Аңда-санда Жазушылар одағында бір жиын болғанда, шығармасы жанымызды баураған аяулы жандардың үйіндегі шешелеріміз жиналатыны бар. Бір-бірімен құшақтасып амандасып, келмей қалғандарды сұрасып, шүйіркелесіп, мәз болысып жатады. Сонда сіз ол кісілердің Жазушылар одағына қандай дайындықпен келетінін көрсеңіз. Одаққа, әдеби ортаға деген құрметін, махаббатын сезіне алсаңыз…

Сондай кісілер уақыт өткен сайын азайып барады. Былтырлары Сайын Мұ­рат­бековтың  үйіндегі Мәриям шешеміздің қайт­қанын естіп, мұңайып едік. Енді, міне, жа­қында Рахметолла Райымқұловтың жа­ры, Зейін Шашкиннің қарындасы Мәкиза Райымқұлова-Шашкинаның о дүниелік бол­ғанын естідік. Өмірдің заңына қарсы шық­­қан кім бар, уақыты келген соң, бұй­рық орындалады. Бірақ әрбір жоғалту оның алдында не болғанын түсіндіріп, көңіліңді ортайтып кетеді емес пе…

Ұзақ уақыт араласқан адамдарымның ішін­­дегі ең қартаңы осы Мәкиза апай бо­л­ды-ау деймін. Алғаш рет газеттің жұмы­сы­мен үйіне барғанымда-ақ сексен беске ке­ліп қалған кезі екен. Денсаулығы біраз сыр бер­ген. Бірақ оны өзі мойындағысы кел­мей­­тіндей. Басына аппақ орамал тартып, сау­­сағына жүзік тағып, кірпігін бояп оты­ра­­ды екен. Дастарханын өзі жайып, шай қойып, тамақ ысытып, алдыма қойды. Қа­за­қы жоралғыларды да ұмытпайтын, кейін қалыптасқан қалалық мәдениетті де бойына сіңірген кісі еді.

Кейін газет апарып беруге, одан тағы бір жұ­­мыспен бардым, одан соң еш жұмыс­сыз со­­ғып тұратын болдым. Бармасам, «неге кел­­мей кеттің, неге хабарлас­пай­сың» деп апам өзі қоңырау шалады. Сөйтіп жүріп, үл­кейген кісінің бала кезден бергі есінде қал­ған әңгімелеріне әбден қанық­тым. Ол өзі бір кино түсіруге болатын әңгіме.

Дайырбай, Сағынбай, Зейін деген ағайын­ды үш жігіттің жастық шағы оты­зын­­­шы жылдардың зобалаңына тап келеді. Ал­дымен Дайырбай (Мәкиза апайдың әке­сі) жалалы болып, сотталады. Ел бас­қару­ға араласып жүрген Сағынбай өкпе ау­руынан өледі. Жас әдебиетші Зейін Ал­м­атыдағы зиялылармен бірге ұсталып, Сі­бір­ге айдалады. Сөйткенше Дайырбай жа­засын өтеп ке­леді, бірақ сол тұста соғыс бас­талып, ал­ғаш­қылардың бірі болып ті­зім­ге ілінеді. Ол жақтан ерлік көрсетіп, абы­роймен оралады. Бірақ уайымы – інісі. Зейін аман келсе екен дейді. Жарлығы шық­са да берілмеген ор­денді де қудаламай­ды. Ал Зейін Сталин өл­геннен кейін бір-ақ қай­тып келеді. Кет­кен­де тіпті бозбала еді, енді егде тартып қалған. Бір өкпесінен ай­рылған. Дайырбай да шал болуға айналған. Бі­рақ екеуі осыған да разы. Бейбіт күнде тірі кез­дескендеріне қуа­нады.

Әкесі де, ағасы да халық жауы аталған жас қыз Мәкизаның да жағдайы мәз бол­ма­­ғаны түсінікті. Ағасы Сағынбай сал­ғы­зып кеткен жетімдер үйінде өседі. Әңгіменің осы тұсына келгенде апай өкінішін жасырмайды. Сонда музыкадан сабақ берген орыс мұғалім мені мақтаушы еді, Алматыға барып әнші  боласың деуші еді дейді. Қай­тейін, бұйырмады ғой дейді сонсоң. Бірақ соғыс уағында бір топ келіншек радиодан тың­дап алып, «Қыз Жібек» операсын қой­ған­д­арын, бо­рандатып ауыл-ауылды арала­ғандарын айт­қанда, жадырап кетеді. Дене­лілеу бір әйел Бекежанның рөлін, бой­шаң­дау бір ке­ліншек Төлегеннің рөлін алды, ал өзім ән­шімін, ішіндегі ең жасымын – Жібектің рөлін ойнадым дейді. Оны қайдан үйреніп жүр­сіздер десем, алдында Күләштің орын­дауындағы «Жібектің ариясын» радиодан бер­ген дейді. Со кездің адамдарына тән зе­­рек­тікке, құштарлыққа таңғалмасқа ша­раңыз қалмайды. Одан соң «Қыз Жібек» опе­­расынан бір-екі үзінді айтады. Бекежан­ның сөзін айтып келіп, Құрманбек Жандар­беков қосқан әйгілі күлкіні салады. Сол тұ­­сын телефоныма жазып алғаным да бар еді, қайтыс болғанын естігенде іздеп, тауып ал­дым.

Бірде әншілігі туралы айтып отырып, «Кейінгі кезде көз тиді ме, әйтеуір дауысым дұ­рыс шықпай қалды ғой» деп еді, жарық­тық. Кәрілік дегенді ұмытып кете беретін. Бі­рақ  денсаулығының жоқтығын сөз еткенде, ерте қартайып қалдым, жас күнімнен бей­нет көріп өскендікі ғой деп қиын күн­дерін тағы бір еске алып қоятұғын.

Арғы аталары Бекше Абылай заманында атақты мерген болыпты. Ол туралы Мәшһүр-Жүсіптің жазбаларынан дерек кел­­тіретін. Өз аталары Шәшке де бай бол­ған, қартайғанда қажылыққа кетіп, орал­ма­ған кісі көрінеді. Жоғарыда аталған Дайыр­­бай, Сағынбай, Зейін үшеуі, ұмытпа­сам, осы Шәшкенің үш ұлынан туатын не­­­мерелері.

Мәкиза апаның және бір жиі еске ала­ты­ны – Қазақ энциклопедиясында істеген жыл­дары еді. Мұхамеджан Қаратаевтың жетекшілігімен жұмысты бастағандары, тынбай еңбек еткендері, ол кездегі жұмысқа деген жауапкершілік, осының бәрін еске түсіріп отырып, соңында Мұхамеджан Қа­ратаев еңбегіне сай құрмет көре алмады деп сол кездегі басшылыққа ашуланатын. Тура энциклопедия жарыққа шығар алдында ол кісіні жұмыстан алып тастаған көрінеді.

Барған сайын ол кісіден сұрап, аман­ды­ғын білетін адамдарым бар-тын. Бердібек Соқ­пақбаевтың жары болған Бәшен Бай­мұратованы, Мәриям Мұратбеккелінін сұрай­мын. Ол кісілердің үйіне де сұхбат алу­ға барып, бір-екі рет дәм татқаным бар және сонда дайындаған шағын материалда­рым ол кісілерге де ұнаған екен, бір-біріне қоңы­рау шалып, мақтасқанға да ұқсайды. Жал­пы, ол кісілер газет-журналды қада­ға­лап, бір-біріне хабарласып, байқағандарын ай­тып, талдап отырады екен. Бұл, кейін­гі­лерге де жұқса екен деп тілейтіндей, алдың­ғы зиялы буын өкілдеріне тән әдет болса керек… Бәшен, Бәдеш  (Ғафу Қайырбеков­тың жары), Нәсіп (Жұмекен Нәжімеденов­тің жары) апаларымыздың ғұмыры ұзақ болсын.

Тілеулес пейілін үнемі сезініп, сан рет жы­лы лебізін көрген адам туралы сөзді аяқ­тар тұста алғыс ретінде бір ауыз түйін айт­қың келеді. Жазған, іркіп қалған жайттарды және бір еске түсіріп көргенде «Жил че­ловек…» деген тіркес тілге оралады. Васи­лий Шукшин қолданған орыстың сол бір қа­рапайым қолданысы Мәкиза апайға да дәл келетіндей. Жоқ, кейіпкері де, әңгіменің идеясы да келмейді, тек осы сөз… «Адам өт­ті өмірден». Осылай деп аударуға болар ма екен… Адам өтті ғой өмірден. Арманы үшін күресіп, қиындыққа төзіп, жақсы­лық­­қа қуанып, Құдайдан күдер үзбей, бұйыр­ған жасын жасап, бақиға аттанды. Ал­­дынан жарылқасын. Ұрпағына жақсы­лық берсін. Дұрыс түйін осы-ау деймін ша­­масы…

P.S.: Алматының өзгеруі, қазақы мінездердің сирек кездесе бастауы, бұрынғылардың ұмытылып бара жатқаны – осындай нәрселерді түйсініп, әлдебір сезімге бөленуге болады. Тоқсаныншы жылдардың басында өткен бір кештің бейнежазбасы бар еді, сол еске түседі. Сонда Жәнібек Кәрменов Қасымның «Өзім туралысын» шырқайды. Сахнада, әншінің сыртында таяғына сүйеніп Әбу Сәрсенбаев, одан былай қарай әлденеге көзі жетпегендей, көзін сығырайтыңқырап қарап, жаңағы айтқан Мұхамеджан Қаратаев отыр, кештің басқарушысы болса керек, орта тұсқа Қалдарбек Найманбаев жайғасыпты, одан мына жақ шетте сақалы аппақ болып Тахауи Ахтанов отыр… Сол ән, ақсақалдардың сол отырысы тұтас бір дәуірдің қоштасу кешіндей көрінеді. Қазақ әдебиетінің алтын кезеңі солай аяқтала бастағандай. Бұрынғылар азайған сайын сол аяқталу да соңына таяп келе жатқандай.

Арман  ӘЛМЕНБЕТ.