ОН ЖАСАР БАЛАҢ ӨЗ АНА ТІЛІНДЕ СӨЙЛЕЙ МЕ?
НЕМЕСЕ ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК
«Қазақ тілі бай, таза іргелі жұрт тілі деп бәріміз айтамыз… Бірақ құр бай, таза деумен тіліміз өздігінен сақталып, әдебиетіміз өрбіп кете ала ма?» деп шырылдаған Міржақып Дулатовты ғасыр бұрын алаңдатқан Тіл мәселесі бүгінгі қазақ қоғамының да жан жарасына айналған. Бұл тақырыпты айта-айта әбден жауыр қылғанымызбен, одан ана тіліміздің мәртебесі биіктеп, қолданысы кеңейетін түрі жоқ. Тіпті, туған тіліміздің дәрежесін калька деңгейіне дейін төмендетіп қойып, жарқын болашақ, Мәңгілік ел туралы асқақ арманмен алданып жүрген Қожанасыр кейпіміз өзімізге ұнайтын секілді көрінеді кейде. Ал көршілес Ресей жұртында жүз миллионнан астам адам сөйлейтін орыс тілінің мәселесі ұлт тағдырымен барабар қарастырылып, қаржыландырылып келеді. Әсілінде әлемнің екі жүз жетпіс миллион тұрғыны өз ойын еркін жеткізе алатын француз тілін француздардың қалай қорғаштайтыны да саңылауы бар пендені біраз ойға жетелесе керек еді. Ал біз ширек ғасыр бойы «қазақ қазақпен қазақша сөйлессін» ұранын жүзеге асыра алмай далмыз. Осы орайда тіл тағдырының ұлт қауіпсіздігінің кепілі болатын себебін мамандарымыз арқылы тағы бір дәлелдей түсуді жөн санадық. Жаттанды тақырып, жауыр әңгіме деп сөге жамандамассыздар…
– А.Байтұрсыновтың «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – Тіл. Сөзі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады. Ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады», – деп тіл мәселесінің маңызын ашып бергеніне де бір ғасырдан асып кетті. Ал біз әлі күнге тілдің ұлт қауіпсіздігінің негізі екендігін дұрыс түсіне алмай келеміз. Тіл мен ұлттың егіз ұғым екенін шын сезініп, нақты шараға көшу үшін бізге не қажет деп ойлайсыз?
Анар САЛҚЫНБАЙ,
филология ғылымының докторы, профессор,
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті:
– Құқықтық, демократиялық елде кез келген ойды, идеяны, не ілімді күштеп қабылдату мүмкін емес, ал тіл – ерекше рухани құбылыс болғандықтан қажеттілік туындағанда ғана адам бөтен тілді саналы түрде, өз қалауымен үйрене бастайды. Яғни онда қызығушылық, мотивация туындайды. Қазақ тілінің жағдайы қандай еді, тіл саясаты қалай жүргізілді, бүгінгі ахуалы мен болашағы қандай болмақ деген сұрақтардың туындауы, әрине, заңды. Бұл, әсіресе, соңғы кезде айтылып жүрген үш тілділік туралы реформамен байланысты деп ойлаймыз. Қазіргі қоғам қазақ тілінің қажеттілігін сезініп, түсіне бастады және қазіргі кезде өз басым, өзге диаспора өкілдеріне емес, ана тілін білмейтін қазақ ұлтының өкілдеріне қатысты реніш айтқым келеді. Жасыратыны жоқ, қазіргі білікті мамандардың арасында орыс тілінде білім алғандар, қазақ тіліне шорқақ қазақтар әлі де көп. Дәрігер, инженер, ғалым, өз мамандығын жақсы біледі, оның қоғамға берері көп, бірақ қазақшаға шорқақ. Сондықтан дұрыс тіл саясаты мәжбүрлеуден гөрі, ынталандыруды көздегені жөн.
Біздіңше, тіл мен ұлттың егіз ұғым екенін шын сезініп, нақты шараға көшу үшін, ең алдымен, әлеуметтік-саяси маңызы бар қызметкерлер, халықпен сөйлесетін лауазым иелері, мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік тілді білуі – олардың қызметке алынуының басты шарты болуға тиіс. Қазіргі жағдайда мемлекеттік қызметке өту үшін ҚазТЕСТ бойынша тест тапсырылады. Алайда, бұл тек формальды. Өзге тестен алған балы төмен болса, мемлекеттік қызметке жіберілмейді, ал мемлекеттік тілден алған нәтиже оның қызметке қабылдануында ешқандай роль атқармайды. Осыны терең зерделеп, тапсырылған емтиханның ролін кеңейту керек деп есептейміз.
Екіншіден, қазіргі енгізілгелі отырған үш тілділік туралы реформа бойынша, қазақ тілі мен әдебиеті, Қазақстан тарихы пәндері орыс мектептерінде қазақ тілінде жүргізіліп, кейінгі алынатын мемлекеттік емтихандардың (немесе тестің) құрамына міндетті пән ретінде қазақ тілінде тапсырылатындай етіп енгізілсе, қазақ тілін меңгеруге қажеттілік артады.
Тағы бір мәселе тікелей қазақ тіл біліміне, тіл ғылымына қатысты. Жалпы ғылымға да, ғалымға да ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Қазіргі кезде қазақ тіл білімінің сапалық дамуы, тілдік зерттеулер назардан тыс қалмағаны жөн. Тіліміздің жағдайы уақыт өте келе өзі-ақ түзеледі деп қол қусырып қарап отыруға болмайды.
Орынай ЖҰБАЕВА,
филология ғылымының докторы,
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты
Грамматика бөлімінің меңгерушісі:
– Қазақстанның бүгінгі жай-күйін және келешектегі даму бағытын сөз еткенде, өткен тарихын да әрдайым есте ұстап, тарихтан тағылым алған абзал. Ұлттық идеяның өзегі тіл екені белгілі. Тіл – халықтың рухы, халық рухы тіл арқылы көрінеді. Тілдің тағдыры мен ұлттың тағдыры тығыз байланысты. Нақты шара ретінде мемлекеттік тілге деген талапты күшейту керек, жұмысқа орналасатындар үшін мемлекеттік тілді міндеттеу керек, қоғамда қазақ тіліне деген қажеттілік тудыру керек, қазақ тілінің ғылым тілі, білім тілі ретіндегі қызметін арттыра түсу керек. Жалпы, барлық салада қазақ тілінің қоғамдық қызметін күшейту керек, бұқаралық ақпарат құралдарындағы тіл тазалығын сақтау керек, қазақша мәтіндердің сапасын үнемі қадағалап, тілдік нормалардың бұзылмауын талап ету керек. Қазақтілді бағдарламалардың санын арттыру керек, көрерменнің орыстілді бағдарламаларды көріп жүріп, орыс тілін тез меңгеріп кететіні сияқты, қазақтілді бағдарламаларды, қазақтілді арналарды көбейтіп, сапасын арттыру керек. Құжаттардың мемлекеттік тілде болуын, ресми, іскери қатынаста қазақ тілінің қолданылуын талап ету қажет. Мемлекеттік органдардағы қызметкерлердің мемлекеттік тілді білуін талап ету қажет, қазақтілді оқулықтардың сапасын арттыру қажет. Жарнама мәтіндерінде, көшедегі жазуларда қазақ тілінің нормалары қатаң сақталуын талап ету, мәтіндерден қазақ тілінің көркемдігі байқалып тұратындай, сөз оралымдарына сүйсініп, жаттап алатындай деңгейде, дұрыс әрі сауатты аударылуына мән беру қажет. Қазақтың шешендік өнерін дәріптейтін сайыстар ұйымдастырып, бәйге жариялау, т.с.с. қажет деп ойлаймын. Бұл шараларды тек сөз жүзінде айтып қоймай, нақты іспен жүзеге асыру қажет.
Досай КЕНЖЕТАЙ,
философия және теология ғылымының докторы, профессор,
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті:
– Ұлттың болмысы мен мінезі тұтас болса, ол ұлттың мәдениеті де күшті деген сөз. Мәдениет деген ол ғарыш, болмыс. Қазақ сол ғарышқа тіл арқылы енеді, болмысын табады. Демек, ұлт пен мәдениет тұтас болады. Мәдениеттің ең бірінші қабаты – тіл. Сондықтан бір ұлт өзін сақтағысы келсе, оны сақтайтын екі тұғыр бар: біріншісі – тіл, екіншісі – мәдениеті. Тіл – қазақ болмысының мәні. Сол мән арқылы ғана қазақ өзін сақтап, өзін дамыта алады. Тіл арқылы қазақ әлеміне кіре аласың. Тіл – ұлт болудың ең басты шарты әрі қаруы. Ал тілін білмей қарусыз қалған адам, басқаның тілі мен мәдениетіне, соның болмыстық баспанасына бас сауғалап кіреді. Ондай адамда болмыс та, мінез де қалмайды. Қазақ тілі қазақтан басқа ешкімге қажет емес. Бүгін соны ойлайтын, сезінетін, түйсінетін қазақтар мен қазақ билігі керек. Мемлекеттік және қоғамдық қабаттар үндестікте, үйлесімділікте қазақ болмысын жасауға, дамытуға талпынып, қамқор болмаса, қазақ болмысына қауіп төніп тұр. Бұл сана «ұлттық мен» және саясат мәселесі. Қазір қарап отырсам, осы үш тұғыр да өлімші күйде. Сана да жетім, ұлт та шалажансар, саясат та қазақтан басқа арнаға ойысқан.
Ғазиза ШОЙБЕКОВА,
Қазақ мемлекеттік Қыздар педагогикалық университетінің қауымдастырылған профессоры м.а.,
филология ғылымының кандидаты:
– Ұлтты ұлт ретінде танытатын, біртұтастығын көрсететін тіл, жер, салт-дәстүрі, ең соңында сенімі, яғни діні. Неге дінді ең соңында айтып отырмын? Оның бірден-бір себебі – дін өте өзгермелі, тұрақсыз. Түркі жұрты Алласын танымаған шақта да, тәңіршілдік кезеңінде де түркі болып өмір сүрген. Бірақ осы кезеңдердің бәрінде де түркілердің өздері белгілеген аймағы (жері), тілі, салты мен ғұрыптары болған. Сондай-ақ, сол ата тіл, бабамыздан қалған мұра – жер, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан салт-санасы бүгінге дейін жалғасып келеді. Осы жалғастықты сақтап келе жатқан жалғыз тін, өзек – тіл. Егер өзек болмаса, ағаш та өсіп өне алмайды, бойына нәр, су бармаған ағаш жапырағын кеңге жая ала ма? Жоқ! Ендеше, ұлттың өзегі – тілі жоғалса, ұлттың да жоғалатыны анық. Бізде байқатпай оккупациялау әдісімен отарлау саясаты жүріп жатқан секілді. Бүгінде ұлттың көш басында тұрғандар бұл мәселені анық, айқын түсінгенімен, қолдарында қайран жоқ сияқты. Соның басын қайтарып ала алмайтындай деңгейге жеткен секілдіміз. Сол себепті ұрпақ тәрбиелеуші аналар, мектеп мұғалімдері, университет оқытушылары жаһанға жар салмай-ақ, әр баланың бойына өзінің қазақ екендігін мақтан тұтарлық сезім тудырса, тілінің ғажаптығын сезіндіре алса, жер иесі өзі екендігін санасына құйса, сонда ғана жаңа ұрпақпен жаңа леп келер еді. Мәселені жас ұрпақтан бастамайынша, тіл мен ұлт мәселесі шешілмек емес. Егер ата-ана сенің болашағың ағылшын тілімен байланысты, ағылшын тілін оқы деп емес, (мейлі үштұғырлы тіл саясаты үстемдік құрса да, оны қағаз деп қана қарап, іс жүзінде отбасы саясатын ұлттық сипатта жүргізсе) ұлттық тілің қазақ тілі, бірақ бұл тіл де керегіңе жарар деп дұрыс бағыт берсе ғана жағдай оңалады деуімізге болады. Бұл үшін мемлекеттік тұрғыдан арнайы бағдарлама қабылдану шарт емес, ең бастысы ата-ана, мектеп мұғалімі бала санасын ұлттық тіл негізінде қалыптастыруы керек. Ол үшін мектептің ағылшын тілі пәні мұғалімі «сендерге ағылшын тілінсіз болашақта қиын болады» деген сөзді мүлде айтпағаны абзал. Әр сыныптағы тақтаның төбесінде А.Байтұрсынұлының, Ә.Бөкейхановтың, Міржақып Дулатовтың сөздері жазылып тұруы тиіс. Сонда ғана әлгі сөзді күн сайын оқитын баланың санасы дұрысталады. Сана дұрысталған соң, ұлт та дұрысталады деп ойлаймын.
– Қазақта «тілін білмеген түбін білмейді» деген сөз бар. Яғни тіл – ұлттың түп тарихының айнасы. Тілін ұмытқан адам кешегісінен қол үзетіні белгілі. Сонда өз тілінен мақұрым мәңгүрттіктен, тіл тазалығына мән бермейтін немқұрайлылықтан, тілін білмегеніне арланбайтын намыссыздықтан сақтанудың, олардың алдын алудың жолы қандай?
Анар САЛҚЫНБАЙ:
– Жалпы, тілді тек қатынас құралы деп қарау дұрыс емес. Әрине, қазақ халқы үшін тілдің орны қашанда бөлек, өйткені адами қасиеттер мен тәрбиенің негізі, намыс, ар, Отан туралы түсініктер, ақыл-ойдың дамуы мен мәдени құндылықтардың негізі тіл арқылы қаланады. Ана тілін білу, өзі тұрып жатқан елдің тарихын, тілін білу – әрбір мәдениетті адамның парызы. Жасы келген өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілді білмеуі қоғам үшін маңызды емес. Бірақ кез келген мәдениетті азамат, оқыған, жоғары білімі бар, мемлекеттік қызметте еліне қызмет етемін деген немесе халыққа қызмет көрсету бизнесіндегі адамдар тілді білмесе, өз қызметкерлеріне талап қоймаса, оның бизнесі дамып кетеді деу қиын. Қазіргі таңда мемлекет тілдің құқықтық нормалары анықталған, ендігі жұмыс – жас ұрпаққа бала-бақшадан, мектептен бастап дұрыс тәрбие беру, тілді дұрыс үйрету.
Ал қазақ баласының қазақпен қазақша сөйлесе алмауы – қасірет. Қазақ қазақпен қазақша сөйлесіп, пікірлесіп, ойын жеткізіп, көркем шығармамен сусындап, оқып, оқығанын көңіл көзімен тоқып отырмаса, сөреде қаптап тұрған кітаптар тілімізді сақтай алмайды. Атам қазақ тілдің мәйегін ауызекі сөйлеу тілінің шеберлігі негізінде қалыптастырып, дамытқан ғой. Бүгінгі дамыған мемлекеттердің қайсысын алсаңыз да, ауызекі сөйлеу тілінің жетік болуына ерекше көңіл бөледі де, тілді оқыту үдерісінде де осы қағиданы басты негіз ретінде таниды. Қазіргі қазақ мектептеріне арналған қазақ тілі оқулықтарының басты концепциясы кеңестік кезеңдегі формальдық бағыт екені көңіл қынжылтады. Қазіргі оқушыдан «ана», «әке», «Отан» сөзінің мағынасын сұрап көріңізші – атау тұлғалы деректі зат есім деп, абстрактілі терминдік ұғыммен жауап береді. Ал оның мағынасын талдау, мәнін түсіну, «ана» сөзінің қасиеті мен киесін ұғу – оқушы үшін мүлде танылмаған ақпарат. Біздіңше, мектеп табалдырығынан бастап оқытып жүрген қазақ тілі оқулықтарының сипатын формальдық бағыттан өзгертіп, сөздің құдіретін ұқтыру үшін, мағынасы мен мәнін түсіндіретін, бағасын ұқтыратындай жаңа қызметтік мағыналық бағытта оқытатын уақыт жетті. Қазіргі реформалық жаңарулар кезінде біз осындай келелі мәселелерді алға тартуымыз қажет.
Орынай ЖҰБАЕВА:
– Бұл тығырықтан шығудың бірден-бір жолы – ұлттық рухты ояту деп білемін. Қазақтың терең тарихын білген ұрпақ ешқашан тіліне селқос қарамайды, ұлт мүддесі жолында аянбай еңбек еткен қазақ тарихындағы тарихи тұлғаларды мақтан етіп, өз елінің патриоты болады. Тарихтан тағылым ала отырып, болашағының жарқын болуы үшін де өз үлесін қосуға тырысады. Елбасымыздың: «Тарихты жеңіл-желпі аңыз сөздердің жиынтығы деп қарайтын адамдар шынында да тарихтан тағылым ала алмайды. Өткенге қарап, ертеңіңді түзе!» – деген сөздерін әрдайым жадымызда ұстауымыз керек. Сондықтан бұқаралық ақпарат құралдары арқылы төл тарихымызды насихаттайтын, Қазақ елінің бірлігі, біртұтастығы жолында күрескен, елдің ертеңі үшін тер төккен тұлғалардың, қайраткерлеріміздің ерлігін, батырлығын паш ететін бағдарламалар санын көбейтіп, насихат жұмыстарын жандандыру қажет.
Досай КЕНЖЕТАЙ:
– Өзі тіл – рухани баспана, ұлт баспанасы, болмысы. Бұл жауапкершілікке барып тіреледі. Мемлекеттің негізін мәдениет құраса, сол мәдениетті де керек қылатын отбасы. Ата-ана және бала қатынасы, үш уақытты жалғап жататын көпір. Тілдің өткені, бүгіні мен болашағы осы отбасы деген кеңістіктің мүшелеріне байланысты. Одан шығып қазақтың мәдениет сахнасында еркін жүзе аласың. Ал енді сол мәдениетті сақтау, таза ұстау үшін де саяси ерік, билік те қазақтыкі болу керек. Қазақ қазақ тілінің тасушы ретінде тіліне жауапты, мемлекет те қазақ болмысы мен мәдениетін сақтауға, дамытуға жауапты екендігін сезініп, ортақ платформада тоғысып жатса мәселе шешіледі. Оның саяси тетіктері мен қоса ішкі психологиялық қырлары да бар. Қазақ та, ұлт та, Мемлекет те өзінің «Меніне» оралуы шарт. Ол танудан, білуден, сезінуден тұрады. Тілін танымақ түгіл білмесе, қалай сезінеді. Сезінбесе қалай жауапкершілігі оянады. Жауапкершілік жоқ жерде қазақ ұлттық құндылықтарынан жаттанады. Жаттану деген мәңгүрттік емей немене?
Ғазиза ШОЙБЕКОВА:
– Кеңестік заманда ұлтымыз тілінен, тарихынан ажырап қалу қаупі тұрғанда І.Есенберлин, Ә.Кекілбаевтар ұлт тарихы туралы шығармалар жазды. Ал әдебиетшілер, тарихшылар бұл туындыларды насихаттап, ұлттың осы туындыларды оқуына түрткі болып, «тіл арқылы түбін білуге» жол көрсетті. Осылай қазақ тарихы жаңаша көзқараспен қайта қаралып, жазыла бастады. 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісіне шыққан азаматтар жиырманың үстіндегі өрімдей жастар еді. Осы өрімдей жастарға сол кісілердің тарихи шығармаларының әсері болғандығына сенімдімін. Қазаққа осылай тәуелсіздік келіп еді. Ал енді бірінші сұраққа берілген жауаптағы секілді жаппай қазақыландыру мәселесі саясатқа қарамай іштей жүргізіле берсе, тағы бір 10 жылда таза қазақи ұрпақтың өсіп келе жатқандығын көретін боламыз.
– «Нағыз түрік затты халық тілі – біздің қазақта» деген екен Ә.Бөкейхан. Шынында да өзге түркі тілдерімен салыстырғанда қазақ тілінің саф таза күйінде сақталғандығына көне жәдігерлердегі жазбалармен танысқан сайын көз жеткізе түсуге болатын секілді. Тіл маманы ретінде бұған пікіріңіз қандай?
Анар САЛҚЫНБАЙ:
– Жалпы, түрік тілдерінің бірі олай, бірі бұлай деуден аулақпын. Қазақтың тілі мен мәдениетінің үзілмеген тарихы бар. Халық жадында қатталып, ескілік жәдігерлерде сақталған мұраларды зерделеу – теңіз астынан маржан тергендей күрделі іс.
Ал бүгінгі қазақ тілінің тарихын зерттейтін ғалымдар бар ма, қазақ тілінің тарихи грамматикасын, лексикалық жүйесін бүгінгі заманауи ғылыми бағыттар бойынша тәуелсіздік тұсында зерттелуі қандай деген сұрақ бұдан да маңызды. Шындап келгенде, өзге түрік ағайындармен салыстырғанда, бүгінде көне қазақ тілін зерттеп, зерделеп жүрген ғалымдар некен-саяқ. Көне түркі, ескі түркі жазбаларын қазақ тілімен салыстыра зерттеп, зерделеп жүрген, сол тарихтың соңына түсіп ізденіп жүрген ғалым жоқтың қасы. Сондықтан қазақ тілін өзге тілдерден артық кем деп айту үшін, оны ғылыми тұрғыдан зерттеп, дәлелдеу қажет. Бүгінгі таңда қазақ тілінің тарихын зерделеп отырған, соған қатысты ғылыми деректерді, тарихи ескерткіштерді жинақтап, лингвистикалық аяда талдап отырған не бір орталық, не бір институт жоқ екені рас. Менің америкалық досым: «Сіздерде қазақ тілін зерттейтін институт жоқ. А.Байтұрсынұлы атындағы институт Тіл білімі институты деп аталады» дегенде, үндей алмай тілімді тістеген едім. Көне қазақ тілінің тарихи болмысын, сипатын талдап, оны қазіргі қазақ тілімен, өзге түрік тілдерімен салыстыра зерттеп, тіліміздің тегін аршып көрсету үшін ғылыми негізін жүйелі айқындау маңызды. Түрік жұрты ескерткіштердің мәтінін зерттеуде әлдеқайда ілгері кетті. Бізде бұл ақсап тұрған сала.
Орынай ЖҰБАЕВА:
– «Шора» журналының 1913 жылғы 4 санында жарияланған «Қазақша сөз жазушыларға» атты мақаласында А.Байтұрсынұлы қазақ тілінің фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктерін басқа түрік тілдерімен салыстыра келіп: «Растыққа жүгінсек, түріктің тұнық тілі, түзу емлесі қазақта… ХХ ғасырға шейін түріктің тілін аздырмай, асыл қалпында алып келген тіл турасындағы абырой мен алғыс қазаққа тиісті. Атаның аздырмай берген мүлкін, қолымызға алып быт-шытын шығарсақ, ол ұнамды іс болмас», – деп тұжырым жасаған еді. Қытай Халық Республикасы Бейжің қаласындағы Орталық Ұлттар университетінде дәріс оқығанымда университеттің студенттері мен магистранттары тіл тарихы, көне түркі тілі, жазба ескерткіштер тілі бойынша филология ғылымының докторы, профессор Еркін Ауғалидің дәрістерінде ескерткіштердің тіліндегі көптеген сөздер басқа ұлттарға (оның ішінде, түркі халықтарының өкілдеріне де) түсініксіз болып, қиындық тудырып жатқанда қазақтар оларды жатсынбай, бірден ұғатынын, ол сөздердің етене жақын таныс болып шығатынын айтып, бойларын мақтаныш сезімі кернейтінін әңгімелеп беріп еді. Қазақ тілі мен көне түркі жазба ескерткіштері тілінің лексикалық, фонетикалық, морфологиялық ұқсастықтары туралы филология ғылымының докторы, профессор Ғұбайдолла Айдаровтың зерттеу еңбектерінде («Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі», «VІІІ ғасырдағы көне түркі жазулы Орхон ескерткіштерінің тілі», «Білге қаған ескерткішінің тілі», «Күлтегін ескерткіші», т.с.с.) жан-жақты сөз болды. Сондай-ақ, С.Аманжолов, А.Есенқұлов, Е.Ағыманов, Қ.Өмірәлиев, М.Томанов, Ә.Құрышжанов, Т.Қордабаев, Қ.Сартқожа, М.Ескеева, т.с.с. зерттеушілердің еңбектерінде де көне түркі жазба ескерткіштерінің тілінің ерекшеліктері, қазіргі қазақ тілімен ұқсастықтары туралы баяндалады.
ХХ ғасырдың басында Мағжан Жұмабаев: «Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды, терең тіл жоқ. «Түрік тілімен сөйлейміз» деген түрік балалары күндерде бір күн айналып қазақ тіліне келмекші, қазақ тілін қолданбақшы. Күндерде бір күн түрік балаларының тілі біріксе, ол біріккен тілдің негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түрік тілінің келешек тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай болуына біздің иманымыз берік», – деген еді. Осы ойды қазіргі кезде Өзбекстанның танымал ғалымы, филология ғылымдарының докторы, профессор, Ортатүрік халықаралық институтының директоры Б.Каримов еңбектерінен де кездестіруге болады. Солай болатынына сенгіміз келеді.
Досай КЕНЖЕТАЙ:
– Тіл – ұлттың айнасы, ұлттың жүріп өткен тәжірибесі мен тарихы сол айнадан көрініп тұрады. Ол табиғи, тірі, белсенді, рухани қажеттіліктердің ең бірінші айқындаушысы. Сенің дүниетанымыңдағы өзгерістер де, салт ғұрпыңдағы сырттан алынған құбылыстар да, кәсібіңдегі атаулар да, сәулетің мен өнеріңдегі «таңбалар» да алдымен тіл арқылы санадан орын алады. Ал сана ол мәдениеттің мазмұны. Онда діни таным жатады. Мәдениет пен дін тұтас. Бірінсіз бірі болмайды. Ал жаңағы тіліміздегі араб, парсы тілдерінен енген сөздер ол тілдің тазалығы немесе кірлегенін емес, керісінше, мәдениет пен діннің тұтастығына ишарат. Кешегі позитивистік тіл ғылымы тұрғысынан оларды «арабизм, иранизм» және т.б. деп анықтадық. Бүгін олай жалғастыра алмаймыз. Ол енді қазақ болмысы, мәдениетінің еншісіндегі ұғымдар.
Ғазиза ШОЙБЕКОВА:
– Тілді сақтайтын ең негізгі тін – мағына. Егер мағына болмаса, тіл болуы мүмкін бе? Сол мағына арқылы адамдар бір-бірімен түсініспей ме? Ә.Бөкейханның сөзі өте дұрыс айтылған. Таза ұлттық мәдениетті көрсете білген, менталитетімізді танытуға қауқарлы, образға бай тіл – қазақ тілі. Себебі, қазақтың бүкіл өмірі кең жазира далада өтіп жатты. Қазіргідей бір тас қамалдан (үйінен) екінші тас қамалға (жұмысқа) барып-келіп жүрген қазақ емес еді. Өмірден көргені мен түйгені мол және сол көрген-түйгендеріне философиялық тұрғыдан қарайтын қазақ қана «нағыз түрік затты қазақ тілін» жасай алды. Дәл біздің би, шешен, ақын, жырауларымыздай өлеңмен өрілген қара сөзді кім айта алады? Ұйқас десең, ұйқасы, образ десең, образы да бар. Осындай тілді «нағыз түрік затты қазақ тілі» деп айтуға қалай болмас.
– Әлемде жеті мыңнан астам тіл бар десек, әр екі апта сайын соның біреуі өлі тілге айналатын көрінеді. Ғалымдар ХХІ ғасырдың аяғында қазіргі тірі тілдердің тең жартысы өлі тілге айналу қаупі бар екенін айтады. Ал «Белгілі бір тілдің тіршілігі тоқтағанын сол елдегі алты жасар балалардың оны меңгеруге деген құлшынысы жоқтығынан аңғаруға болады», – дейді америкалық профессор Дэвид Харрисон. Біз болсақ, алты жасар бүлдіршіндерімізді бірден үш тілде сөйлетеміз деп жанталасу үстіндеміз. Осы қаншалықты дұрыс? Қазақ тілінің ғұмыры ұзақ болуы үшін не істеуіміз керек?
Анар САЛҚЫНБАЙ:
– Әрине, кез келген тілдің, яғни ұлттық мәдениеттің жойылуы – трагедия. Бұрынғы замандарда өмір сүру кеңістігінен, жерінен айырылып, адам саны азайып, халықтар мен елдердің жер бетінен жойылуы – сырттан келген жаудың шапқыншылығынан болса, қазіргі жаһандану заманында бұлар мәдениетті, өркениетті түрде, ерікті сипатта-ақ, байқалмай жүзеге асуы мүмкін. Бұл жерде халықтың тектілігі, діні мен ділінің мықтылығы сынға түседі. Бөтен мәдениеттің ықпалы, ең алдымен, адамның санасына әсер етеді. Өзін бағалауы төмен болса, еліктеп, басқаның мәдениетін тез қабылдап, өзінің тілінен, дінінен, мәдениетінен безіп кетеді. Ұлттық болмысын сақтап қалу ұлттық намыспен біте қайнасып жатыр деп пайымдаймыз. Қарап отырсақ, жапон елі шәй ішудің өзін мәдени құндылыққа айналдырып, ғасырлар бойы сақтап келеді. Өзін озық, европалық модернистік көзқараста санайтындар дәстүршілдікті менсінбеуі де мүмкін, бірақ бір өкініштісі, ұлтымыздың аңызы, жыры мен ертегісі, киімі мен киіз үйі, төрт түлік малының атауы, саятшылығы, атқа отыруы, мал бағуы сынды толып жатқан дәстүрі ұмыт болып барады.
Сіз айтып отырған К.Дэвид Харрисонның 2015 жылының қараша айында Висконсин Мадисон университетінде дәрісін тыңдадым. Дәріс тақырыбы қазіргі жойылып бара жатқан тілдер төңірегінде болды, түрік тілдерінің ішінде ғалым өзі біршама жақсы зерттеген тыва тілі туралы пікірін білдіріп, оның да жойылып бара жатқан тілдер қатарында екенін атап көрсетті. Америкалық ғалымның пайымдауынша, тілдің өміршеңдігін анықтайтын басты фактор – он жасар балалардың өз ана тілінде сөйлеу деңгейі. Егер он жастағы балалар бір-бірімен ана тілінде пікірлесе, сөйлесе алмайтын болса, онда ол тілдің өміршеңдігі шүбәлі.
Әсіресе, бастауыш сыныптарда қазақ тілін басқа тілдермен жарыстыра оқытуды қолдау қиындау. Өйткені, бастауыш сыныптағы балаға кириллица мен латын қаріптерін қатар үйрету баланың қабылдауына кері әсер ететіні – ғылыми дәлелденген шындық.
Орынай ЖҰБАЕВА:
– Қазіргі кезде ғалымдар жан-жақты дәлелдеп бергеніндей, бала шет тілді үйрену үшін алдымен ана тілін толық меңгеріп алуы тиіс. Жапон ғалымдары бастауыш мектепте балаға ана тілін ғана үйретеді. Себебі, өз ойын жеткізу үшін баланың тілдік санасында схема-үлгілер қалыптасады. Соның негізінде ол сөйлем құрап жаттығады. Психолингвистер бала мектепке бармас бұрын тілді меңгеріп алатынын айтады. Себебі, қазақ баласы мектепке бармай тұрып-ақ сөз таптарын, сөйлем мүшелерін ажырата алмаса да, ойын жеткізу үшін баяндауышты сөйлемнің соңына, бастауышты одан бұрын қояды, анықтауыш мүшені бастауыштан бұрын қояды. Зат есімнің нәрсенің атын, сын есімнің заттың белгісін білдіретінін, т.с.с. толық біледі. Мектепке барған соң олардың қандай сөйлем мүшесі екенін түсінеді. Қытайда жүргенімде ханзу балабақшасына баратын қазақ баланың ата-анасына: «Бар жоқ!» – деп жылағанын көріп, қайран қалғанмын. Сөйтсем, ол – «бармаймын!» дегені екен. Яғни бала ойын жеткізу үшін сөйлемнің схемасын басқа тілдің талаптары бойынша құрып жатыр: болымсыздықты білдіретін қосымша қазақ тілінің заңдылығы бойынша түбірден кейін келеді. Ал басқа тілде олай бола бермеуі мүмкін. Мысалы, орыс тілінде ол түбірден бұрын келеді (не пойду!). Тілдік санада ана тілінің схемасы әлі қалыптаса қоймаған балаға басқа тілді үйрету баланы осылайша жаңылдыруға, ана тілінің өзіндік ерекшелігін түсінбеуге апарып соғады. Ана тілін меңгерген бала басқа тілдің заңдылықтарын өз тілімен салыстыра отырып, тез меңгереді. Әрі әр тілдің өзіндік заңдылықтарын түсінеді. Осы тұрғыдан алғанда, баланың тілдік санасында ана тілінің схемасы (сөйлеу дағдылары) қалыптаспай тұрып, басқа тілді үйрету бала үшін де, мұғалім үшін де ауыр. «Айтуға оңай» бағдарламасында үш тілді қатар үйреніп жүрген бүлдіршіндер туралы сөз болып еді. Сонда жүргізуші бағдарлама соңында үш тілде онға дейін санап беруді өтінгенде, қазақтың баласы ағылшын, орыс тілдерінде еркін санағанымен, қазақ тілінде санай алмағанының куәсі болдық. Яғни ата-анасы баланың басқа тілдерді (ағылшын, орыс) дұрыс меңгеруіне мән бергенмен, ана тілін қаншалық меңгеріп жатқанын елемеген.
Нақты ғылымдарды ағылшын тілінде үйретуге қоғам дайын ба? Осы уақытқа дейін «Физика», «Химия», т.с.с. пәндер бойынша қазақ тілінде дәріс беріп жүрген тәжірибелі ұстаздар ағылшын тілінде сабақ бере алмағаны үшін жұмыстан шеттетіліп қала ма? Ағылшын тілін жетік меңгерген жастар ауылдық жерге бара ма? Осы орайда «Нақты ғылым саласын жақсы білетін бала өз ойын ағылшын тілінде толыққанды жеткізе ала ма? Тіпті, мұғалімнің өзі қаншалық жеткізе алады? Жазып алғанын ғана оқып беретін мұғалім, оқығанын жаттап алатын шәкірт қатары көбейіп кетпей ме?» деген сұрақтар мазалайды. Психолингвистердің тұжырымдауы бойынша, адам тілді меңгергенмен, ол тілде ақпаратты еркін алғанымен, ойын жеткізе бермейді екен. Қазіргі кезде орыстілді қандастарымыз қазақ тілін біршама түсінгенімен, ойын жеткізе алмай қиналып жүргені белгілі. Ал нақты ғылым саласы бойынша ойын ғылыми стильде ағылшын тілінде жеткізу балаға, тіпті үлкенге де қиынға соғатыны түсінікті. «Мектепте қай тілде оқыту керек?» деген мәселе ХХ ғасырдың басында да қызу талас тудырған болатын. Сол кезде Алаш арыстары қазақша оқытудың пайдасын жан-жақты дәлелдеп берген [Абдолла Байтасұлы. «Мектеп тілі туралы //«Еңбекші қазақ». 1927, 25 ақпан].
Досай КЕНЖЕТАЙ:
– Алты жасар болсын, алпыста болсын өз ана тілінен пана таба алмаудың басқа салдары бар. Ол уақытқа қатысты. Қазақ егер өз тілін бүгінгі уақытпен үндестіре алмаса, тілді сақтауы, өзінің де сақталуы неғайбыл. Мысалы, бүгінгі ғылым мен технология, ақпарат, әлеуметтік желі бұлар заманауи технологиялар. Бұл технологияда қазақ тілі бар ма? Қазақ мәдениеті бар ма? Жас бүлдіршіндерге арналған мультфильмдер тілі ағылшынша, орысша. Менің кішкентай үш жасар қызым ешқандай балабақша не орталықтарға бармастан, сол әлеуметтік желі арқылы-ақ орысшаға ағып тұр. Техника мен технология желілерін қазақтандырмай, қазақ тіліне қамқорлық бос әңгіме. Ол үшін қазаққа көп еңбек, күрес, ізденіс керек. Дәл қазір ұлтты сақтау, болмысты сақтау бұл да жихад деген сөз. Қазаққа жігер керек. Сонда бүгінгі «құрал мен сана» арасында табиғи сұхбат болады. Қазіргі құрал қазаққа табиғи сұхбатты емес, керісінше қысыммен, мәжбүрлікпен қатынас жасап отыр. Оны да қазақ ұлт ретінде сезінбей келеді. Демек, құралдарды өз пайдасына пайдалану да тілдің дамуына өріс ашады, тынысын кеңейтеді. Міне, осындай жағдайда «үш тілді» дамыту деген елді алдау, халықты қорлау дер едім. Алдымен ана тілінің нәрі мен қуатын ала алмаған, уызына жарымаған баладан ертең ұлтты сақтауға талпынатын қазақ шықпайды. Бұл қазақты ұлттық болмыстан ажыратудың жоспары, биліктің ұлтқа деген сатқындығы дегеннен басқа сөз жоқ. Отауын сайламай жатып, байбалам салу тарихтың алдында масқара болу деген сөз.
Ғазиза ШОЙБЕКОВА:
– Егер бір мезгілде бірінің үстіне бірін үш тамақ берсеңіз, баланың асқазаны не болатынын ойлаңызшы. Асқазан қорытпайды. Үшеуін де кері қайтаруына тура келеді. Міне, үш тіл де осындай күй кешеді. Нәтижесінде мақұрым қалатын бала болады. Біреуінен де нәр алмайды. Ал ағзаға жетпеген витамин ағзаны әлсіретеді. Осылай адам болудан қалады. Яғни тіл жағдайына алып келсек, рухани мүгедек адам пайда болады.
– Қазіргі қазақ тілін қолдану барысында сауатсыздықтан бөлек жауапсыздық етек алып барады. Сөз мағынасын дұрыс білмей қолданудың салдарынан Ғ.Мүсіреповше айтқанда, «күлдіремін деп күйдіріп, сүйсіндіремін деп сүріндіріп, білдіремін деп бүлдіріп, қуантамын деп қуартып, жұбатамын деп жылатып» жүргендер аз емес. Бұған не етпек керек?
Анар САЛҚЫНБАЙ:
– Тілдің ішкі құрылымдық беріктігі мен түбір арқылы жасалған атаулардың түгелдей уәжделуі қазақ сөзінің тектілігін анықтайды. Тілдік құрылымда қоғамның, саясаттың, мәдениет пен өркениеттің дамуына байланысты өзгеріске түсетін – зат атаулары да, өзгермейтін немесе өте баяу дамитыны – грамматикалық құрылым. Грамматикалық, әсіресе, синтаксистік құрылысқа сыртқы күштің әсерінен өзгеріс ене бастаса, тіл пиджинизацияға (бұзылуға) ұрынары хақ. Ал грамматикалық құрылым бұзылса, әдеби тілдің өміршеңдігі туралы жақ аша алмайсыз. Күнделікті сөйлеуде қазақ тіліндегі сөздерге өзге тілдің қосымшаларын қосып, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін орысша құрап сөйлеу – тілге басты қатер. Сөйлеуде жалпы қолданыстағы сөздерге орысша жалғау жалғап, өз тілімізде баламасы бола тұра кірме сөздерді пайдаланып, оның үстіне қазақ қосымшаларын жалғап қолдану, тарихи қалыптасқан сөйлемнің орын тәртібін бұзу – тілдегі бұзылудың басталғаны. Қазіргі телеарналарда шетелдік сөздерге қазақша тұлғаларды қосып, ойдан сөз жасау сәнге айналды. Мұның несі әдемі көрінетінін қайдам. Иә, басты мәселе – қазақ тілінде дұрыс сөйлесу. Таза сөйлеу. Мен ойлаймын, мен айтамын деп алып, сөзін жалғастыру – тіл алдында күнә. Дұрысы «Мен осылай ойлаймын», – ғой. ХХ ғасырдың ортасына дейін қазақ баласы орысша қара танымайтын әженің ерлік пен батырлық жайлы сұлу сөзбен көмкерілген ертегісін естіп, мектепке дейін ауызекі тілді меңгеріп өсті. Жеті жасында мектепке барып, жазба тілдің ерекшелігімен танысқанда, айту мен жазу арасындағы ерекшелікті түсінді. Ал қазіргі әже орысша сауатты, оқыған; ол немереге ертегіні айтып емес, оқып береді. Сондықтан бала айтумен емес, жазумен тәрбиеленуде. Тілдің сөйлеу (айтылу) жүйесі мен жазу қай кезде де қай тілде болса да бірдей болған емес. Жазу – таңба, ол адамдардың өз қолымен келісіп жасалатын, ақылдасып шешетін дүниесі. Сөйлеу одан ерекше болмаққа керек. Дұрыс айту, дұрыс сөйлеу жүйесін бастауыш сыныптарда дұрыс оқытуды жедел қолға алған орынды. Бастауыштағы әліппе мен қазақ тілі оқулықтарына транскрипция (ағылшын тіліндегідей) енгізген мақұл. Бала сөздің жазылуы мен оқылуына бастауыштан көзі қанығып өсуі керек. Қазақ тілін отбасында дұрыс меңгертуге әрбір қазақ отбасы күш салуы қажет-ақ.
Байыптап бағамдағанға қазіргі қоғамдағы дерт – ауызекі сөйлеу тілінде (көркем әдеби тілде сөйлеу жұрттың бәрінің маңдайына жазылған бақ емес деп есептесек) дұрыс сөйлей алмау, сөйлеу интонациясын бұзу, баламасы бола тұра сөйлеуде қасақана өзге тілдің бірліктерін жамау, төл атауларға орыс тілінің аффикстерін қосу, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін бұзу. Сөйлеу тілі – халық тілі. Тілдің негізгі қайнар бұлағы, тілдік бірліктерді жасаушы, қолданушы қара қазаны – халық тілінің тазалығын сақтау парыз. Сондықтан қазіргі кездегі басты талап – сөйлеу тілінің дұрыстығын сақтау, тілдің тарихи қалыптасқан жүйесін сақтау.
Орынай ЖҰБАЕВА:
– А.Байтұрсынұлы: «…Қазақ тіліндегі сөздердің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдану болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сол сөздерді сөйлем ішіне орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз», – деген еді [Байтұрсынұлы А. Ақ жол. – Алматы, «Жалын», 1991, 369-б.]. Бүгінгі таңда газет, журнал бетінде көптеген орынсыз қолданыстар, қате тіркестер орын алып жүр, бұл басылым беттерімен қатар, радио, теледидар тілінде де жиі кездеседі. Мысалы, байланысты, орай, арқасында, кесірінен, салдарынан, қарай, т.с.с. қолданысын жатқызуға болады: өкінішке орай, жауын-шашын салдарынан егін бітік шықты, жол апатының арқасында, т.с.с. қолданыстар радио, бұқаралық ақпарат құралдарының тілінде кездесіп қалады. Орай, арқасында септеулігінің дұрыс, оңтайлы іс-әрекетке, қимылға, орайлы іске байланысты қолданылатыны, керісінше, салдарынан, кесірінен сөздерінің жағымсыз құбылыстарды бейнелеуде қолданылатыны, эмоционалды-экспрессивті бояуы төмен сөздермен тіркесетіні, тура келеді, мәжбүр болды тіркестерінің амалсыздан, лажсыздан болған қимылды білдіретіні, т.с.с. көп жағдайда ескеріле бермейді. Тіл заңдылықтарын белшеден басатын мұндай қолданыстарға бей-жай қарауға болмайды. Себебі, теледидар – дұрыс сөйлеу, сауатты сөйлеу әдебін танытатын, дұрыс сөйлеу нормаларын қалыптастыратын бірден-бір жол болуы тиіс.
Тілдің нәзік иірімдерін сөз бағасын білетін, қазақ тілінің заңдылықтарын шебер меңгерген жандар анық білетіні белгілі. Кезінде А.Байтұрсынұлы: «Нәрсенің дәл санын білуге сұрағанда неше? деп сұраймыз. Мәселен: «Неше кісі келеді?» – «Үш кісі келеді». Нәрсенің дәл санын білуге емес, шамасын ғана білуге сұрағанда қанша? деп сұраймыз. Мәселен: «Қанша күн жүресің?» – «Үш-төрт күн жүремін» [Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: «Ана тілі», 1992. 192-б.], – деп жазған еді.
Теледидар арқылы беріліп жатқан, көшеде ілулі тұрған жарнамаларда қазақ ұғымына жат қолданыстар жиі орын алады. Мысалы, тіркесе алмайтын сөздерді қатар қою: Сүйікті кофенің қанық дәмінен рахат аламын… Таңғы астың 15 минутын Президент сүзбесіне арнаймын… Дәмі жұмсақ және қанық келеді… Әлемдегі ең көңілді ботқаны мен ғана білем… Дұрысында, қанық сөзі дәмге қатысты емес, түске қатысты қолданылады.
Қазақ тілінде үнемі болымсыз тұлғада ғана қолданылатын және әрдайым болымды мәнде ғана қолданылатын арнаулы тұлғалар бар. Болымсыздық есімдіктері әрдайым болымсыз тұлғадағы сөздермен тіркеседі, керісінше, әрдайым, әрқашан, үнемі, т.с.с. сөздер болымды тұлғада келеді. Сол себепті, жарнама тіліндегі Олай әрқашан бола бермейді… сияқты қолданыстар тіл заңдылығын бұзып тұр. Сонымен қатар, 0% қайызғақ сияқты қолданыс та қате, дұрысы – бірде-бір қайызғақ болмайды…
Қазіргі кезде теледидарда да, жарнама тілінде де әр сенбі сайын, әр шығарған сайын, әр күн сайын, т.с.с. сияқты қолданыстар жиі орын алып келеді. Әр сөзі тіркескен сөз сайын сөзімен тіркеспей-ақ тіркестің мағынасын бере алады. Мұндай плеоназмдық қолданыстар соңғы жылдары көбірек кездесіп жүр. Дұрысында: әр сенбіде, әр күні, т.с.с. немесе сенбі сайын, күн сайын, т.с.с. Қазақ тілінің нормаларына сәйкес әр, барлық, түгел сөзімен тіркескен сөз жекеше тұлғада келуі керек, алайда, тілшілеріміздің әр күндеріңіз, әр минуттарыңыз, әр секундтарыңыз, барлықтарыңыз, түгелдеріңіз деген сөз қолданыстарын жиі естиміз.
Жарнама тіліндегі қазақ тілі заңдылықтарының бұзылған тұстарының бірі ретінде сан есіммен, көп, бірнеше, әлденеше, т.с.с. сөздермен тіркескен сөзге көптік жалғауының жалғануын (100 мыңға жуық тұрғындар, отыздан астам жылдар бойы) атауға болады. Сол сияқты, қазіргі кезде ән шырқайтын болады, берілетін болады сияқты қолданыстарды жиі естиміз. Орыс тіліндегі буду ходить, буду читать сияқты тіркестер қазақ тіліне келемін, оқимын түрінде аударылуы керек. Себебі -а/-е/-й көсемше тұлғалы етістік келер шақ (ауыспалы келер шақ) мағынасын бере алады. Сондықтан оған әрдайым бол көмекші етістігін тіркестіре берудің қажеті болмайды. Мұның бәрі қазақ тілінің нормаларын белден басып, орыс тілінен сөзбе-сөз аудару салдарынан пайда болған.
Үйлену тойларында тост берілген кезде: «Екі жас бақытты болсын!» дегім келеді», – деп тілек айтушыларды жиі кездестіреміз. Қолына микрофон беріліп, елдің бәрінің назары өзінде болған кезде тілегін айта бермей ме? Үйден шыққан кезде «осылай тілек айтсам» деп ойын жинақтап жатса, – бір жөн. Бұл да орыс тілінің үлгісімен хочу сказать, хочу пожелать сияқты қолданыстарды сөзбе-сөз аудару нәтижесінде пайда болған. Қазақша дұрысы: «Екі жас бақытты болсын!» емес пе? Қазақы танымға да, ділімізге де, дінімізге де сәйкес келмейтін, соңғы кездері жиі қолданылып жүрген тіркестер ретінде «Алланың назарында болсын!», «Алланың құлағына шалынсын!» деген тілектерді атауға болады. Діни түсінікте Алла бәрін көруші, естуші, бүкіл адамзат, ғаламзат атаулы ешқашан Алла тағаланың назарынан тыс қалуы мүмкін емес. Алланың көркем есімдерінде де осы белгілер айқын көрсетілген. Ендеше, мұндай қолданыстарға абай болу керек деп ойлаймын.
Орыс тіліндегі и шылауының орнына үнемі және жалғаулығының қолданылуы (Аспандағы жұлдыздар сутегі және гелийден тұрады, Карамель және орман жаңғақтары //Тоффи) да тіліміздің нормаларына сәйкес келе бермейді. Қазақ тілінде және жалғаулығымен қатар мен, да/де, әрі, үтір, көсемше тұлғалары қолданылады (ескеріледі және жазылады емес, ескеріліп, жазылады, көреді және келеді емес, көреді де келеді, т.с.с.). Бірыңғай мүшелер қатар келген тұста және ең соңғы мүшеден бұрын келеді. Бірыңғай мүшелер етістіктен болған жағдайда және шылауының орнына да/де немесе көсемше тұлғалары қолданылады немесе үтір қойылады. Сол сияқты сын есім әрі, да жалғаулықтарымен (сұлу әрі мінезді, сұлу да сымбатты) келеді. Сол сияқты, қысқарған сөздерде және шылауын (Білім және ғылым министрлігін – БжҒМ, Автоматтандыру және басқару жүйесі дегенді АжБЖ түрінде, т.с.с.) қысқартудың еш қажеттігі жоқ. Себебі, бұл сөздер – өзара салалас байланысқа құрылған, және шылауын үтірмен алмастыруға да болады. Сол себепті, қысқартып жазған кезде және шылауын қысқартудың да, үтір қоюдың да қажеті жоқ.
Орыс тілінің ықпалымен сұраулық шылауларды қолданбау да жарнама тілдерінде де, жастардың сөйлеу тілінде де белең алып келеді (Био-С па? дегеннің орнына Био-С?).
Дұрыс сөйлеу нормасы бойынша, ІІІ жақтағы жіктік жалғаулы сөзден кейін сұраулық шылау келетін болса, жіктік жалғауы түсіп қалады. Мысалы: келеді ме? емес, келе ме? айтады ма? емес, айта ма? т.с.с. Тіліміздің бұл ерекшелігіне тележүргізушілер де, радио тілшілері де, аудармашылар да мән бермей жатады.
Сол сияқты, қазіргі кезде жарнама тілінде ырықсыз етіс тұлғалары жиі қолданылатын болы. Денсаулық сақтау министрлігімен мақұлданған түрінде беріліп жүрген жарнама дұрысында Денсаулық сақтау министрлігі мақұлдаған болуы керек. Бұл да – орыс тілінің әсері.
Теледидар арқылы берілген жарнамалардағы Ана сүтінің алмастырушысы болып табылмайды; Бояу түсім ұзағырақ сақталады; қалыптастыруға ықпал етеді; Шексіз ләззаттың кішкентай бөлігі; Әлсіз шаш маған тән емес; Күтпеген ауа райы; 10 күнге дейін айнадай жылтырау; Айнадай жылтырауды бекіту үшін… ұсынамыз; Таңғаларлық төмен баға, т.с.с. қолданыстарды көргенде, Ахмет Байтұрсынұлының мына сөздері еріксіз ойға оралады: «…һәр халықтың дағдылы тұтынып келе жатқан сөздері, ол сөздерінің біріне-бірі жалғасып тізілетін дағдылы жолы, жүйесі, қисыны болады. Һәр жұрттың түрінде, тұтынған жолында, мінезінде қандай басқалық болса, тілінде һәм сондай басқалық болады. Біздің жасынан орысша я ноғайша оқыған бауырларымыз сөздің жүйесін, қисынын нағыз қазақша келтіріп жаза алмайды я жазса да, қиындықпен жазады. Себебі – жасынан қазақша жазып дағдыланбағандық. Орысша оқығандар орыс сөзінің жүйесіне дағдыланып үйренген. Ноғайша оқығандар ноғай сөзінің жүйесіне дағдыланып үйренген. Қазақ сөздерін алып, орыс я ноғай сөзінің жүйесімен тізсе, ол нағыз қазақша болып шықпайды» [Байтұрсынұлы А. Ақ жол: өлеңдер мен тәржімелер, публицистикалық мақалалар және әдеби зерттеу. – Алматы: «Жалын», 1991. 142-б.].
Тележүргізушілер мен тілшілеріміз -у керек тұлғасымен келген тіркестерді айту керекпіз, білу керекпін, т.с.с. түрде жиі қолданады. Дұрысы – айтуымыз керек, білуім керек. Сол сияқты, отырмыз, жүрміз деген сөздердің орнына сөйлеу тіліне тән отырық, жүрік, жатырық, т.с.с. қолдану белең алып барады. Бұл, әрине, тілдік норманы, сөйлеу әдебін білмеуден туған қателіктер. Сол сияқты, орыс тілінің заңдылықтарына сәйкестендіріп, төрайым түрінде қолданады. Дұрысында, қазақ тілінде төраға сөзі ер адамға да, әйел адамға қатысты да қолданыла береді.
Профессор Хайролла Нұрмұқанов 1968 жылы «Баспасөз және тіл мәдениеті» деген тақырыпта өткізілген республикалық конференцияда М.Ғабдуллиннің С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті, В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институты атауларына байланысты: «Киров атында да, Ленин атында да қазақ жоқ, болмайды да. Сондықтан бұл оқу орындары Қазақтың С.М.Киров атындағы, Қазақтың В.И.Ленин атындағы… болып дұрыс аталуы тиіс», – деп анықтайтын сөз бен анықталатын сөздің орындарын шатастырмау қажеттігін ескерткенін айта келіп: «Содан бері 35 жылға жуық уақыт өтсе де, қатенің бұл түрінен әлі күнге арыла алмай келеміз», – деген еді. Бұл мәселе бүгінгі таңда да әлі өзекті күйінде қалып отыр. Теле-радио жүргізушілерге, әншілерге, әртістерге қазақ сөздерін дұрыс айту, сөйлеу әдебі, тілдік норма бойынша арнайы дәрістер ұйымдастыру қажет деп есептейміз. Бұрын Кеңес заманында ондай сабақтар өткізіліп тұрған екен, сол үрдісті қайта жалғастыру қажет.
Досай КЕНЖЕТАЙ:
– Иә, аударма, жарнама, құбылыс, мән, кеңістік, уақыт ішіндегі бүгінгі қазақ тілінің хәлі өте нашар. Бұдан сол тілдің иесі қазақтың бүгінгі ауру хәлін көруге болады. Бұдан қазақтың өз Отанындағы «саяси кеңістікті» меңгермегендігін байқаймыз. Саяси кеңістік ол бүгінгі қызмет беру салалары, бизнес, өндіріс, білім беру, медицина, менеджмент, ғылым, саясат… Бұл да кешегі кеңестік ұлтсыздандыру инерциясының жалғасы. Бірақ егемендік алғалы бұл инерция емес, керісінше үдеуге айналып бара ма қалай?
Қазақ енді-енді айығып, оянып келеді. Осы айтылғандар да уақыт өте келе өзгеретіндігіне үмітпен қарайық… Бұлар қазақтың ұлттық санасы мен жауапкершілігінің артуына пропорционалды жағдайлар.
Ғазиза ШОЙБЕКОВА:
– Осыдан 15-20 жыл бұрын сөзді дұрыс қолданбайтын, мәнін бұзып қолданатындар болды ма? Жоқ. Болса да, олардың саны аз еді. Ал енді неге бүгінде ортамызға сөз мәнін ұқпайтын, тұрақты тіркестердің беретін мағынасын мүлде білмейтін ұрпақ келді деп ойлайсыз? Оның бірден-бір себебі – тест. Себебі, баланы тек қана теске дайындап, дайын тестерді автоматты түрде жаттауға үйретіп жатырмыз. Мәселен, 9 сыныпта жыраулар поэзиясы, 10 сыныпта 18-20 ғасыр басындағы әдебиет, ал 11 сыныпта нағыз қазақ классиктерінің туындыларын оқудың орнына оқушы тест жаттап отырады. Бұл қазақ тілінің өлуіне алып келетін бірінші жағдай.
Дайындаған
Айнара АШАН.