Қазақ­стан – Конституция бойынша зайырлы мемлекет. Әйтсе де елімізде азамат­тардың діни наным-сеніміне еркіндік берілген. Көп ұлт­ты Қазақ­стан осы күндері «көп конфессиялы Қазақ­стан» деп те аталып жүр. Жә, адамдардың Құдайға деген құлшылығы мен дінін терістеуге немесе тыйым салуға болмас, сондықтан да әртүрлі дін өкілдерінің Қазақ­станда тұрып өмір сүруіне мүмкіндік бар. Алайда дін мемлекет­тің тұтастығы мен қаупсіздігіне қатер төндірмеуі керек. Бұл бізді ғана емес, бүгінгі әлем жұртын ойландырып, толғандырып отырған мәселе. Мемлекет ресми түрде ешқандай дінді қолдамай және барлық діни топтарға тең қарым-қатынас жасау арқылы зайырлылық саясатын ұстана ала ма? Бүгінгі заманауи мемлекет­тер дінге қатысушы ма, әлде рет­теп бақылаушы ма? Кеше бұл жағдай қалай болып еді? Енді қалай болады? Сұраққа діндер тарихын зерт­теуші әрі заңгер Сырым Әбілдің мақаласынан жауап іздеп көрейік.

Редакция

Рим әлемді үш рет бағындырды деген тұжырым қазіргі еупропацентристік, әлемдік өркениет шеңберінде жалпы мойындалған. Таратып айтатын болсақ, Гай Марийдың әскери реформасының негізінде легиондық типтегі мобильді және маманданған тұрақты қарулы күштер құрылып, нәтижесінде ұланғайыр аумақтар әскери күшпен бағындырылғаны жалпыға мәлім. Ондай әскери жаңашылдық Ескендір Зұлқарнайын, Ганибал Барка сынды қолбасшылардан да табылған. Бірақ, тек әскери күшпен жаулап қана қоймай, отарлау және унификациялау саясатын жүйелі түрде жүргізетін Рим империясы әлемді екінші кезекте өзінің құқықтық жүйесімен бағындырды. Тіпті заманауи Қазақ­стан да романо-германдық кодификациялық құқықты әлі күнге де­йін ұстанып келеді.
Біздің заманымыз деп жыл санауды біз Иса Мәсіхтің туған сәтінен бастаймыз ғой. Бірақ оның дүниеге келіп, 33 жасында «диструктивті діни наным-сенім» таратқаны үшін өлім жазасына кесілген мезет пен 313 жылы император Константиннің христиан дінін өзге діндермен теңестірген Милан эдиктісі, 325 жылғы Никедегі Вселенский соборындағы христиан дінінің негізгі догматын орнатудың арасында 3 ғасыр бойы христиандарды жаппай қудалау саясаты жүргізілген. Жаңа мемлекет­тік дінмен Рим тағы да әлемдік өркениет­тің төрінен орын алды.
Бірақ 325 жылғы бекітілген христиан дінінің доктринасы мен ке­йінгі жылдардағы доктринаның арасында біршама айырмашылықтар бар және ондай өзгерістер, әлбет­те, мемлекет­тің ұлт­тық қауіпсіздік мәселесінің қажетіне сай енгізіліп отырған. Мәселен, бастапқыда христиан діні күш қолданудың ешқандай формасына рұқсат бермеген. «Бір бетіңнен ұрса, екінші бетіңді тос» деген ұстанымды естіген боларсыздар. Енді түсініктері мүлдем бөлек остгот, вестгот, ғұн, Орталық Азиядан ағылған түрлі тайпалар, бір сөзбен айт­қанда «варварлар» шапқанда, «Құдайдың жіберген қаһарына қарсы біз не істей аламыз?», – деп, жауды тізерлеп қарсы алған халықты елестетіңіздерші?! Осы орайда христиан дінінің мемлекет­тік қауіпсіздікке теріс әсері болғаны сөзсіз.
Әулие Августинді қоспағанда бұл мәселені түбегейлі Аквиндік Фома шешіп берген. Ол күш қолданудың үш ережесін енгізген. Фома Аквинский (1225–1274 ж.ж.) әділет­ті соғыс теориясын (just war theory) дамытқан ең ықпалды теологтардың бірі болды. Ол Августин Блаженный және басқа ерте христиан ойшылдары ұсынған идеяларды жүйелеп, формализациялады. Өзінің «Сумма теологиясында» (Summa Theologiae) ол күш қолдануды моральдық тұрғыдан ақтауға болатын жағдайларды талқылады.

Фома Аквинскийдің әділет­ті соғыс ілімінің негізгі принциптері

Заңды себеп (iusta causa): Соғыс әділет­тілікті қалпына келтіруге бағыт­талса, мысалы, өз-өзін қорғау немесе ұрланған мүлікті қайтару үшін жүргізілсе, ақталуы мүмкін.
Заңды авторитет (legitima auctoritas): Күш қолдануды заңды билік санкциялауы тиіс. Орта ғасырлар контекстінде бұл соғысты тек билеушілер немесе мемлекет­тік билік жариялай алатынын білдіреді.
Дұрыс ниет (recta intentio): Күш қолданудың мақсаты кек алу немесе жаулап алу емес, әділет­тілік пен бейбітшілікке жету болуы керек.

Өзін-өзі қорғау және мүлікті қорғау

Фома Аквинский өзін-өзі қорғау және мүлікті қорғау мәселелерін де талқылады. Ол адамның өз-өзін қорғау­ға табиғи құқығы бар екенін мойындады, бірақ бұл рет­те күш қолдану қауіпке пропорционалды болуы және зиянды азайтуға бағыт­талуы тиіс екенін атап өт­ті.

Аквинскийдің өзін-өзі қорғау қағидалары

Қосарлы әсер қағидасы: Әрекет­тің екі әсері болуы мүмкін: біреуі қалаулы, екіншісі қалаусыз. Мысалы, өзін-өзі қорғау жағдайында қалаулы әсері – өз өмірін қорғау, ал қалаусызы – шабуылдаушыға зиян келтіру. Аквинский егер зиян кез­дейсоқ әсер ретінде келтірілсе, онда бұл моральдық тұрғыдан рұқсат етілуі мүмкін деп есептеді.
Пропорционалдық: Күш қолдану қауіпке пропорционалды болуы тиіс. Зиянды болдырмау үшін ең аз қажет­ті күш қолданылуы керек.
Қажет­тілік: Күш тек өз-өзін немесе мүлікті қорғау үшін шын мәнінде қажет болған жағдайда ғана қолданылуы керек.
Осылайша теологиялық доктрина мемлекет­тің қажетіне сай реформациялануы ұлт­тық қауіпсіздікті қамтамасыз етіп, заманауи қарулы қақтығыстар құқығының негізін қалыптастырғанын көреміз. Бұның астарында не жатыр?! Тарихтан сабақ алатын болсақ, демократиялық қоғамда діни саланы репрессивті, жазалаушы нормалармен шектеп рет­теу, тек дискриминацияланған топтардың радикалдануына алып келеді. Мемлекет дін бостандығын негізсіз шектемей отырып, қоғамдағы консенсусты қамтамасыз етуі керек.
Мемлекет әртүрлі діни топтар арасында үйлесімді қарым-қатынас орнатуға және діни қақтығыстардың алдын алуға бағыт­талған түрлі әдістер арқылы дін саласындағы келісімді қамтамасыз ете алады. Міне, негізгі әдістер:
1. Заңнамалық шаралар
1.1. Діни бостандықтарды қорғау:
Мемлекет азамат­тарға өз дінін еркін қолдануға немесе ешқандай дінді ұстанбауға мүмкіндік беру арқылы діни бостандыққа конституциялық құқықты қамтамасыз етуі керек. Заңдар діни азшылықтарды кемсітушілік пен қудалаудан қорғауы керек.

1.2. Діни ұйымдарды рет­теу:
Мемлекет діни ұйымдардың ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз ету үшін оларды тіркеу ережелерін белгілей алады. Мұндай шаралар діни лидерлердің экстремизмі мен теріс қылықтарының алдын алуға көмектеседі.
Бұл функция шеңберінде діни ұйымды тіркеудің алдында ең бастысы ол діни ұйымның доктринасы толерант­тылық принципері мен мемлекет­тің конституциялық құрылымына қайшы келмеуі керек. Егер де қандай да бір діни ағым еліміз теократиялық мемлекет­тік нысанға өтіп, діни нормалар заң жүзінде бекітілу керектігін көздесе, онда ол конс­титуциядағы зайырлылық принципіне қайшы келеді. Ондай діни ұйымдарды тіркеуге рұқсат бермеу негізді. Ал конституциялық құрылымды өзгерту тек демократиялық-құқықтық процесстер арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
2. Толерант­тылық және инклюзивтілік саясаты
2.1. Толерант­тылықты насихат­тау:
Мемлекет азамат­тар арасында діни толерант­тылық пен өзара сыйластықты насихат­тауға бағыт­талған науқандарды бастауы мүмкін. Бұл білім беру бағдарламаларын, конференцияларды және қоғамдық іс-шараларды өткізуді қамтуы мүмкін.
2.2. Дінаралық диалогты қолдау:
Мемлекет әртүрлі діни топтар арасындағы диалог үшін форумдар мен платформаларды ұйымдастыруға ықпал ете алады. Мұндай бастамалар өзара түсіністік орнатуға және қақтығыстарды бейбіт жолмен шешуге көмектеседі.
3. Білім беру бағдарламалары
3.1. Дінтану пәндерін енгізу:
Мектептер мен университет­терде студент­терге әртүрлі діндердің негіздерін, олардың тарихы мен мәдени дәстүрлерін үйрететін дінтану курстарын енгізуге болады. Бұл көкжиектің кеңеюіне және басқа нанымдарды құрмет­теуге ықпал етеді.
3.2. Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету:
Білім беру бағдарламалары студент­тердің діни келіспеушіліктерге барабар жауап беруі үшін сыни ойлау мен жанжалдарды шешу дағдыларын үйретуді қамтуы керек.
4. Әлеумет­тік және мәдени бастамалар
4.1. Мәдени іс-шараларды қолдау:
Мемлекет діни және мәдени дәстүрлермен алмасуға ықпал ететін мәдени іс-шараларға қолдау көрсетіп, демеу­шілік жасай алады. Мұндай іс-шаралар әртүрлі діни топтар арасындағы түсіністік пен құрмет­ті жақсартуға көмектеседі.
4.2. Діни мерекелерді тану немесе мойындау:
Мемлекет әртүрлі конфессиялардың негізгі діни мерекелерін мойындай алады және тойлай алады, бұл осы мерекелердің діндарлар үшін маңыздылығын құрмет­теуге және мойындауға ықпал етеді.
5. Бейтараптық саясаты
5.1. Секуляризация:
Мемлекет ресми түрде ешқандай дінді қолдамай және барлық діни топтарға тең қарым-қатынас жасау арқылы зайырлылық саясатын ұстана алады. Бұл бір діннің басқалардан артықшылығын болдырмауға көмектеседі.
5.2. Діни экстремизмнен қорғау:
Мемлекет заңды шараларды қолдана отырып және азамат­тардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін халықаралық ұйымдармен ынтымақтаса отырып, діни экстремизм мен зорлық-зомбылыққа белсенді қарсы тұруға тиіс.
Бұл әдістер қоғамда діни келісімді орнатуға ықпал етуі мүмкін. Ең бастысы –діни бостандықтарды қорғау мен қоғамдық тәртіпті сақтау, әртүрлі нанымдарды құрмет­теу және діни қақтығыстардың алдын алу арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ету. Қазақ­стан дін саласында осы бағыт­ты ұстанып отырған мемлекет ретінде әлемге танылып келе жатыр.

Сырым ӘБІЛ