– Өлеңдерің жаман емес екен. Қайда оқыдың, не бітірдің?

– Бітіргенде, – дедім мен кібіртіктеп. – Большевик жеті жылдық мектебін. Осы сәт жаңа ғана іш тартып өлеңдерің жаман емес екен деп отырған ағам жыландай жиырылып сала берді.

– Бәсе, өзім де әдебиет теориясынан бейхабар біреусің-ау деп отыр едім, – деп өлеңдерімді алдыма атып ұрды. Біршама сасып қалсам да:

– Аға, – дедім мен. – Сіз жаңа әдебиет теориясы дедіңіз бе? Ол не? Оны қайдан оқуға болады?

– Әдебиет теориясы, әдебиет теориясы… – деді ол әлден соң, – ол сын ғой.

 

Бар енді, оны саған тәтпіштеп түсіндіріп отыруға уақытым жоқ. Әлден соң:

– Ә-ә-ә, есіме түсті, – деді ол риза көңілмен. – Оны «Жұлдыз» журналы бар ғой. Соның соңғы беттерінен, сонан соң «Қазақ әдебиетінен» табасың. Ол кезде «Қа­зақ әдебиеті» газеті мен «Жұлдыз» журналын екінің бірі, егіздің сыңары жаздыртып алатын. Мен де солар­дың бірі едім. Үйге келісімен, «Қазақ әдебиеті» газетін, одан соң «Жұлдыз» журналын қол­ға алдым. Ағай айтса айт­қандай, жазушы, ақын біткенді сыншылар тілдерінің жет­кенінше сынап-мінеп тақияда сау тамтығын қой­майды екен. Қызыға, құныға оқыдым. Алғашқыда сын­­шының айтқанын айна-қатесіз шындықтың өзі екен ғой деп қабылдасам, бірте-бірте бұл қалай деген сыңай­лы ойға берілетін болдым. Тіпті, оғаштау көрін­гендері де жоқ емес еді. Соның кейбіріне тоқтала кетейін. Сәбит Мұқановтың «Жолдас май» атты өлеңін талдаған сыншы ақын: «Май сынды дерексіз ұғымды жан иесіне ай­налдырып, оған жолдас май деп қайрылады. Сөйтіп де­рексіз ұғымды жан иесі ретінде кейіптейді. Бұл – қа­зақ әдебиетіндегі жаңалық, Сәбеңнің енгізген жаңа­лығы. Олай дейтініміз – жануар да жан иесі. Алайда, біз ешқашанда жолдас айғыр, жолдас сиыр деген емес­піз. Ешқашан да олай демейміз де», – деп пікір түйін­дей­ді.

«Сұлтанмахмұт – діншіл ақын», «Қазақтың бас ақы­ны Абай емес – Тұрмағамбет Ізтілеуов». «Жиыр­масын­шы ғасырдың Гомері атанған – Жәкең». «Сталинге тең таппаған жағымпаз» деген негізсіз пайымдау­лар жарық көріп жатты.

Көп ұзамай қайтсем жұрттың аузына ілігіп, қайт­сем сын­шы атанамын деген кеудемсоқ талайлардың апты­ғын басып, қалың оқырмандардың ой-санасын тура бағыттайтын тура билер – әділ сыншылардың еңбектері ба­сылған кітаптары да қолыма тие бастады. Олардың қа­тары жылдан-жылға көбейіп, нығая түсті. Енді жал­ғыз мен емес, басқа да ондаған, жүзде­ген, бәлкім, мың­даған оқырмандар Есмағамбет Ысмайлов­тың, Шериаз­дан Елеукеновтің, Зейнолла Қаб­доловтың, Мұхтар Ма­ғауиннің, Зейнолла Серік­қа­лиевтің, т.б. толға­ныстарын, зерттеулерін қызыға оқып, өздерінің әдеби талғамдарын тәрбиелеп, «қай шығарма несімен құнды, осал соққан тұсы қайсы?» деген сауалдарды өздерінше пайым­дап, өздерінше пікір қалыптастыра бастады.

Қағылған қалта сарқылған қаражат, жылдан-жыл­ға жалғасқан экономикалық дағдарыс. Еңсені тіктетіп, есті жиғызар емес. «Ашқарын жұбана ма, майлы ас же­мей ме» деп ұлы Абай айтпақшы, міне, осындай ауыр ке­зеңде «Қазақ әдебиеті» газеті рухани аштыққа ұрын­дырмай қажетімізді өтеп-ақ тұр. Жауһар жыр, әсерлі әңгіме мен қатар газет бетінде соңғы жылдары әде­биетіміздің қол жеткен биігі алда алар асуы туралы тол­ғақты да түйінді сынға да кеңінен орын беріліп келеді. Әсіресе, сыншы Әмина Құрманғалиқызының сындары маған қазақ сынын­дағы соны бетбұрыс. Тың құбылыс сынды көрінеді. Сыншының тілі жатық. Айтар пікірін он ойланып, жүз толғанып барып, қағазға түсіретіні байқалады. Сыншы ретінде Әмина байқағыш талғам таразысы да әріптестерінің көбінен озық. Ең бас­тысы, Кеңестік кезеңде қазақ ақындары анадан үйрен­ді, мынадан үйренді деген көбіне дәлел-дәйексіз тықпаланып, оқырманды мезі қылатын жалаң пайымдаудан таза. Әр ақынның жетістігін де, кемшілігін де өз қазанында қайнатады. Өз үнін өзіндік менін қа­тар­дағы оқыр­манның танып-білуіне үлес қосады. Әлгі Кеңестік кезеңде сынға көңіл толмай, әлденені аңсай күткені­міз осы болды ма екен. Қазақтың әдеби тіл тануы­на ешкімнің аласы, бересі жоқ. Қазақы кейіп­те кес­кін­делген сын қол ұшын беріп жатса, қалай қуан­бассың, қалай шаттанбассың. Ал Әмина заман­дасы­мыздың «Жұлдыз», «Жамбыл» журналдарында басыл­ған қазақ ақын-жазушыларының еңбектеріне тал­дауынан осыны таныдым.

Бір сөзбен, мұз құрсаулап, қар көмкерген кеңес­тік ке­зеңнің көбесі сөгілген тұста да қазақ сынының қа­ғанағы қарқ, сағанағы сарқ бола қоймады. Мұны ақын-жазушылар да, қалың оқырман да күн тәрті­бін­дегі мә­селе деңгейінде сөз етісті. Ақыры, сол күнде келіп жет­кендей.

Әмина Құрманғалиқызының өз басымды қуа­ныш­қа бөлеген осы батыл қадамы біреуге ұнар, бі­реуге ұна­мас. Қостап-қуаттайтындар да сын айтушылар да та­бы­­лар. Алайда, «Жарақат орны батырға сым­бат» де­­мек­ші, кім не десе де сыншы Әминаның білімдар­лы­ғын, батыл ойларын жоққа шығара алмас. Бұлай дегенде Әминаның айтқанының барлығы айна-қатесіз деуден аулақпын.

Мәселен, Әминаның «Сынның да естісі бар, есері бар» атты мақаласында сыншыларға «Біреуге бата бе­ріп, отырған кісі неге қателеседі» деуі сәл артық­тау, сәл асығыстау айтылған сынды. Өйткені, «Жаңыл­май­тын жақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ», тіпті қазбалай берсе, клас­сиктерден де жаңсақ айтылған пікір, дұрыс құрыл­ма­ған сөйлем табылуы мүмкін. Өйткені, ақын да, жазу­шы да, тіпті сыншы да – пенде. Ал пендеге қа­телесу, жаңы­лысу тән. Тек бұл «Сені ме» деген ас­тар­лы ойдан туып жатпаса болды да.

Абай: «Білімдіден шыққан сөз талаптыға болсын кез» демеп пе еді. Кейінгі жылдары ойлы сындары-мен кө­рініп жүрген сыншылардың бірі – ақтөбелік Ертай Ашық­баев. Оның да сын мақалаларында қалам­­герлерге де­ген жылылық, ең бастысы, көп сын­шы­ларда кездесе бер­мейтін шынайы білгірлік байқалады. Сол сияқты, төл газетімізде жарық көр­ген сыншы Бағашар Тұр­сын­байұлының «Өмірді білу және жазу» атты сын ма­қа­ла­сындағы «Бір қарағанда, сол өмірді жақсы білетін сияқ­ты. Бірақ одан сонша­лықты бейхабар екендігін де аңғардық. Осы шығар­мада жастардың өмірі жазылды де­генмен, бүгінгі қазақ әдебиеті үшін, қазақ қоғамы үшін қаншалықты өзек­ті тақырып? Ол жағы белгісіз. Шы­ғармада көр­кем баяндау, суреттеу, кейіпкерлердің жан дүниесіне тереңі­рек үңілу онша байқалмайды. Құр­ғақ баяндау бар. Тілдік жұтаңдықты айтпасқа болмас».

Сонан соң ол Дархан Бейсенбекұлының «Қыл тұсау» ро­манының 134-беттен тұратынын айта келіп, қазіргі кез­де қысқа роман жазу сәнге айналған сияқ­ты деуі жазу­шы шығармасы роман деуге татымайды-ау деген көңіл­ге күдік ұялатса, «Екі айдың ішінде жа­зылған шы­ғарма көтерген мәселесі мазмұн ауқымдылығы жа­ғынан да роман деп айтуға келмейді деген түйінін оқы­ғанда білетіндердің роман күрделі сю­жет­ті кесек тұл­ғалы әдеби шығарма деген тұжы­рымы ойға оралды. Де­генмен, Бағашар Тұрсынбайұлы жазушы шығар­ма­сындағы олқы соққан тұстарды сын­ға алса да, бәлкім, «Қыл тұсау» жазушы ізденісінің бір көрінісі шығар. Бүгінгі прозасының бір деңгейі болар деген екен. Осы жолдарды оқығанда «Өсетін елдің баласы бірін-бірі батыр дейді» деген қанатты қағида ойға оралғаны.

Сүлеймен БАЯЗИТОВ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.
Павлодар қаласы.