Мәмбет Құлжабайұлының тарих ғылымына сіңірген еңбегі жайлы әңгімені бір ауыз сөзбен түйіндеуге болмас. 70 жасымен құттықтап, газет бетіне арнайы сұхбат беруін өтінгенімізде: «1916 жылы жоғары білімді дәрігер Әбубәкір Алдияров деген азамат  қара жұмысқа өз еркімен сұранып барған. Алашорда үкіметінің сапында болғаны үшін 1938 жылы ату жазасына кесілген. Сол азамат туралы бүгінде ешкім ештеңе айтпайды, жазбайды. Сұхбаттың орнына сондай зиялыларымыз жайлы мақала жазып берсем дұрыс болар еді» деуі бізді біраз ойға жетеледі. Тарихшы Қойгелдиевтің ең алдымен өзі зерттеген тұлғалардың дерегін көпшілікке ыждағаттылықпен ұсынуы – міндетіне адалдығын байқатпай ма.  Ендеше, «Қазақ әдебиеті» газеті ұжымы мен оқырмандары атынан Мәмбет Қойгелдиевті мерейлі жетпіс жасымен құттықтап, қазақ тарих ғылымына қосатын үлесі қомақтана түсуіне тілектестігін білдіре келе, мақаласын назарларыңызға ұсынып отырған жайымыз бар.

---

Мәмбет ҚОЙГЕЛДИЕВ,
ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі

Елімізде 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілістің жүз жылдығы аталып өтуде. Есік қағып Алаш қозғалысының жүз жылдығы келеді. Осы айтулы даталарға байланыс­ты есімдері аталуға тиіс тарихи тұлғалар бар. Олардың қазақ қоғамы алдындағы қызметін дер уақытында еске алып отыру шығармашылықтағы зиялылардың, тарихшы мамандардың төл міндеті. Қолымда бар тарихи құжаттарға сүйене отырып, есімдерді еске алуға лайық сондай екі тарихи тұлғаның өмір жолы туралы оқырман қауыммен бөлісуді өзіме парыз санадым.

Әбубәкір Алдияров

1928 жылдың күзі. Қазақстан кө­лемінде бай шаруашылықтарын конфискілеу шараларының ша­рық­тау шегіне жеткен кезі. Осымен бір мезгілде Қазақ Өлкелік пар­тия комитеті мен ОГПУ тара­пы­нан алаш­тық зиялыларға шаб­уыл­дың күшейе түскен сәті еді. Қос­танай округтік соты РСФСР Қыл­мыс Кодексінің 58.10 және 169.2 баптары бойынша әкелі-ба­лалы Алдияров Бермұхамед пен Әбу­бәкірдің ісін қарады. Бұл сот ісі де сол бір тарихи кезеңде бүкіл қа­зақ даласын құшағына алған көп­теген сот істерінің бірі еді. Олар бір-біріне өте ұқсас, маз­мұн­дық тұрғыдан бірін-бірі қай­та­лай­тын еді.

Алдымен Әбубәкірдің әкесі Ал­дияров Бермұхамед туралы. Ке­зінде большевиктік идеология айт­қандай, қазақ байларының бәрі бір­дей надан, халыққа қарсы жандар емес-тін. «Айқап» журналы, мә­селен, «Сарыой болысының уп­ра­вителі Алдияров Бермұха­мед­тің қол астындағы пақыр­ла­ры­на» ет, бидай, ұн үлестіргені ту­ра­лы жазды (Қазақ халқының ата­мұралары. Алматы, 1999 ж. 129 б.).

Осы «Айқап» журналы тағы да бір санында Романовтар әулетінің үш жүз жылдығына байланысты орайластырылып атқарылмақшы шаралардың қатарында Қостанай уезіндегі Сарыой болыстығының тұрғындары басы «волостной  уп­равитель Бермұхамед Қауменұғлы Алдияров болып, осы ғинуар жұл­дызының 5 күні жиылып, кеңес-мәслихат етіп» ауызбірлік жасап қар­жы жинастырып, Сарыой бо­лыс­тығының «орталық жерінен бір мешіт һәм мешіт жанынан бір мектеп салуға, ол мектепте оқу төрт жыл болып, әуелгі екі жылын мұсылманша оқуға, соңғы жылдарына орысша  оқуды қоспаққа һәм бір мұғалім, бір учитель қа­зақ­тан болмаққа» келісті деп жаз­ды («Айқап». Құрастырушылар Ү.Суб­ханбердина, С.Дәуітов. Алматы, 1995 ж., 168 б.).

Белгіленген мешіт пен мектеп­тің ашылып, жұмыс жасағандығы немесе тілек түрінде қалып қой­ған­дығы арнайы зерттеуді талап етеді. Дегенмен, міне, осындай қоғам үшін игілікті істерге байланысты болыс бастығы Бермұхамед Алдияровтың атының аталғаны біраз нәрседен хабар берсе керек.

Ал жоғарыда аталған сот ісінде Бер­мұхамед жөнінде мынадай мә­ліметтер берілген. Патшалық би­лік тұсында ұзақ жылдар бойы бо­лыс басқарушысы қызметін ат­қарған. Атқарған мінсіз қызметі үшін өкіметтен көптеген марапаттар алған, сондай-ақ, мұрагерлікке өтетін құрметті азамат атағын ие­ленген. Әрине, Совет өкіметі үшін бұл саналған марапаттар сонша­лық­ты маңызды емес-тін. Маңыз­ды­сы басқа еді. Ол – 82 жасында сот­қа тартылған Бермұхамед қарияның Алашорда аталатын «контрреволюциялық» ұйымға материалдық және моральдық қолдау жасағандығы еді. Бұл, әрине, советтік сот үшін кеші­ріл­мейтін қылмыс болатын. Соған  бай­ланысты болса керек, Бермұ­ха­мед Алдияров жасының кәрілігіне қарамастан түрмеге жабылады, ал оның үйінде тінту жүргізіліп, ба­ға­лы деген дүние-мүлкі тізімге алы­н­ады. Айта кететін жағдай, тінту ісі Бермұхамед Алдияровтың Троицкі қаласындағы үйінде жүргізіледі. Құжаттарда көрсетіл­ген мекен-жайы: Орал облысы, Троицкі қаласы, Ленин көшесі, 86 үй. Ал Әбубәкір арызында өзінің Троицкі округтік соттық-медици­на­лық дәрігер қызметінде екен­дігін көрсеткен. Соған қарағанда бұл кезде әкелі-балалы Ресейдің Троицкі қаласында тұрғандығы байқалады.

Б.Алдияровтың тінту бары­сын­да тізімге түсіп, конфис­кілен­ген бағалы заттары: медальдары – алтын – 2, күміс – 5, әрқайсысы 112 гр., 5 дана құйма алтын жә­не 16,03 гр. ал­тын порошок түрінде, алтыннан құйылған бір крест (с 3-мя накладными коронами) ж.б.

Әбубәкір Қазақ Орталық Ат­қару Комитетіне жазған арызында әкесінің 56 бас малы (түлік түрінде көрсетпеген – авт.), даладағы қыс­тауда ағаштан тұр­ғы­­зыл­ған үйі, сондай үйінің Троиц­кі қаласында да бар екен­дігін, ол үйге байланыс­ты салық­тың жыл сайын мұқият тө­леге­н­дігін көрсетеді. Әкесіне тиесілі қым­бат мүліктердің, кі­лемдердің, ауыл шаруашылығына қажет құ­рал-саймандардың түгел кон­­фис­кіленгенін айтады. Үкімет­тің цир­кулярында бай ретінде кон­­фискіленген адам міндетті түр­де түр­меге жабылуы тиіс деген нұсқаудың жоқтығына қарамастан әкесінің айдан астам уақыт Қос­танай қаласында абақтыда жат­қанын жазады.

Сот материалдарында Ә.Ал­дия­ровтың әкесі жөнінде осындай мәлімет берілген. Енді дәрігер Әбу­­бәкірдің өзі туралы.

Дәрігер Алдияров Әбубәкірдің жүріп өткен өмір жолынан өз кәсі­бін сыйлайтын және оны сүйген, сол арқылы еліне, Отанына жан-тәнімен беріле қызмет жасаған Аза­маттық өмір жолын көргендей бо­ламыз. Өкінішке қарай, оны күр­делендіріп, қайғылы тағдырға айналдырып жіберген билік жүйе­сі екендігі аңғарылады.

Ә.Алдияров 1881 жылы Торғай об­лысы, Қостанай уезі Сарыой бо­лыстығына қарайтын №10 ауыл­­да өмірге келеді. Әкесі Бер­мұхамед  ұлына орыс білімін беруді қош көріп, Әбубәкірді алдымен Ы.Алтынсарин ұйымдастырған Қос­танайдағы екі сыныпты мектепте, сонан соң Орынбордағы ер балалар гимназиясында оқытады. 1899 жылы Қазан императорлық уни­верситетінің медицина фа­куль­тетіне қабылданған Әбу­бәкір бұл оқу орнын 1904 жылы күміс ме­дальмен аяқтайды.

ХХ ғасыр басында Ресейдің жо­­ғары оқу орындарында білім ал­ған санаулы қазақ жастар аза­маттық ұстанымы тұрғысынан хал­­қына жақын болды деп айту же­­тімсіз болар еді, олардың әр­қай­сысы елінің болашағына өз өмір­ле­рін арнауға даяр тұрды. С.Ас­фен­­­дияров, Х.Дос­мұха­медұлы, С.Шә­лімбеков, М.Шомбалов, А.Досжанова сияқты жоғары бі­лімді дәріг­ерлер ұлт тағдырына қатысты қо­ғамдық істерде алдыңғы қатар­дан табылды.

Осы орайда Ресейдегі ре­волю­ция­­лық өзгерістерге дейін жас дә­рігер Әбубәкір Алдияровтың «Қа­зақ» газеті және «Айқап» жур­на­лы арқылы қоғамдық істерге белсенді атсалыса бастағандығы байқалады. Ол 1914 жылы «Қазақ» газетін тұрақты түрде шығарып тұру мақсатында «Азамат» серік­тестігі құрылғанда оның құрыл­тай­шыларының бірі болды (Кенжетаев Б.А. Казанские учебные за­ве­дения… Казань, 1998, с.74). Осы мезгілде Қазақ оқыған­да­ры­ның арасында өкіметтің өктем отар­шылдық саясатына байланыс­ты қарсылық шаралары қарас­ты­рылып, мәселен, жер мәселесін тал­қыға салатын жалпықазақ съе­зін шақыру туралы пікір алысу жү­реді. Троицкі қаласының құпия по­лициясының қызметкері ротмистр Кучин зиялылар арасын­да­ғы осы мазмұндағы саяси жұмысқа дәрігер Әбубәкір Алдияровтың белсенді түрде атсалысып жүрген-дігін жазған (Орынбор облыстық мемл. архиві, 21 қор, 2 тізім, 618 іс, 235-236 п.п.).

Дәрігер Әбубәкір Бермұха­медұлының азаматтық ұстанымы сынға түскен сәт 1916 жылғы ала­са­пыран оқиғалар тұсы еді. Өмі­рі­нің осы кезеңіне байланысты  ол РСФСР Жоғарғы Сотының Қазақ бөліміне жолдаған  шағым-хатын­да мынадай жағдайды баяндайды:

«1916 жылы қазақ кедейлері Гер­­маниямен екі ел арасында  жү­ріп жатқан майдан даласындағы окоп жұмыстарына алынғанда «Қа­зақ» газеті арқылы олар өзде­рін емдеуге қазақ дәрігерлері мен фельдшерлерін шақырумен болды. Өйткені, қара жұмыстағы жі­гіт­терге орыстілді медицина қыз­м­еткерлерімен өзара түсінісу қиын­ға соққан еді. Сонда бұл би­шара халге тап болған жігіттерге көмек көрсетуге бүкіл Қазақстан­дағы дәрігерлерден жалғыз үн қатқан мен болдым. Пинскінің саз­ды бат­пағы мен жұмысшылар­дың барактарында бит пен бүргеге таланып жүріп отандас­тарыма дәрі­герлік көмегімді бердім. Жал­ғыз мен ғана өз еркіммен ешқандай да бақас есепсіз, ішкі ар-ожда­ным­ның талабына сүйеніп, жеке өмі­рімді қа­уіпке тігіп майдан ше­біне бардым. Жұмысшыларды ел­ге қай­тарғанға  дейін  солармен бір­ге болып, бірге қайт­тым. Бұл айт­­қан­дарымның ақиқат екендігін бұрынғы «Қазақ» газетінде ре­дак­торлық қызмет ат­қарған, ал қазіргі «Еңбекші қазақ» газетінің ред­кол­легия мүшесі Міржақып Дулатұлы растай алды.

1919 жылы мемлекетті аштық жә­не эпидемия жайлаған Азамат со­ғысы жағдайында Троицкідегі 3-свод­тық госпитальда бөртпе, іш, қайта­лама сүзегімен ауырған 900 қызыл әскерді емдеу ісімен ай­на­лысқан дәрі­гер­лердің бірі жұқ­қан дерттен өліп, ал екіншісі сол дерт­пен ауырып жатып қал­ғанда, сол дәрі­герлердің орнында жалғыз қалып, қауіпті эпи­демия­лық  дертпен күрес жүргізіп, жеңіп шық­тым.

Осы атқарған жұмыстарымды санамалап отыруға мәжбүрлеген жағ­дай менің ешқандай да негізсіз сотқа тартылуым еді, сот орындары  менің ширек ғасырлық тозақ отында­ғыдай дәрігерлік ауыр ең­бе­гімді тура бағалап, Қылмыс  Ко­­­дексінің 169.2 бабы бойынша жүргізіліп отырған істен ақтап ала ма ­деген үміт еді. Дәрігер Алдияров».

Дәрігер Әбубәкір Алдияровтың істі болып абақтыда жатқан жағ­дайын естіген Міржақып Дула­тұлы­ның азаматтық ұстанымы ор­тақ досына араша түсуге мүм­кіндігі шектеулі еді. Бұл кезде оның өзі де советтік абақтыда қа­маулы болатын. Дегенмен, әр­қа­шанда әділ­дікке жақ М.Дулатұлы Әбубәкір Бермұхамедұлының аза­маттық ерлігі туралы өз пікірін «дәрігерді Бүкілресейлік құрылтай жи­налы­сына депутат ретінде сай­лауға бол­майды, өйткені ол ха­лыққа зиянды байдың ұлы» деген сөз тарат­қан ел арасындағы кер ауыз­дыларға жауап мақала жазып, онда Әбубәкір туралы мынадай ойды айтқан еді: «Біреуді мақтауға да, жамандауға да болады, бірақ ісіне, сөзіне теріс мағына беру ке­рек емес. …Қысты күні майдандағы жі­гіттер аурудан жүдеп-жадап жат­қанда газетте неше қабат ығлан қы­лынып, тұс-тұсқа телеграмм беріп, хат жазып қазақ докторлар һәм фельдшерлер шақы­рылғанда, алты миллион қазақ­тан табылған жалғыз доктор Әбубәкір Алдияров еді. Себептері бар шығар, әй­теуір онан басқа бір фельдшер, бір док­тор табылған жоқ еді. Енді жұрт, Әбубәкірге алғыс айтудың ор­нына «бұл монархист, жауыз адам деп» қарғыс айтпаса екен дей­міз. Мирякуб».

Халықшыл азаматқа бәрібір тыныштық болған жоқ. 1928 жылы ол Өскеменге жер аударылды. Мүм­кін қудалаудан құтылармын деп Қырғызстанға барып, бір-екі жыл сонда жұмыс істеді. Елге ора­лып, Жамбыл қаласындағы темір жол ауруханасында дәрігерлік қызметте болды. Бәрібір тыныш­тық таба алмады. 1938 жылы атылды. Не үшін? Қазақ ұлты басқа ел­дермен тең, ұлттық мемлекеттігі болсын деген ұстанымда Алашорда құрған әскерде «полк дәрігері қызметін атқарып, гигиена  тақы­ры­бына дәрістер оқығаны үшін».

Міне, осындай замандар бол­ған. Кейінгі ұрпақ елдің өткен та­рихында, күрделі де сын кезеңі­н­де Әбубәкір Бермұхамедұлы Алдияров сияқты Азаматы болғанын ұмыт­паса екен дейміз.