорғамбекұлының сая­си өмірге араласуы 1916 жылдан бас­талады. Ә.Бөкейхановтың ша­қыруы бойынша майдандағы қара жұ­мысқа алынған қазақ жастарына кө­мек көрсету үшін ол Киев қала­сы­на аттанады. Октябрь ре­волю­ция­­сын Орынборда қарсы алады. Бас­тал­ған аласапыран жағдайда ол 1918 жылы елге, Торғай уезіне қай­та­ды. Бүкіл қазақ даласын құша­ғы­на алған Азамат соғысы жағдайында бейқам үйінде жатуды өзіне ар са­на­ған Ғазымбек Алаш зиялыла­ры­ның қатарына келіп қосылады.

Ғазымбек Қорғамбекұлы 1929 жы­лы 24 қаңтарда ОГПУ-дің Шы­ғыс бөлімінің бастығы Петров­қа бер­ген көрсетуінде Азамат соғысы жылдары Алашорданың ел азаматтарына тастаған ұраны – «Елді талан-тараждан, бүлінші­лік­тен сақ­­тайық!» («сохранить степь от разг­­­рома!») болды. Зиялылар елді бүлін­шіліктен қор­ғау үшін осы ұран­ға қосылды де­ген ойды айтады. 1917 жылғы Ақ­пан революциясынан кейінгі ке­зеңдегі Алаш ұста­ны­мын дәл бе­ре­тін тұжырым осы еді. Басқаша айт­қанда, советтік орта­лық билік үшін ең маңызды нәрсе – мемлекеттегі саяси биліктің таптық сипаты мен маз­мұны болса, Азамат соғысы жағ­дайында қорған­сыз қалған қа­зақ қоғамы үшін ең маңызды нәрсе – елдің шаруашы­лығы мен аман­ды­ғын, империяны жай­лаған талан-та­раждан аман сақтап қалу еді. Ғ.Бірімжанов тер­геу­шіге осы жағ­дай­ды баяндап: «Бұл кездегі үкі­мет­тің (Алашорда үкіметінің – авт.) сая­саты елді талан-тараждан, бү­ліншіліктен сақтау болды, соған бай­ланысты қызылдардың да, орыс-казактардың да қолдарымен кү­ресуге тура келді. Тіптен кейде жасырынарға тесік жоқ әлсіздіктен қайсысының билігі орнай қалса, соның билігін мойын­дауға тура келді», – деп көрсетті. Осы ретте Аза­мат соғысы жылдары жас ала­шордалықтардың өздеріне тиесілі жүгі  болғандығы байқалады. Ал жас алашордалықтардың қатарына М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұ­ма­баев, Қ.Кемеңгеров, Х.Болғанбаев, Д.Әділев және басқаларды жат­қызу­ға болатын еді. Ғ.Бірімжанов та осы қатардан табылды. Ол көр­сетуінде: «Алаш­орда­ның Торғай ұйы­мында мен ресми қызметте бол­ған жоқпын, мені үкімет басқа ұйым­дармен байланыс орнату үшін не­месе олардан қару-жарақ алу үшін түрлі іссапар­ларға пайдаланды», – деп көр­сетеді.

Алашорда үкіметінің тапсырмасы бойынша Ғазымбек ел ішіне шы­ғып, Алаш әскеріне жігіттер жи­найды. Жиналған жігіттерді кө­лік­пен, азық-түлікпен қам­тамасыз ету қажет. Алашорданың Торғай бө­лімі бойынша да бұл жұмыс Ға­зым­бекке жүктеледі.

Шамамен 1918 жылдың соңына қа­рай Алашорда үкіметі Ғазымбек Бірімжанов пен Асфендияр Кен­жинді адмирал Колчак басқаратын Сібір Үкіметіне іссапарға аттандырады. Мақсат – Алашорданың Сібір үкі­метін мойындайтынын білдіріп, со­нан соң қару-жарақ және қаржы сұ­рау еді. Тергеу материалында Ға­зымбек осы сапары  жөнінде мынадай фактілерді еске алады: «Есімде, мен Қаржы министрі Петровпен сөй­лесіп, одан қаржылай көмек сұ­рай келгенімізді айттым, онымен өза­ра тіптен  қатты  сөзге де  келістік. Одан соң Министрлер Кеңесінің Тө­рағасы Вологодскийдің қабыл­дауын­да болып, Петровтың үстінен ша­ғым айттым. Осы сапардан сәл ер­терек Алашорда Дутовпен байланыс орнатып, одан қару-жарақ жә­не офицерлер алған болатын. Бірақ арада шатақ шығып, біз олардың офицерлерін тұтқындап, олар біз­дің жігіттерді қамауға алғаны бар. Мі­не, сол кезде біздің Алаш әске­рін­­де завхоз болып бір офицер жұмыс ат­қарған, Омбыға келге­німізде сонымен кездесіп қалдық. Біз туралы сол біраз нәрсе жеткізген болу керек, қару-жарақ та, қаржы да ала ал­май кейін қайттық».

Ғазымбектің келесі іссапары А.З.Ва­лидовпен байланыс орнатуға бай­ланысты. 1921 жылы Алаш зиялылары Бұхарадағы А.З.Валидовтан кездесуге шақыру хатын алады. Ташкенттегі М.Дулатұлы мен
Х.Дос­­­­мұхамедұлы жауап ретінде Бұ­ха­ра­ға Ғ.Бірімжановты аттандырады. Осы іссапары жөнінде ол мынадай көр­сету береді: «Валидовқа мені іс­сапарға онымен байланыс орнату үшін жіберді. Менімен бірге Мұса Сейдалин аттанды. Бұл – 1919 жыл­дың басы еді. Мен Валидовпен таныс емес едім, жақыннан Орынбор­да Ақпан революциясы тұсында көр­генім бар. Бұл кезде оның  Дутов­пен қатынасы күрделі еді».

Өз ретінде А.З.Валидовтың ес­те­лі­гінен осы сапарға байланысты мынадай жолдарды оқимыз: «Біз Бұхараға Алашорда өкілдерін және түрікмен зиялыларын шақырдық… Ақпанда түрікмен адвокаты Қа­қад­жан Бердиев, Алашорданың өкіл­дері ретінде Хайретдин Болғамбаев, Мұх­тар Әуезов, Дінше және тағы екі кісі келді» (З.Валиди Тоган. Вос­поминания М., 1997, с. 288). Ат­тары аталмаған екі кісі  Ғ.Бірімжанов пен М.Сейдалин болса керек.

Ғ.Бірімжановты алаштық­тар­дың Ташкенттік орталығының Бұ­хараға жібергенін Дінмұхамед Әділұлы да растайды: «Көп ұзамай Бұхарадан Ташкентке Бірімжанов та оралды. Ол Валидовпен кездес­кен­дерін, оның мықты ұйым құрып алғанын, Бұхарадағы қызметкер­лер­мен жақсы байланысы бар екен­дігін жеткізді».

Ғазымбек өз көрсетуінде  А.З.Ва­лидовтың, сондай-ақ, бүкіл Орта Азия көлемінде бірігу қажеттігі ту­ралы ұсыныс айтқанын жеткізеді.

Ғ.Бірімжановтың ең үлкен іс­са­пары, әрине, Германияға оқуға аттануы еді. Ол 1929 жылғы 8 қаңтар­да­ғы көрсетуінде Германияға оқуға өз­бектермен бірге қазақ жастарын да жіберу туралы мәселені Таш­кент­тегі Түркістан Республикасы (Т.Рысқұлов) көтергендігін, бұған дейін Бұхарадан 60 адам жібе­ріл­гендігін, бұл жағдайдың қазақ­тар­дан да жастарды оқуға жіберуге түрт­кі салғандығын айтады. Ға­зым­­бекпен бірге 1922-1923 жылдары Түркістан Автономиялық Совет­тік Республикасы Тұрар Рыс­құлов­тың және Абдулла Рахым­баевтың, сондай-ақ, Бұхара Халық Респуб­ли­касының басшылары Файзулла Ход­жаев және Абдурауф Фитраттың ұсы­нысымен Мәскеу­дегі Орталық би­ліктің келісімін ала отырып, Гер­манияның түрлі оқу орындарына 70-тен астам жастарды жіберу туралы шешім қабылдап, бұл ойларын іске асырады. Бұл шара Бұхара Ха­лық Республикасы­ның Герма­ния­дағы мәдениет істері бойынша өкілі Ға­лымжан Ыдрыси­дың басшы­лы­ғы­мен жүргізіліп, жіберілген жас­тар­дың артынан олардың жағ­дайы­мен танысып қайтуға 1922 ж. Ф.Ход­­жаев, 1923 ж. Т.Рысқұлов, ал кейін­гі жылдары Өзбекстанның оқу-ағарту саласы­ның басшылары ба­рады.

Т.Рысқұловтың ұсынысымен Герма­ния­ға оқуға өзбектермен бірге қа­зақ жастарын да жіберу туралы ше­шім қабылданады. Олар төртеу еді: Ғазымбек Бірімжанов, Әбді­рах­ман Мұңайтпасов, Дамулла Би­ті­леуов және Қазыбеков.

Немістер жалпы түр­кістан­дық­тар­ды жақсы қабылдайды. Оларға орын бөлген үй иелерінен бастап, оқы­ту­шы-профессорларға дейін не­міс тілі мен оның мәдениетін, ма­мандықты игеруге жақсы да қо­лайлы жағдай туғызады.

Сонымен бірге, бірінші күннен бас­тап-ақ Германиядағы түркіс­тан­дық студенттердің төңірегінде түр­лі өсек сөздер айтыла бастайды. Түр­кістандықтар социализмге, Ре­сейге қарсы пікірдегі еуропа­лық­тар­дың, әсіресе, М.Шоқай, А.З.Ва­ли­дов сияқты эмигранттардың ық­­палында екен деген мағына­да­ғы.

Міне, осы мазмұндағы сөз қазақ сту­денттеріне де байланысты айтылады. Оқуларын бітіріп, елге қайт­қан жас мамандарды мұнда ОГПУ абақтылары күтіп тұр еді. Оларға ешқандай да негізсіз жалалар жа­был­ды. Мәселен, 1928 жылы алаш­тық зиялылармен бірге тұтқынға алынған бұрынғы германиялық сту­денттерге: «Шет елге қашқан Ва­лидовпен және ұлтшыл Мұстафа Шоқаевпен құпия байланыс орнату мақсатында (алашордалықтар – авт.) шет елге оқу үшін деген желеу­мен іссапарға Бірімжановты, Би­тілеуовты және Мұңайтпасовты  жі­берді» деген үкім шығарды.

Ғ.Бірімжановқа бұдан басқа 1919 жылы өзара байланыс орнату үшін Алашорда басшыларының ар­найы өкілі ретінде Бұхарадағы А.З.Валидовқа барып қайтты деген де айып таңылды.

Міне, осы жалаға байланысты тергеушіге берген жауабында Ға­зым­бек 1924 жылы Берлинде А.З.Валидовпен кездескенін, олар­дың  екеуара қатынасында ешқан­дай да советтік билікке қарсы әре­кеттік болмағанын ашық айтады. «Ол жыл бойы бізге жақын маңда тұрды, сонан соң Түркияға кетті. Екеуара бол­ған әңгімеде ылғи да Орта Азия ха­лықтарының  тәуел­сіз­дігіне  қол жет­кізетін әрекеттер жөнінде айтқанды жақсы көретін. Сондай-ақ, эмиграцияда жүрген басқа да халықтардың (украиндық, грузиндік және басқа кавказдық) өкілдері арасындағы іс-әрекеттер туралы да сөз қозғай­тын. Олардың дерлік бәрі де орыс­тық партиялардан іргесін бөлек са­лып, еркіндікке ұмтылатындық­та­рын сөз ететін. Ал біздің қазақ­тар­ға байланысты  ре­ніш білдіріп, орыс­танып бара  жат­қанымызға  өкі­ніш  білдіретін. Мені, мәселен, түр­кологиямен ай­на­лысуға үгіт­тей­тін. Берлин уни­верситетінің ж­а­нында Шығыс семинары бар, сол семинарға бір қазақ студентін апа­рып қосуды ар­мандайтын еді», – деп көрсетеді.

Бұл берілген мәліметтерді ОГПУ тергеушілері, әрине, нағыз ан­ти­советтік көңіл-күйінің көрінісі ре­тінде бағалады. Ғ.Бірімжанов 1930 ж. 4 сәуіріндегі ОГПУ колле­гия­сының шешімімен алдымен ату жа­засына бұйырылып, бұл шешім он жылдық концлагерьге ауыс­ты­рыл­ды. 1937 жылы ол екінші мәр­те абақтыға жабылып, бұл жолы қай­тып еркіндікке шыға алмай, қырық бір жасында өмірден озды.

Дегенмен, Ғазымбек Қорғам­бекұлы да әділетсіз билікке байланысты өз үкімін шығарып үлгірген еді. Ол Бутырка түрмесінде жатып, мәскеулік тергеуші Павловқа берген жауабында мынадай ойды біл­дірді: «Мен ұлттық негізіме бай­ла­ныс­ты қазақ ретінде, сондай-ақ, орыс­тың тәуелділігіндегі құлы ре­тін­де осында абақтыда отырмын. Егер де мен үнді ұлтшылы орнында бол­сам, онда мені басымнан сипап, ар­қамнан қағып, күресіме қолдау жа­саған болар еді­ңіздер. Ал әзірге ме­нің өмірім орыс қала­мына тәуел­ді болғандықтан, маған байланыс­ты жасаған қиянат­тарыңыздың бә­рін де орыс зорлығы, өктемдігі ре­тінде қабылдай­мын, мен, әрине, ұлтшыл болып қала беремін. Бұған қосымша айтарым, 28 жылдан бері абақ­тыға жабылған күйде мен таза ауаға серуенге шықпағандығым, оқу мүмкін­дігімнен айырыл­ған­ды­ғым, туған-туыстармен кездесуден шек­телгенім, бұл аздай, менен құ­пия агент жасағылары келгендігін ес­керте отырып, бұдан былай жауап беруден бас тартатындығымды жа­рия­лаймын». Бұл айтылған ойға тү­сінік берудің өзі де артық болар еді.