(тарих сабақтары)

Мәмбет ҚОЙГЕЛДІ,
профессор,  ҚР ҰҒА корр.-мүшесі

 

Ұлт тарихында жаңа көзқарас тұрғысынан  кең арнада қарауға мұқтаж тақырыптар бар. Сондай тақырыптардың бірі – 1916 жылғы (бұдан былай 16-жылғы) халық көтерілісі. Советтік кезеңде бұл шынайы халықтық қозғалыстың идеологиялық конъюнктураға байланысты бұрмалауға ұшыраған қырлары болды. Ал енді ғылымға араласқан бұрынғы идеологиялық шектеулер жоқ жағдайда бұл тақырыпты түрлі жасанды тұжырымдардан аршып алу тарихшы мамандардың міндеті.

Сонымен, тақырыпқа байланысты бүгінгі кезеңде ескеретін жағдайларға тоқталайық. Советтік тарихнама 16-жылғы көтерілісті мүмкін болғанша жалпыресейлік, жалпыимпериялық тарихи процесс, оқиғалар арнасында қарауға, осы ауқыммен шектеуге біраз күш салды. Ал шын мәнінде бұл та­рихи кезеңде Түркістан өлкесі және қазақ халықтарының қоғамдық өмірі Азия халықтарына тән өзгерістер арнасында тұрды. Азия елдерінің ор­тағасырлық феодалдық қатынастар шырмауы мен отарлық езгіден тәуелсіз де еркін өмірге ұмтылысы Түркістан өңіріндегі елдерге де тиесілі құбылыс бо­латын.

(1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісте пайдаланылған қару-жарақ. Суреттер  М.Тынышбаев атындағы облыстық тарихи-өлкетану музейінің қорынан алынды).

 

Тәуелсіз Үндістанның тұңғыш пре­мьер-министрі Дж.Неру  біз қарап отыр­­ған мезгілде «ұлтшылдық идео­ло­гия­­сы Азия елдерінде үстемдік құр­ған күш болды» деген тұжырымға келеді. Бас­қаша айтқанда, бұл тарихи кезең Азия елдерінің ортағасырлық ме­шеу­лік­тен ояну және отарлық езгіден құ­тыл­а­тын жол іздестіру кезеңі болды.

Жаңа Қытай мемлекетінің негізін қа­­лаушы Сунь Ятсен «ұлшылдық» тер­ми­нінің мағынасын былай түсіндірді: «Ма­ған кейде біз даярлап жүрген ұлттық ре­волюцияның мақсаты маньчжурларды* ұлт ретінде жою екен деген сөздерді ес­туге тура келеді. Бұл – үлкен қателік. Ұлт­тық революцияға бізді мәжбүрлеген жағ­дай мынау: біз маньчжурлардың мем­лекеттігімізді жойып, ендігі уақытта елімізді солардың басқаратындығымен келісе алмаймыз. Біз олардың үкіметін құлатып, өзіміздің ұлттық мемлекет­ті­лігімізді жаңғыртуға күш салатын боламыз. Яғни біз барлық маньчжурларға жек көрушілікпен қарамаймыз, тек ха­нь­дықтарға зиянын тигізу пиғылын­да­ғы­ларға ғана қарсымыз, ал біздің табиғи та­лаптарымызды қош көретін маньчжур­лармен жауласуға ешқандай да не­гіз жоқ» [1]. Осы мағынадағы ұстанымда Мұс­тафа Кемал Ататүріктің ұстазы Зия Ге­калып та тұрды. Ол «ұлтшылдық идея­сы біздің ғасырдың санасында басым­ды­лық алып отыр», олай болса, бұл жағ­дай­ға көз жұмған қоғам белгілі бір игі­лік­терге жете алмақ емес деген тұжы­рымға келді.

Дж. Неру, Сунь Ятсен және М.К. Ата­түрік­пен замандас қазақ зиялылары Әли­хан Бөкейханов, Ахмет Байтұр­сын­ұлы және Міржақып Дулатұлы өз елі­нің қоғамдық өміріне байланысты жо­ғарыда баяндалғандай арнада ойланды ма деген сауалдың тууы әбден мүмкін? Біз оған иә, қазақ елінің жаңа заман, жаңа өмірге бастаған ұлт қайраткерлері де өз Отанының болашағы мен тағ­ды­рына байланысты үнді, қытай және түрік ой­шыл-қайраткерлері жасаған тұ­жырым дәрежесінде болды деп сенімді айта ала­мыз және бұл ойды негіздеуге қажет та­рихи фактілер жетіп-арты­лады.

Қазақ қайраткерлері де атамекен кө­лемінде ұлттық мемлекеттілікті жаң­ғыр­ту, елдің өзін-өзі билеу мүмкіндігіне қол жеткізу, демократиялық басқару жүйе­сіне көшу, қоғамның ішкі сұра­ны­сына лайық реформалық шараларды іске асыру, тағы басқа заман талабына сәйкес ұлт өмірін өзгерту ұстанымында тұрды.

Осы арада, бүгінгі зиялылар буыны мы­на жағдайды білгені дұрыс. Бі­рін­ші­ден, алдымен патшалық, сонан соң со­вет­тік идеологтар 16-жылы шілде-та­мыз­да елімізде қалыптасқан ауыр жағ­дайда отарлаушы үкіметтің әділет­сіз­дігіне қарсы көтерілген халыққа жөн сілтей алатын саяси күш жоқ еді деп сендіруге тырысты. Бұл ұлтты санасыз то­быр ретінде көрсетуді көздейтін құй­тырқы тұжырым болатын. Біздің бүгін мұндай тұжырымға беретін жауабымыз мынау: қалыптасқан сын сәтте халықты бастап, оған жөн сілтей алатын зиялылар тобы соншалықты көп болмаса да, елімізде бар-тын. Репрессияшыл билік бұл күштің көрінуіне жол бермеді. Орыс емес ұлт зиялыларына байланысты әр­қашанда агрессиялық ұстаным таныту ресейлік тоталитарлық жүйеге тән мінез болатын.

Екіншіден, халық наразылығы бас­тал­ған бетте-ақ өкімет орындары халық ішінде алауыздық тудыру әрекетін қолға алды. Бұл-дағы ресейлік құпия қызмет орындарына тән әдіс-айла еді. Архив құ­жаттарының көрсетуіне сүйенсек, би­лік орындары қоғамдағы беделді және ық­палды қазақтардан тылдағы жұмысқа адамдар жасақтауға көмектесетін комитеттер құрған. Сондай комитетке кіруге лайық деген адамдар тізімін, мәселен, Қарқаралы өңіріне кең танымал тұлға, кәсіпкер Хасен Ақаев даярлаған. Бұл комитеттер өз еріктерінен тыс өкімет ша­расына атсалысуға мәжбүр болған. Басқаша айтқанда, осы комитеттердің қыз­метіне араласқан қоғамдағы бас­қару­шы топ пен беделді ақсақалдар ха­лықтың мойнына түскен қыл бұраудай өкі­мет орындарына жастарды тыл жұ­мы­сына алуға көмектесті. Осы тақырып­ты зерттеген ғалым В.Некрасов-Клиодт өкімет бұл комитеттерді құру арқылы «ха­лық пен оны басқарушы топ арасына алауыз­дық отын жақты» деген қорытын­дыға келеді. Бұл пікір негізсіз емес-тін.

Осы әдісті араға аз ғана уақыт салып Советтік идеология да қолданысқа ен­гіз­ді. Алаштық зиялыларды бұқара ха­лық­қа мүддесі басқа жау ретінде көрсету соның нақты көрінісі болатын. Тура осы әдіс-айла 1986 жылғы көтерілістің алдында және ізін ала соңында іске қо­сыл­ды. «Қазақ ұлтшылдығымен» бірге ұлт­тың саяси басқарушы бөлігі туралы түр­лі қисынды-қисынсыз мәліметтерді бас­пасөз бетінде үйіп-төгу аталған әре­кет­тің көрінісі еді. 16-шы жылғы көте­рі­­лістен алатын бір сабақ осы болса керек.

Әңгімеге арқау болып отырған ұлт­шыл­дық идеологиясына оралайық. Қа­зақ халқының «бас ұлтшылы» атан­ған, ұлт өміріне жаңа леп әкелген «Оян, қа­зақ!» (1909) кітабының авторы Мір­жа­қып Дулатұлы ғасыр басындағы қоғам­да­ғы ұлттық санаға байланысты «шынын айтқанда күні кеше бәріміз де ұлт­шыл емес пе едік? Қазақ оқыған­да­ры­ның ең әуелгі тобы ұлтшылдар емес пе еді? Февраль төңкерісіне шейін Еу­ро­па­ның саяси партиясына кірген қазақ бол­са, қане айтсыншы! «Мен әлімсақтан бе­рі коммунист едім… мен 1905 жылдан бері партияда едім…» деушілердің ерте­гі­сі құлағымызға кіріп те шықпайды. Ат сыры иесіне мәлім. Біз білмейтін қазақ­тың сыры жоқ!», – деп орынды және дә­лелді байламға келіп, ізін ала «ал ұлт­шыл­дарымыз қанша еді ?» – деген сауал тас­тап,  оған да өзі жауап береді: «Шын ұлт­шылдың өзі аз еді. Ұлтшыл еместердің кө­бі өзімшіл, дәреже құмар, парашыл, ша­ғымшыл, зорлықшыл еді. Ол заманда қазақ оқығандары неге ұлтшыл болды, неге өзге, оңды-солды Еуропаның сая­си партияларына кірмеді, оның се­бептері талай сөйленіп, талай жазылған.  Бұл арада тағы да Қаратаудың басын ауырт­палық», – деп жазды.

Жақаң (М.Дулатұлын замандастары осы­лай да атаған – авт.) сондай-ақ ұлт­шыл­дық қайдан шықты деген сауалға да тоқ­талып «бізді ұлтшыл қылған нәрсе – біздің кемдікте, қорлықта жүрген­ді­гі­міз, көрінгеннен соққы жегендігіміз еді», – деп түсіндірді.

Советтік кезеңде коммунистік партия ауызға алдырмай қойған тарихи шын­дықтың бірі осы болатын. Бұған қо­сымша, советтік идеология қазақ хал­қының ХХ ғасырдың бас кезіндегі өз ер­кіндігі мен теңдігі үшін жүргізген кү­ресін орыс революциялық қозғалысы­ның, большевизмнің қазақ  бұқарасының қо­ғамдық санасына жасаған ықпалы ре­тінде қарауға итермеледі, тіптен бұл ық­палға айғақ бола алатын факті болма­са да зерттеушілерден мәселені осы тұр­ғыдан түсіндіруді талап етті. Бұл-дағы бо­льшевиктер тарапынан жүргізілген идео­логиялық агрессияның нақты көрі­ністерінің бірі-тін.

Осы арада 16-жылғы көтеріліске қай­та оралайық. Үстірт қарағанда Алаш қай­раткерлері ұстанған ұлтшылдық ұста­ным мен 16-жылғы халық көтерілісі ара­сында үйлесімділік жоқ сияқты кө­рінуі мүмкін. Шындығында олай емес.

16-жылғы көтеріліс қазақ жерінде ре­сейлік басқару жүйесі біржола орнаған соң (1868 ж.) араға жарты ғасыр уақыт са­лып қазақ халқының оған көрсеткен ашық қарсылығы болды. Басқаша айт­қанда, 16-жылғы көтеріліс қазақ елінің ұлт ретінде шетелдік басқыншылыққа тө­зе алмайтындығының, сондай-ақ, өзі­нің ұлттық құндылықтарын қорғауға әзір екендігінің көрінісі-тін. Бұл сон­дай-ақ, түркістандық қырғыз, өзбек жә­не басқа туыс және тағдырлас халық­тар­дың бәріне бірдей ортақ көңіл күйі бо­латын.

Сонымен бірге, ұлттық сананың жаңа са­паға көтерілгендігінің айғағы болған 16-жылғы қозғалыс, әрине, белгілі дә­ре­жеде ұлт зиялыларының  ұлттың сана­сын жаңа сұраныстарға бейімдеу, ұлт жі­герін қайрау бағытында жүргізген шы­ғармашылық қызметінің нәтижесі екен­дігін жоққа шығару да қисынды бол­мас еді.

Осы ретте ғасыр басында қазақ қоға­мы­ның рухани әлемін билеген екі құді­рет­ті күштің болғанын бөліп айтқан жөн. Олардың бірі –қоғамдық өмір сах­на­сына көтерілген жаңа әлеуметтік күш, ел­дің жоғын жоқтаған зиялылар шоғыры және олардың қазақ еліне арнаған сөзі еді. Ал «Айқап» және «Қазақ» сияқты ал­ғашқы жалпыұлттық басылымдар зия­лылар сөзін елге жеткізген жаңа құ­рал, жаңа күш міндетін атқарды.

Міне, осы екі қуатты күш – Зиялылар, олардың аузымен айтылған дәлелді Сөз, сондай-ақ Мерзімді басылым – ұлт өмі­рін өзгертті, оған жаңа мазмұн, жаңа сапа берді. Қазақ аталатын жұрт осы екі күштің арқасында өзін тұтас бір ұлт ре­тін­де сезіне бастады, адамзат қауым­дас­ты­ғында өз орнын іздеу жолына түсті.

Қазақ қоғамының рухани өміріндегі осы өзгерістер мен империялық билік орын­дары таныс болды ма? деген сауал­дың тууы әбден мүмкін. Бізге таныс дерек көздеріне сүйене отырып, отарлаушы өкімет орындары бұл жағдайды біл­меуі мүмкін емес деген жауапты негіз­­­деу­ге болады. Қазақ қоғамындағы ру­­хани жағдайды тікелей бақылауға алып отырған қорғаушы бөлімдер (ох­ран­ное отделение) қазақ зиялыларының «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті бе­тінде жүргізген түрлі тақырыптар төңі­ріндегі айтыс- тартысынан, сондай-ақ, Мемлекеттік дума жанындағы мұ­сыл­мандар фракциясы арқылы үзіліссіз жүр­гізген саяси қызметінен жақсы ха­бар­­дар болатын. Құпия қызмет бөлім­дері­нің қазақ саяси тобына байланысты жинаған мәліметтері кейін сол күйінде советтік құпия идеологиялық ақпарат­тың  қолына көшті.  Қазақ зиялыларының ағартушылық және ғылыми қызметімен шығармашылықтағы орыс зиялылары да әжептәуір таныс болатын.

Мәдениет саласындағы, міне, осы жағ­даймен жақсы таныс бола отырып, со­веттік идеологиялық аппараттың қа­зақ қоғамы XX ғ. басында орыс социал-демократиясының, большевиктер пар­тия­сының ықпалында болды деген тұ­жы­рымы, бұл тұжырымын жүйелі түр­де орнықтырып, оны білім жүйесін­де­гі оқулықтарға енгізуі, әрине, идеоло­гия­лық агрессияның нақты көрінісі еді.

 

* **

Бұратана халықтардан майдан жұмысына адам алу туралы 1916 жылғы 25 июньдегі патша жарлығы қазақ дала­сы­на шілде айының орта тұсына қарай  келіп жетеді. Мұны естіген жұрт М.Дула­тұлы айтқандай, «сеңдей соғыл­ды. Түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айрылды. «Әне келеді, міне жетеді» деп өлім жазасына бұйырылған үкімнің орнына келуін күткен тұтқындай болып жүрді».  Қа­рапайым халыққа, әсіресе, ауыр ти­гені «қазақтарды окоп қазу жұмысына ала­ды екен» деген сөз еді. Оларға бораған оқ астында жер қазу, ажал аузына өз ая­ғы­мен барумен бірдей көрінген болатын.

Шілденің орта тұсынан бастап бүкіл қа­зақ даласында өте ауыр жағдай қа­лып­тасты. Бір жағынан әскерге адам бер­меймін деп қарапайым халық кө­те­рілсе, екінші жағынан, қайтсем де аламын деп өкімет орындары күшке ерік беру­ге дайындалып жатты. Ақтөбе қа­ла­сында өткен митингіде сөйлеген Тор­ғай облысының вице-губернаторы «бір­де-бір қырғыз тірі қалмаса да, патша бұй­рығы орындалатын болады», – деп сес көрсетті.

Міне, осындай жағдайда, М.Тынышбаев дәл басып көрсеткендей, аз ғана қа­зақ зиялылары екі бірдей оттың орта­сын­да қалды. Жаңа басталған ұлттық бас көтеру жағдайында ресми билік орын­­дары «Қазақ» газеті төңірегіндегі ұлт зиялыларына қозғалыстың ұйым­дас­тырушылары ретінде сезіктене қара­ды. Орынбор жандарм мекемесінің бас­­­тығы полковник Кашинцев 30 шілде күні «Қа­зақ» газетінің редакторы міндетін ат­қарушы М.Дулатұлының  үйінде және жұ­мыс орнында тінту жүргізіп, бірақ ұлт зия­лыларының ұйымдастырушылық қыз­метіне негіз боларлықтай ешқандай фак­ті таба алмайды.

Өкімет тарапынан жасалып отырған жөн­сіз зорлыққа ел болып қарсы қайрат көр­сету үшін атқа қонған халық бұл ісі­не ат төбеліндей аз ғана оқығандардың қол­дау танытудың орнына, тосырқай қа­рауына таңданумен болады. «Қазақ» газетінің 11 шілде күнгі санында Ә.Бө­кейханов, А.Байтұрсынұлы және М.Ду­латұлы үшеуінің қолымен «Алаштың аза­маттарына!» атты үндеуі жарық көрді. Үн­деуде жалпыұлттық күрес басшылары халық алдына «ойламаған жерден жұрт басына мұндай іс, мұндай ауырт­па­лық түсті, мұны қалай қыламыз, қа­лай атқарамыз» деген сауал тастап, осы ретте жұртты жарлыққа көніп жұмысқа адам бергенде қандай ауырлық келмек, сондай-ақ, көнбей қөрсеткен қарсылық немен аяқталмақ, міне, осы екі жағын бірдей ақыл таразысына салып қарауға ша­қырып, онымен шектелмей, өз ұста­нымдарын да білдіреді. «…көнгенде – шаруаға кемшілік те келер, барған жігіт қазаға да, бейнетке де ұшырар, бірақ елдің іргесі бұзылмас (қазаға ұшырар деп ауру-сырқаудан болған қазаны айта­мыз, әйтпесе солдат қылып алмайды, со­ғыстан өлмейді). Көнбегенде көретін ауырлық – бағынбай үкіметтің Жарлы­ғынан бас тартсақ, жау жағадан алғанда …үкімет бізге құр өкпелеп қоймас, күш жұм­сар, ол күшті законге сүйеніп істер. Мұндай мысалдар болып тұрған жоқ па?» – деп, дәлел ретінде Түркістан өл­ке­сіне енгізілген соғыс тәртібін, Же­тісуда болып жатқан қайғылы оқиға­лар­ды көлденең тартып, «біздің білуімізше жеңілі – көнген» деп, ауыр да болса өз ше­шімдерін айтады.

М.Тынышбаев «Қазақ» газетінің осы үндеу жарияланған санының аса маңыз­ды хабарды жеткізуші дереккөзі ретінде табан астында тарап кеткендігін, оқыған азаматтар оның бірнеше данасын жаздырып алып, халық арасына үлестіргенін айтады.

Бірақ елдің отарлаушы өкіметтің жа­сап келе жатқан зорлығына деген наразылығында шек жоқ болатын және бұл көңіл күйі дегенін істеді. Шілде айын­да басталған толқулар тамызда бү­кіл қазақ  даласын құшағына алған қару­лы көтеріліске ұласты. Көтеріліс Жетісу, Тор­ғай, Ақмола және Семей облыстарында аса зор қарқын алды.

Т.Рысқұлов «Восстание туземцев Тур­кестана в 1916 году» (1926) атты еңбе­гін­де Жетісудағы көтерілісті басу үшін екі казактар полкы мен салт атты батареяны есепке алмағанда 35 рота, 24 жүз­дік, 240 салт атты барлаушылар (бұларға 16 ауыр қару, 47 пулемет бекітілген) шық­қанын жазады. Бұл әскер күшінің қару­лы қоныс аудара келген шаруалар мен қалалық «еріктілердің» қолдауымен қандай сойқан жасағаны айтпаса да түсінікті. Қазақ пен қырғыздардың 94 ауылы бүліншілікке ұшырады, 5 373 үй өр­телді, 1 905 адам өлтірілді, 684 адам жа­раланды, 1 105 адам тұтқынға алынды.

Т.Рысқұлов аталған еңбегінде көте­рі­ліс қамтыған Верный, Жаркент, Піш­пек, Пржевальскі және Лепсі уездеріндегі кө­теріліске дейінгі 83 854 шаңырақтан 1917 жылдың қаңтарында 31 789 шаңырақ қал­ғанын көрсетеді. Сонда шамамен Қы­тай жақ бетке 53 мыңға жуық шаңы­рақ өткен.

Осы есепке жақын мәліметті М.Тынышбаев еңбектерінен де кездестіреміз. Алматы, Жаркент, Пішпек, Пржевальскі уездеріндегі 44 болыс елде тұратын 47 мың 759 түтіннің 40 мың 250 түтіні Қы­тай асады. Олардағы адам саны шамамен 300 мыңға жуық еді («Қазақ» газеті, 1917, № 254).

Әрине, бұл екі қайраткердің берген мә­ліметтерінің белгілі дәрежеде шартты екендігін түсінуге болады, дегенмен, ол фактілік материалдардың трагедия ау­қымын тура түсінуге мүмкіндік туғы­за­тындығы хақ.

Көтерілістің келесі бір ірі ошағы Тор­­ғай облысында болды. Әбдіғапар Жан­­босынов пен Амангелді Иманов бас­таған сарбаздардың саны 50 мың адам­­ға жетеді. Көтерілісшілер қыр­күйек­­тің екінші жартысынан бастап 1917  жылдың 24 ақпанына дейін өкімет жі­берген жазалаушы отрядпен Татыр, Ақ Шығанақ, Құйын Көпе, Құмкешу жә­не Доғал-Үрпек атты жерлерде шай­қас­тар өткізеді.

Әбдіғапар хан бастаған Торғай кө­те­рілісшілері Торғай гарнизонын қоршауға алып, оны бекініс ретінде жойып жі­беру­­ге тырысты. Сарбаздар оны ала ал­мады. Дегенмен, отарлаушы билік бұл жа­ғ­дайды өзіне төнген үлкен қауіп ре­тін­де бағалады.

Жазалаушы әскер құрамалары Тор­ғай көтерілісін үлкен қатыгездікпен бас­ты. 1917 жылдың қаңтарында жаза­лау­шы әскер Торғайдан 90 шақырым жерде Әбдіғапар әскері орналасқан ауылды атқылап, 300-ге жуық арасында әйел­дер, қарттар және балалар бар ха­лық­ты қырып салды. Жазалаушы отряд­пен көтерілісшілер қолының кездесуі 31 қаңтарда Торғай өзенінің  үстінде өтіп, пушка мен пулеметтен атқылаған жау оғы­нан 4 000 сарбаз қаза табады (А.Шес­таков. 15 летие восстания в Средней Азии. М.-Л., 1931, С.30).

Көтеріліс  ішкі  ресейлік губерниялар­дан қоныс аудара келген тұрғындарға да жеңіл тиген жоқ. Түркістан генерал-гу­бер­­наторы патша атына жолдаған есе­бін­де тек Түркістан өңіріндегі орыс тұр­ғындарынан көтеріліс барысында 2325 адамның өлтіріліп, 1384 адамның хабар-ошарсыз жоғалып кеткенін, жер­гілікті билік басындағылардан 7, ал орыс әкімшілігінде қызметте жүрген бұ­ра­таналардан 22 адамның өлтіріл­ген­дігін келтіреді (ҚР ОММ., 380 қ., 1 тізім, 1-іс, 19 п.).

 

***

Көтеріліс тарихына қатысты кейбір мәселелер жөнінде.  1916 жылғы көтеріліс оның табиғатына сәйкес ұлт тарихын­да­ғы азаттық қозғалыстар тарихымен өза­ра сабақтастықта талдауға алынғанда ғана түсінікті бола түседі. Мәселен, ХІХ ға­сырдың алғашқы жартысындағы И.Тай­манұлы, К.Қасымұлы бастаған азат­тық үшін қозғалыстар барысында кө­терілген қоғамдық мәселелер (жер, мем­лекеттілік ж.б.) 1916 жылғы көте­ріліс­тің шығуына алып келді. Сол сияқ­ты тура осы себептер  ХХ ғасырдағы Алаш қозғалысының, 1929-1931 жылдары со­веттік күштеу реформаларына қарсы ха­лық көтерілістерінің  шығуына тіке­лей негіз болғандығын айтқан жөн. Ха­лық­ты өзін-өзі басқару мүмкіндігінен айыру, оның басты құндылығы – жеріне өзге мемлекеттің иелік жасауы, ұлтқа өзі қалағандай бағыттағы және мазмұндағы өзгерістер жолына түсуге мүмкіндік бер­меу, қандай жолмен және бағытта да­муды елден тыс орталықтарда шешіп, сырт­тан таңу, сол арқылы ұлттық біре­гейлікті әлсірету, міне, бұл себептер атал­ған қозғалыстардың, жалпыұлттық на­разылықтың бастау көзінде жатты. Тіптен осы алғышарттар 1986 жылғы желтоқсан көтерілісіне де тән еді.

Келесі мәселе. Ғылыми әдебиетте ор­таазиялық халықтардың 16-жылғы көтеріліске шығуын сыртқы күштердің араласуымен болған іс ретінде көрсету әре­кеті барлығын айтқан жөн. Егер мұн­дай араласу орын алған болса, ол жағдай нақты фактілік материалдар арқылы баяндалуға тиіс. Құпия дереккөздері бол­са оларды жасырын ұстаудың қажеті бар ма? Оларды жариялау орынды бол­мақ.

ХХ ғасырдың басында Түркістандағы орыс әкімшілік жүйесін тексерген сенатор граф Пален комиссиясының тұжы­ры­мына сүйенсек, халық наразылығына негіз болған екі жағдайды бөліп айтқан жөн. Олар, біріншіден, билік орында­ры­ның жергілікті Түркістан халықтарының мүддесімен есептеспей, олардың иелі­гін­дегі құнарлы жерлерді Ресейдің ішкі губер­нияларынан қоныс аудара келген переселендерге тартып алып беруі болса, екіншіден, өкімет орындарының жер­­гілікті халықтардың түпкілікті мүд­десін қанағаттандыра алатын рефор­ма­лық шараларды жүргізуге пәрменсіздігі еді. Біздің пікірімізше, осы фактілердің көтерілістің тууына шешуші негіз бол­ған­дығын ешкім де жоққа шығара алмайды.

Советтік тарихнамада 1916 жылғы кө­терілістің әлеуметтік-таптық сипатына бай­ланысты өзара қарсы екі ұстаным орын алды. Олардың бірі – көтеріліс ашық түрде отарлық езгіге қарсы ұлт-азаттық сипат алып, оның қозғаушы күштері жергілікті халықтың түрлі әлеу­мет­тік топтарынан тұрды, сондай-ақ, көтеріліс барысында оған қатынасқан халық өкі­мет жағына шығып, сатқындық жасаған жергілікті билік өкілдерін жазалады, тіп­тен оларды өлтіруге дейін барды деген ұстаным болды. Бұл ұста­нымдағы зерт­теушілер ішкі Ресейден қоныс аудара келген шаруалардың  өкі­мет әскеріне қосылып жергілікті халық­тың қарсы­лы­ғын басуға атса­лыс­қан­дығын, көте­рі­лістің ұлтаралық қақ­тығыс ретінде жүргендігін ашық айтты.

Бұл пікірге қарсы тұрған екінші ұс­та­нымдағылар көтерілістің басым түрде ан­тифеодалдық, таптық сипат алып, оның қозғаушы күші жергілікті бұқара халық болды, олар өз ретінде еуропалық шаруалар мен жұмысшылардың қол­дауы­на сүйенді деген тұжырымды ғылы­ми тұрғыдан негіздеуге күш салды. Бұл пі­кірдегілердің түсінігінде жергілікті фео­далдық күштер халық наразылығын өз­дерінің мүддесіне пайдалануға тырыс­ты.

Қазіргі уақытта бірінші ұстаным­дағылардың уәжі тарихи шындыққа үй­лесімді, тарихи фактілердің осы зерт­теушілердің жағында екендігін айтқан жөн болмақ. Көтерілістің шығуына отаршыл өкімет орындарының қолымен жа­салған ұлтаралық араздықтың себеп­ші болғанын патша шенеуніктерінің өз­дері де мойындаған. Мәселен, Жар­кент­­тегі переселен мекемесінің мең­геру­шісі өз бастығына жолдаған есебінде «кө­терілістің орыс тұрғындарына деген жаугершілігі тура Әндижан көтері­ліс­ін­дегідей анық байқалып отыр», – деп жаз­ды.

Ортаазиялық халықтардың өздерін ұлт ретінде сезінуі және сырттан төнген қауіп жағдайында елдік құндылықтарын қорғауға әзірлігін танытуы осы тарихи мезгілге тән ғажап құбылыс болатын. Ал ке­лесі 1917 жылы Алашорда және Түр­кістан Мухтариаты үкімет орындарын құрып, ұлттық мемлекеттілігін жаңғыр­ту әрекеті олардың тура жолда тұрғанды­ғының айғағы еді.