Бексұлтан Нұржеке-ұлы,
ҚР еңбек сіңірген қайраткері

---

Жетiсу жұрты Хангелдіден гөрі Ра­йым­бекті жақсы біледі. Себебі, Хангелді өз батырлығын Жетісу жерінен тыс жақ­та көрсетсе, ал оның немересі Райымбек бүкіл ерлігін Жетісу жерінің шығысында жасаған. Сондықтан Райымбектің әр шайқасын көзімен көріп, бірге соғысқан адамдар оның ерлігін атадан балаға таратып отырған. Ал шындықтың  түбіне үңілсек, Райымбектің Райымбек батыр атануына себепкер бірден-бір адам – Хангелді батыр.
Атасы Хангелдi мен немересi Райымбек – екеуi де «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» кезеңінің батыры. Бұл – дауға жатпайтын ақиқат. Сондықтан  аталы-немерелі батырлардың ерлігі мен өмір шындығын баяндағанда «Ақтабан шұбырынды» заманынан ауытқымауы­мыз аса қажет. Не одан бұрын, не одан кейін айтылып жатқан шайқастар мен ерліктер ақиқатқа жатпайды.

«Ақтабан шұбырынды» кезінің бас­тапқы кезеңінде ұлы жүз қолын басқар­ған Қазыбек бек Тауасарұлының жазуына қарағанда, Хангелді батыр 1694 жылы туған. «Соғысқа аттанар алдында Сө­геті­дегі еліне кеткен Албан Хангелді батыр келді. Оның өңі қап-қара, кісі өлтіріп келген адамдай. Ол менен екі жа­с кіші болатын». (Қазыбек бек Тауа­сарұлы. «Түп-тұқияннан өзіме шейін». Алматы, «Жалын», 1993, 312-бет) дейді ол 1776 жылы өлер алдында жазған «Түп-тұқияннан өзіме шейін» атты кітә­бін­де. Ал «Ақтабан шұбырынды» зо­балаңы 1723 жылы көкекте басталды. Ол кезде Хангелді 29-да, Қазыбек бек 31-де. Екеуі бір-бірін бұл зобалаңға дейін де білсе керек, өйткені Қазыбек бек аталмыш кітәбінде Хангелдінің әкесі Сырымбетті бұрыннан білетінін, шешесі Керімбүбінің қолынан дәм татқанын жазады.
1723 жылы қалмақ қолы Жетісуға төрт тараптан лап қойған: Сүмбеден, Қорғастан, Жоңғар қақпасынан (ол кезде Арқас аңқайы деп аталған), Тарба­ғатайдан қалмақтың тұтқиыл шабуылына бір Хангелді батыр тұрмақ, бүкіл қазақ тойтарыс бере алмады. Малы төл­дейтін маңызды шақта қазақ қара басын қорғай алмай қырылды. Хангелді, Бағай сықылды батыр бағландар жаумен ашық айқасуға амалы болмағандықтан, азды-көпті нөкерімен ел ішіне қарай ығысты. Елді басқарған хан бар екенін, хан төңірегінде ел қорғайтын батырлар бар екенін ескерген соң сөйткен болар. Қай жерде, қай кезде қосылғанын кім білсін, әйтеуір, Хангелді «Ақтабан шұбырын­дыда» Қазыбек бек Тауасарұлының қасынан табылады. Үнемі соның қасын­да жүріп, оның оққағары болады. Екеуінің жақындығы өздерінен жүз жыл бұрын өмір сүрген Қарасай батыр мен Ағынтай батырдың достығындай болмаса да, соған ұқсас жағдайға жетеді. Сондықтан Қазыбек бек оны «үнемі менің қасымнан табылатын» деп атап жазады. Ал ұлы жүз қолбасшысының «үнемі қасында жүру» Хангелді үшін оңай-оспақ нәрсе емесі кімге де болса түсінікті. Бүгінгі тілмен айтсақ, ол – мемлекеттік мәні бар мәсе­ле. Өйткені, қолбасы – мемлекетті қор­ғаушы.
Хангелдінің халықтық, мемлекеттік көзқарасы Қазыбек бектің қасында шыңдалады. Әкесі Сырымбет батырдан қанмен берілген батылдық Төле, Қазы­бек, Әйтеке ұйымдастырған 1726 жылғы Ордабасы жиынында шыңдалады. Сол жылғы Әбілқайыр қолбасшылық жаса­ған «Қалмақ қырылған» соғысына қаты­сады. Бұған дейін әр қойнауда, әлдебір қолайлы жағдайда қазақ батырлары қалмақ қолына қарсы жекелей ұрыс салып, кейде жеңіп, кейде жер ыңғайына қарай жылысып келгенмен, бүкіл қазақ қолы бірігіп біртұтас қалмаққа қарсы әлі соғыспаған еді. Бұл соғыс Әбілқайыр ба­тыр­дың ғана емес, бүкіл қазақ хал­қының ерлігі мен намысы сынға түскен соғыс еді. 1643 жылы Орбұлақ шайқа­сын­да көрсеткен ауызбірліктің жемісін қазақ қолы 1726 жылы да қайталап, тағы үлкен жеңіске әкелді. Бұл соғыста қазақ-қалмақ қолы үш майданда шайқасты. Бұланты өзенінің бойында Бөгенбай мен Қабанбай қолы жауға шапса, Қазы­бек бек бастаған ұлы жүз қолы Шу бойында, екі майданның ортасында Әбіл­қайыр қолы майдан ашты. Әскер саны жағынан қазақ қолы көптеу болады, ұзын саны 57 мың болыпты. Осы ұлы шайқас өткен Айрантөгілген деген жер кейін Қалмақ қырылған аталады. Аты­ның өзі-ақ ұлы жеңістің осында бол­ғанын меңзеп тұр. Сардар болды ма, сарбаз болды ма, Хангелді батыр осы соғысқа қатысып, жауынгерлік міндетін мінсіз атқарып шықты. Бұл – оның өзге замандастарымен қатар ұлы жеңіске үлес қосқан сәті, шыңдалу мектебі.
Бір өкінішті жәйт: кейбір тарихшыларымыз осы Бұланты ұрысын жеке ұрыс ретінде талдап, Әбілқайырға еш қатысы жоқ ұрыс дегенді айтып жүр. Ол, шындығында, ұлы шайқастың бір бөлшегі ғана.
«Ақтабан шұбырынды» зобалаңы «Қал­мақ қырылған» жеңісімен біте қой­май­ды, ол – 35 жылға созылған зобалаң, тек 1758 жылы ғана оны Абылай қолы аяқтады.
Өкінішке қарай «Қалмақ қырылған» жеңісінен кейін қазақ қолбасшыларының арасына тағы алауыздық кірді. Әбіл­қайыр­дың бас қолбасшылығы одан ары өз жалғасын таппады. Бөгенбай батыр­дың қолы бір бөлек, Қабанбай батырдың қолы бір бөлек, Қазыбек бектің қолы бір бөлек жауды қуалап, әрбірі әр жақта соғысып жатты.
«Қалмақ қырылған» даласында жең­іл­ген қалмақ қолы быт-шыт болып кет­кен­мен, шашырап қалған жау Хантауы маңында қайтадан біріге бастады. Ана жеңіліс қапы қалған жеңілістей көрінген болу керек. Ал «Қалмақ қырылған» жеңі­сінен басталған ұлы бетбұрысты ары жалғастыруға жалғыз ұлы жүз қолы­ның шамасы жетпейтін еді. Содан үміт­тенді ме, 1729 жылдың ерте көктемінде қалмақ қолының бір бөлігі Ұзынбұлақ бойында соғыс ашты. Ұлы жүз қолын Қазыбек бек басқарды. Қасында, сөз жоқ, Хангелді батыр болды. Сол соғыста Қазыбек бектің бала күннен бірге өскен досы Мүйізді Өтеген батыр қалмақтың бас батыры Ботхишармен жекпе-жекке шығып, абыройлы жеңіске жетеді.
Қазыбек бектің жазуына қарағанда, соғыстан қолы босаған кезде жауынгерлер Хангелдінің қасынан шықпайды екен. Ол жауырынға қарап, әркімнің от­басы жайында мағлұмат айтып, кө­ріпкелдік жасайтын болған. Және оның айтқандары шындыққа жанасып отырған секілді. Оны мына жағдайдан байқауға болады. 1729 жылы жазғы­тұрым Хан тауының маңына жиналған қалмақ әскері кәдімгідей шоғырланып, оңтүстік аймаққа үлкен қауіп туғыза бастайды. Одан ұлы жүз ханы Жолбарыс та сескенеді. Төле бидің де мазасыкетеді. Төле би досы Қазыбек биден көмек сұрайды. Жолбарыс хан бауыры Әбіл­қайыр­ға көмек сұрап хат жолдайды. Әбілқайырдан жауап болмайды да, Қазыбек би Бөгенбай бастаған қолмен жетіп үлгереді. 1729 жылдың жаз басында әйгілі Аңырақай шайқасы өтеді. Қазақ қолын жалпылай Бөгенбай басқа­рады да, ұлы жүз қолын Қазыбек бек басқарады. Жекпе-жекке қай батырларды шығарамыз деп Бөгенбай мен Қазы­бек бек ақылдасады да, оған 26 батырды белгілейді. Оның ішінде Хангелді де бар. Қалмақтың бас батыры Аңғырақпен бірінші жекпе-жекке қазақ батыры Бөлек Сатай баласы шығару ұйғарылады. Бұл соғысқа Бөлек алдын ала 20 шақты күн дайындалады. Оған Төле би өзінің құла атын береді. Төлеқұланы Бөлек та­қы­мына үйретіп, өз ыңғайына қарай жаттықтырады. Ол жекпе-жекке кетіп бара жатқанда Хангелді: «Бөлек жеңеді. Өйткені, Төлеқұланың қабағы күліп тұр», – деп сәуегейлік айтады. Оны қа­сын­да тұрғандардың бәрі естиді. Айт­қанындай, Бөлек Аңырақты әбден масқаралап жеңеді. Және оның жеңісіне мінген аты Төлеқұла да жаудың атын кеу­десімен қағып, үлкен сәттілік жасайды.
Кіммен, қандай батырмен жекпе-жекке шыққаны белгісіз, бірақ Аңыра­қай шайқасында Хангелді жекпе-жекте жеңіске жетеді. Ол оның, сірә, соңғы жекпе-жегі болса керек, өйткені жасы қырыққа тақап қалған кезі еді.
Райымбек батырдың туған жылын анықтауға Хангелді атасының да туған жылын анықтау тікелей байланысты. Осыған орай, менің бір жорамалым бар. Оным Қазыбек бектің Хангелді менен екі жас кіші дегеніне сәйкеспейді. Ол жорамалым Хангелдінің атына байланысты. Аталмыш кітәбінде Қазыбек бек өзі туған жылы Жетісуға Тәуке хан келіп, Көктөбе деген жерді жайлағанын айтады. Не көп, Жетісуда Көктөбе аталмыш жер көп. Бірақ қарттардан естіген шежіре аңызды шындыққа қарай біраз жақындатады. Қапалдың батысында Ғали Орманов пен Сайын Мұратбеков туған Қоңыр деген ауыл бар. Ол ауылдың желкесінде Қора деген жайлау бар. Одан жоғарыда Шажа деген тамаша жайлау бар екені белгілі. Көргендер жердің жұмағы деседі. Албан тайпасының ішінде Шажа деген ру бар. Сол шажалар Арқадағы Атасу жерінде болып, содан осы араға қайта келіп орналасқан деседі. Шажадан тағы өрлегенде, Қызылауыз деген арадан жоғарыда Ханжайлаған деген жер бар екен, оны кезінде қарттар Ханжайлау деп атапты да, сол араға Орбұлақ шайқасына қатысқан Ұзынмұрт Ұзақ батыр мен оның Хангелді атасының бауыры Мырзагелді жерленіпті. Хан келіп жайламаса, ол ара неге Ханжайлау аталған? Тәуке келіп жайлаған соң солай аталған ба екен деп топшылаймын. Бірақ мені одан гөрі Суан Хангелді мен Албан Хангелдінің бір кезде туып-өскені және екеуінің неге адас болғаны ойға қалдырады. Екеуі де хан келген жылы туған болуы керек деп ойлаймын. Өйткені, менің немерем Гүлкен суан Хангелдінің 11-ұрпағы болса, Мұ­қа­ға­лидың Жұлдыздан туған немересі де Ал­бан Хангелдінің 11-ұрпағы екен. Бұл, сөз жоқ, кездейсоқтық емес деп ойлаймын. Сонда Хангелді батыр 1692 жылы тууы мүмкін. Оның жеті ұлы болған. Райымбектің әкесі Түке – оның үшінші баласы. Қазыбек бек аталмыш кітәбінде Түкенің бір ағасын соғыста өліп жатқан жерінен тауып алғандарын айтады.Бұған қарағанда Түкенің Мөңке, Дөңке деген ағалары әкесі Хангелдімен қатар жүріп соғысқан. Осының бәрін жинақ­тап қарасақ, кәзіргі біздің Райымбек батыр 1705 жылы туды деп әр ескерт­кіш­ке таңбалап жазып жүргеніміз шын­дыққа жанаспайтын дерек болып шығады. Өйткені, Хангелді 1692 жылы туса, 13 жасында; егер 1694 жылы туса, онда 11 жасында немересі Райымбекті сүйген болып шығады. Ал егер Хангелді одан да ерте туған деп соқсақ, онда оның «Ақтабан шұбырындыға» қатысқаны да, батыр болғаны да – бәрі жалған болып шығады. Міне, осы келеңсіздікті жасыру үшін Райымбекті Түкенің баласы емес, Хангелдінің ұлы деушілер де табылды. Бірақ Райымбекті Хангелдінің баласы қылғанмен де жалған тарихтың жібі бір-бірімен жалғаса қоймайды. Оған көз жеткізу үшін Райымбек­та­ну і­лі­мі­нің негізін қалап кеткен ағамыз Қа­был­бек Сауранбаевтың «Райымбек ба­тырдың шайқастары» атты еңбегіне және Мұқағалидың әйгілі «Райымбек! Райымбек!» дастанына жүгінуіміз мін­дет.
Қабылбек Сауранбаевтың «Райымбек батырдың шайқастары» атты еңбегі – жиырмасыншы ғасырдың басында
30 шақты адамнан жазып алған деректер жиынтығы. Ой өрісі, біліміне, ортасына қарай Қабылбек ағамыз рулық, тайпа­лық деңгейде пікір қосқанмен, негізгі естіген әңгі­месіне өз тарапынан алып-қосу жа­самаған. Сондықтан о кісінің жаз­ға­ны­на жүгіну – Райымбек жайында шын­­­­дыққа жетем деген әрбір адамға парыз.
Ел аузындағы әңгімелерде де, Қа­былбек Сауранбаевтың дерегінде де Райымбектің алғаш аты шыққан кез 15-тен 16-ға асқан кезі деп анық айтылады. Ал Мұқағали дастанында 13 жаста делін­­ген. Қабылбек ағамыздың жазбасында, жылқы бағуға кеткен Райымбек үйіне оралса, атасы Хангелді оны ертпей жорыққа кетіп қалады. Атасын артынан қумақ болған баласына анасы рұқсат етпейді. «Астыңдағы Көкойнағың ат болсын, өзің азамат бол! Сонда сені жорыққа бірге аламын» деген атамның уәдесі бар, – дейді Райымбек. – Көкойна­ғым ат болды, өзім азамат болдым, най­за­мен, қылышпен жауды қалай өлтіруді үйрендім дегенді айтады да, Іледен өткелі жатқан жерде атасы Хан­гел­дінің жауынгерлерін қуып жетеді. Іледен сең жүріп, жауынгерлер арғы бетке өте алмай тұр екен. Райымбек отыз жігітке қамыс орғызады да, көзер жасап жауын­герлерді Іледен өткізіп салады. Көзер деген буған қамыспен су бетіндегі сең­нің жолын бөгеп, түнде мұз біріне-бірі жабысып тұтасқан соң, үстiнен өте беруге болатын қамыс бөгеттi айтады. Нағашысы берген Көкойнақты суда жүзу­ге, жата қалуға, секiруге, қару-жа­ра­ғын әкелiп беруге жасынан үйреткен Райымбек Iледен өткенде, «Райымбек! Райымбек!» деп өз атын ұрандап суға түседі («Райымбек». Астана, Елорда, 2005. «Райымбек батырдың шайқастары», 79, 80, 81-беттер).
Міне, Райымбекке Іленің суы қақ айрылыпты деген аңыздың тарауына себеп болған осы көзер жасау әдісі.
Ал енді Хангелдінің бұл жорығы қай жорық дегенге келейік. Егер Райымбек 1705 жылы туса, онда ол 1720 жылы 15-ке келеді. 1720 жылы әлі «Ақтабан шұ­бы­рынды» басталған жоқ. Демек, ешқандай әскери жорықтың шындығы жоқ. Аңыз тарих емес, ол тек тарихтың дақпырты ғана. Сонда бұл аңыз қай тарихтың дақпырты? Әлде, тарихи негізі жоқ дақпырт па?
«Ақтабан шұбырындының» басынан аяғына дейін қатысқан, ұлы жүз жауын­герлерінің 1723 жылдан 1729 жылдың жазына дейін бас қолбасшысы болған Қазыбек бек бұл жайында аталмыш кітәбінде не деді екен?
1123 жылдың көктемінде Наурызбай қолы Сапы-Саты көлі арқылы жартысы Доңызтауға, жартысы Мұзартқа қарай бет қойды. Қалмақ әскерінің нарты Нор деген ноян екен» дейді («Түп-тұқияннан өзіме шейін», 1993, 315-бет). Хижраның 1123 жылы, біздің жыл санауымыздың 1745 жылына сәйкес.
«Әбден ыңыршағы айналған албандар да атқа мінді. Оны енді Хангелді бастады», – дейді Қазыбек бек (Сонда, 316-бет). Осыны ескерсек, Қабылбек Сауран­баев ағамыз да жазған, аңыздарда да айтылатын Хангелдінің Райымбекті ертпей кеткен жорығы осы жорық екені белгілі болады. Дәл 1745 жылы 15-тен 16-ға шыққан Райымбек 1730 жылы туған болып шығады.
Албан қолын Хангелді басқарды деген сөз – ол кезде одан асқан батыр Албан ішінде жоқ деген сөз.
«Құмтекейдегі бес күн ұрыста Албан Оңқа батыр зор ерлік көрсетті», – дейді Қазыбек бек (Сонда, 318-бет). Алайда, Райымбек жайында ештеңе айтпайды. Демек, оның әлі ұрысқа араласпаған және аты шықпаған кезі. Бұны мойындау – тарихтың шындығын мойындау. 1705 жылы туған батырды 1745 жылы 40-қа келгенде білмеуі қалай? Дүниеде Райымбектей батырдың болғаны өтірік пе? Ал егер Хангелді атасы Райымбекті ертпей кеткенжорығы осы жорық болса ше? Онда Райымбек сол жылы қырыққа емес, он бестен он алтыға шығуы керек қой. Олай болса, ол 1705 жылы емес,
1730 жылы тууы керек. Оған тарихи жағдай үйлесе ме? Көрейік.
Біріншіден, Хангелді 1692 жылы (не 1694) туса, онда 13 жасында (не 11) немере сүймек тұрмақ, бала сүюі де екіта­лай.
Екіншіден, 1705 жылы туса, онда
15 жасында Райымбектің ешбір әскери жорыққа қатысуы мүмкін емес.
Сонда қалай болғаны? Өтірік тарихпен өзімізді-өзіміз алдап келгенбіз бе?
Әйткенмен Қабылбек Сауранбаев Райымбек батырдың шайқастарында былай дейді: «Бұрынғы шабындыда қалмақ қолына түсіп кеткен қазақтың ұлдары мен қыздары қойдай жапырып, қозыдай шулап табысып жатыр. Жас шағында түсіп кеткен ұлдары мен қызда­ры балалы болған. Сонда да қазақ екенін ұмытпапты (Сонда, 89-бет). Мұны қалай түсінуге болады?Бұрынғы шабындысы не? Жас шағында қолға түсіп кеткені не?
Ол – «Ақтабан шұбырындыға» ұшы­рағаннан бері талай жыл өткен деген сөз.
Райымбек шайқасы, Қабылбек Сау­ран­баевтың жазуында, үш сапардан тұрады: 1-сапарын 15-тен 16-ға қараған шағында Түрген мен Көкпектіні азат етуден бастайды. 2-сапарында 17 жасында Жалағаш пен Көміршіні азат ету­ге аттанады. Сол арада жеті жыл өте­ді. Райымбектің жасы 24-ке толады. Үшінші сапарын дәл жиырма бес жасында Көктал мен Жәркенттің ортасын­дағы қамалдан қалмақтарды қууға арнайды. Осы үш сапармен оның негізгі шайқасы аяқталады.
Бұдан заңды сұрақ туындайды: қалмақтар Түргенді, Жалағашты, Көміршіні, Жәркент пен Көкталды қашан басып алып жүр?
Міне, тарихи шындық осы арадан шаң береді. Райымбек 1705 жылы туды деген дерек – жалған. Ол «Ақтабан шұ­бырынды» басталғаннан кейін туған. Демек, Қазыбек бектің айтып отырғаны рас: 1745 жылғы ерте көктемде албан қолын Хангелді батыр бастап соғысқан. Райымбектің алғаш аты шығуы да осы жорық кезінде. Олай болса, Райымбектің 1730 жылы туып, 1745 жылы 15-тен 16-ға шығуы – шындық.
Жарайды, солай-ақ болсын, ал артынан қуып жеткен немересін өз қолына қоспай, «Көкойнағың ат болсын, өзің азамат бол» деген уәдесін Хангелдінің орындамауы қалай? Неге немересін қалдырып кетеді және оған қандай уәж айтып көндіруі мүмкін?
Хангелдінің дәл осы арадағы айтқан ақылы мен тапсырмасын біз елемей жүрміз. Өйткені, атасының не айтқанын тек Райымбек білген. Әрі батыр, әрі ақылды бала атасының өте дұрыс айтып тұрғанын бар жан дүниесімен түсінген, солай істеудің қажет екеніне көзі жеткен. Әйтпесе артынан әдейілеп қуып жеткен батыр немере өз бетінен оп-оңай қайта қоя ма? Атасы екеуі ғана білген сол құпияны біз бүгін сөзбе-сөз, әрине, қай­талай алмаймыз. Алайда, бағыт-бағда­рын шамалауымызға болады. Хангелді, сірә, былай деген болу керек:
– Балам, Көкойнағың ат болды, өзің азамат болдың. Біз Қарқарада қалмақтың қолын жеңгенмен, қыздарымызды күң, ұлдарымызды құл етіп келген қалың қал­мақты Түргеннің қойнауынан, Асының жайлауынан, Жалағаштан, Темірліктен, Көміршіден түгел қуып тас­тай алған жоқпыз. Өз жерінде жауға қыз­дарымыз күң болып, ұлдарымыз құл болып қала бере ме? Соларды құтқарудың орнына, олардан қашқандай болып, сен де бізбен бірге кетсең, ол бауырларымызды кім құтқарады? Сен, сен сияқты жастар неге бас қосып соларды құтқар­майсыңдар? Сол қолыңнан келмей ме? Келсе, қал да, соны істе! Келмесе, бізбен бірге жүр! Өзің шеш, – деген болар-ау.
Батыр, намысқой ұл:
– Ата, айтқаның дұрыс екен. Мен қалдым, – деген шығар деп ойлаймын. Өйткені, содан кейінгі Райымбектің бүкіл тірлігі осы айтқанның дәлеліндей. Ол сол жылы-ақ Аралбай, Сатай, Бөлек, Ырыскелді, Қапай, Бақай сынды заман­дас­тарының басын құрап, Түрген мен Көкпекті өңірін қалмақтардан тазалауға кіріседі. Оны бұған дейін ол неге істеме-
г­ен? Өйткені, оған дейін Хангелді оған ол ақылды айтқан емес. Бұл жағдайға терең ойлай қарасақ, одан Хангелді батырдың да, Райымбектің де тарихи тұлғалары бейнелене түседі. Біріншіден, ата мен баланың дәстүрлі тәрбиесіне тәнті бола­сың. Атаны тыңдау, оның уәделі күнін шыдаммен күту, ал уәделі сәт туған кезде атаның жаңа ақылын түсіністікпен қабылдау Райымбектің ұлттық тәр­биенің бесігінде баулынға­нын дәлел­дейді. Екіншіден, немересінің алғырлы­ғын, туабіткен батырлығын дәл ба­қы­ла­ған Хангелді аталық ақылын Райымбекті қорғаштауға, аман болғанын ғана ойлауға жұмсамай, ел үшін жанын қиюға да мүмкін жағдайға жұмсайды. Ата батыр мен бала батырдың мүддесі бір жерден тоғысады. Үшіншіден, Райым­бектің жау басып алған жерді, жау қолында қалған қазақтарды құтқарып алу соғысы, бір қарағанда, партизандық соғысқа ұқсағанмен, шын мәнінде нағыз ұлт-азаттық соғысына жатады. Төртіншіден, Райымбек шайқастары – «Ақтабан шұбырынды» кезінің ешбір соғысына ұқсамайтын ерекше соғыс.
Ол – ешбір ханның сардары емес, ешбір сардардың сарбазы да емес, Хангелді атасының ақылымен жау басып алған жерден бауырларын азат ету үшін, өзі құрап алған жауынгерлерге өзі қолбас­шылық жасаған нағыз халықтық батыр. Бесіншіден, оның соғыс жүргізу тәсілі де ерекше. Ол жаудың мінез-құлқын, дәстүрлі ерекшеліктерін жақсы білген­діктен, көзсіз ерлік пен психологиялық әсер ету әдісін де батыл пайдаланған. Ол ылғи қалмақтың киімін киіп, қаруын асынып, жау ішіне еркін араласып жүріп соғысқан.
Өкінішке қарай, «Жаужүрек мың бала» фильмінде Райымбекке тән оқиға­лар басқаға телініп кеткен.
«Райымбек батырдың  шайқас­тарына» сенбеген адам Мұқағалидың «Райымбек! Райымбек!» дастанында аталған жағдайды да салыстыра алады. Онда да Райымбек жау басып алғаннан кейін атқа қонады.
«Қара жауға қатын боп қыздың бәрі,
Әр өлікке жалт беріп қонып жатыр.
Даланың түндік қанат құзғындары», –
дейді дастан.
Жеңілген, жауға таланған елдің жағдайына ашынған ақын:
«Батырлар жоқ бұл елде,
Қатындар бар бұл елде, –
дегенді «Ақтабан шұбырынды» басталмай тұрып айтпаса керек қой.
Қабылбек ағамыздың (1899 ж. туған) «Райымбек батырдың шайқастарын», Мұқағалидың «Райымбек! Райымбек!» дастанын оқымаған адамдардың Райымбекке батылы барып ескерткіш ор­нат­қанына мен қайран қалам. Ол ешқа­шан басына дулыға, денесіне сауыт ки­ме­ген. Негізгі ерлігін 15 пен 25 жастың аралығында жасаған жас батырдың жалын тұлғасын қай ескерткіш бейнелеп тұр?
15-тен 16-ға қараған шағында Түр­ген­ді жайлап алған қалмақтарды туған жерінен түре қуса, араға 8 ай салған соң, 16-дан 17-ге қараған кезінде қазақ пен қалмақ шекарасын Шарын өзеніне жет­кізсе, 7 жылдан соң, 24 жасында ол шега­раны Сүмбе бойына жеткізеді. 25 жасын­да Төреханды жеңіп, Жәр­­кент-Көктал ше­гарасын Қорғасқа дейін кеңейтеді.
Ерлігі де, киімі де, аты мен өзі де еш­кім­ге ұқсамайтын ерекше батырға ерекше ескерткіш орнатамын деген білімді мү­сіншінің де, білімді тапсырыс беру­ші­нің де елден табылмағаны ғой!? Қан­дай өкінішті!
25 жасында Жәркент пен Көктал арасындағы қамалды алу кезінде 1755 жылы 25 жасында тағы жараланған Райымбек 1790 жылы алпысқа келген де­генге өз басым сене алмаймын. Өйт­ке­ні арада «бірталай уақыт өткенде Ба­қай батыр көтеріп үйге алып кірді», – дейді Райымбекті Қабылбек Сауранбаев қолжазбасы. «Осы уақыт Райымбек­тің жарақаты оңалмауы салдарынан ауырлай бастады» дегенді де ескерген дұрыс се­кілді (Сонда, 134-бет).
Оқымай-ақ, білмей-ақ оқығанды талдамай-ақ айта беруден, бірінен-бірі айнымайтын жалған ескерткіштер қоя беруден арылатын кезіміз келген-ақ сияқты. Мемлекеттік мәні бар мәселеге қалай болса солай қарау ғалымға да, жазу­шыға да, мүсіншіге де, тарихшыға да, жалпы халыққа да дәреже емес. Қол­дан келіп тұрғанда болашаққа дүм­білез тарих тастамауымыз керек.
«Ақтабан шұбырынды» заманында өз немересіне ұстаздық жасап, ұлт-азат­тық көтерілісін ұйымдастыруға ақыл бер­ген дәл Хангелдідей батыр ата да, өз за­мандастарынан қол жиып, ұлт-азат­тық кө­терілісін басқарған Райымбектей батыр немере де болған емес. Осы ерек­ше­лік­ті үлгі ете білу, тарихи тұрғыдан тал­дап көрсету, атап үлгі ету – Отансүй­гіш­тік тәрбиенің негізгі кіндігі. Оған мән бермеу, дақпыртты, жалғанды араластыру – ұлы ерлікке обал.