Қазақ топырағында кәсіби театр өнерінің дүниеге келуі Сыр өңірімен тығыз байланысты. 1926 жылы ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің «Еңлік- Кебек» трагедиясымен шымылдығын ашып, 1929 жылға дейін Қызылорда қаласында өнер көрсеткен мемлекеттік театрдың бұл аралығы тарихта «Қызылорда кезеңі» деген атаумен белгілі. Одан кейін Сыр жұртшылығы театр өнерімен Ұлы Отан соғысы жылдарында қайта қауышқанымен артистердің майдан даласына аттануына және қаражаттың тапшылығына байланысты жабылып қалған. Сахналық ғұмыры қысқа болғанымен, бұл кезде талантты артистер Байділдә Қалтаев, Мәкіл Құланбаев, Жамал Бектасовалар өнер көрсетіп, Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері-Ақтоқты», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» тәрізді классикалық шығармаларын халыққа ұсынып үлгерген.
Ал, іргетасы 1955 жылы Жетісу өңіріне қарасты Қаратал, Еңбекшіқазақ аудандарындағы театрлардың бірігуі арқылы қаланған Нартай Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ драма театрын осындай рухани-мәдени құндылықтың заңды жалғасы дейміз. Сыр театры бүгінге дейінгі жетпіс жылда ұлттық классикалық туындылардың ішіндегі жоғарыда аталған трагедиялармен бірге «Абай», «Қарагөз», «Бәйбіше-тоқал», аударма классикадан «Екі қожаға бір қызметші», «Трактирші әйел», «Ревизор», «Жәмила», «Ана – Жер ана», «Король Лир», «Зұлымдық пен махаббат», «Ағайынды үш қыз», тарихи-ғұмырнамалық шығармалардан «Әл-Фараби», «Майра», «Исатайдың барында»; замандас тақырыбынан «Бөлтірік бөрік астында», «Өзіме де сол керек», «Ажар мен ажал», «Әпке», «Қыз махаббаты», «Ескі үйдегі екі кездесу» және балаларға арналған «Ержүрек Кикила туралы ертегі», «Күл қыз, күн қыз», «Күннің қызы Күнекей», «Бәрінен күшті қорқақ көжек», «Екі дос немесе делдал қарға» т.б. 300-ден аса спектакльді жарыққа шығарған.
Алғашқы жылдардағы репертуардың ауырлығын әрі жауапкершілік жүгін көтерген Баймолда Баймаханов, Сағымбек Рақышев, Кәден Балғынбаев, Серік Шотықов, Тұрысжан және Фатима Айнақұловтар, Шолпан Бәкірова, Ұлбатай Байәділова, Ыбырахым Раманқұлов, Шәріп Мәрденов, Қыдырма Көпбаев, Айнатай Манасбаева, Тынымбек Пірімжанов, Әлия Арысбаева, т.б. артистер Қызылорда өңірінің мәдениетін арттыруға үлкен үлестерін қосқан хас шеберлер ретінде ел есінде. Олардың шығармашылық ізін жалғастырушы Бақытбек Алпысбаев, Кәмила Әбжанова, Серік Төлепов, Зәуре Көздібаева, Қарлығаш Айтжанова, Бақытбек Темірбеков, Ұғым Баймаханов, Нұрлыбек Шынәлиев т.б. өздерінің талантымен, дара ойындарымен көрерменнің ыстық ықыласына бөленіп келеді. Ал жаңа толқын артистер: Арай Көшімбаев, Асқар Оразалиев, Санат Жүзбай, Зарина Кенжеәлі, Олжас Аманов, Ғалия Боранбаева т.б. шығармашылығы жаңаша ойлау тәсілін меңгеруімен ерекше.
Шымылдығы ашылған күннен-ақ, театрдың алғашқы режиссері Жақып Әбілтаевтан бастап, Виктор Иванович Дьяков, Рубен Андриасян, Мен Дон Ук, Маман Байсеркенов, Ерғали Оразымбетов, Хұсейін Әмір-Темір, т.б. режиссерлердің ізденісі ұлттық болмысты тануға, танытуға, қоғамдық-адамзаттық мәселелерді барынша ашық айтуға бағытталды. Сыр театрының тарихынан сыр шерткенде репертуардағы көптеген қойылымдардың суретшісі ретінде театрдың дамуына зор үлес қосқан Серік Пірмахановты атап өтпеу мүмкін емес. Қиял көкжиегі кең суреткердің есімі «Ақан сері-Ақтоқты», «Айман-Шолпан», «Ант», «Көтерілген тың», «Сұлтанның сасқаны-ай», «Макбет» т.б. спектакльдері көзі тірі кезінде-ақ жоғары бағаланды. Сол сияқты көптеген қойылымдарды музыкамен көркемдеген жергілікті композитор Рамазан Таймановтың да есімі осы театр­мен байланысты. Оның «Аласапыран», «Исатайдың барында» т.б. спектакльдерге жазған әуендері шығарманың идеясын ашуға септігін тигізіп, қойылымның көркемдік атмосферасын тереңдетуде үлкен рөл атқарды.
Бұл театрдың сахнасындағы М. Байсеркеновтің режиссурасымен сахналанған «Оптимистік трагедия» спектаклі төңкерістің саяси астарын ашып беруімен, Халық Саурықов (Вожак) пен Оралбек Әбдімомыновтың (Сиплый) шебер ойын­дарымен ерекшеленсе, әлемдік театр зерттеушілері «түн трагедиясы» деген атау берген «Макбет» қойылымы (реж. Х.Әмір-Темір) қара-күңгірт сахнада бірде үш, кейін алты, одан соң тоғыз мыстанның тұтас ансамбль түзіп, пендені жаза басуға жетелейтін зұлымдықтың зор күші ретінде көрінуімен, оқиға барысында басты кейіп­керлерге ғана көрінетін аруақтардың қуыршақтар арқылы берілуімен табысқа жетті. Дегенмен театрдың даму жолындағы атқарылған жұмыстары, көркемдік ізденістері тек жетістіктер мен табыстардан ғана тұрған жоқ. Шығармашылық құлдырау да, олқылықтар да орын алды. Әсіресе тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында театр мен көрермен арасында байланыстың болмауы, яғни репертуар тапшылығы, жылына бір ғана спектакльдің қойылуы, «музыкалық театр» статусына сай музыкаға негізделген қойылымдарға назардың аударылмауы, ұлт тарихынан сыр шертетін шығармалардың аздығы, қаражатқа зәрулік, жалақының аздығы, кәсіби актерлердің жоқтығы тәрізді қиындықтарды бастан өткізді.
Ал дәл қазіргі уақыттағы жаһандық дамудың үдерісінен шет қалмай, керісінше, сахналық-көркемдік жаңалыққа назар аударып отырған ұжым соңғы жылдары елімізге белгілі талантты режиссерлерді арнайы шақырып, репертуар саясатына өзгеше көзқарас танытып отыр. Қ.Қасымов, Б.Парманов, Д.Базарқұлов, Д.Жұмабайдың спектакльдері артистердің заманауи көркемдік бағыттармен жұмыс жасауына, жаңаша ізденуіне мүмкіндік туғызды. Соның ішіндегі премьерасы ағымдағы жылдың 7 ақпан күні болған А.Н.Островскийдің «Найзағай» драмасын сахналаған Д.Жұмабай ХІХ ғасырда жазылған орыс шығармасының сыртқы пішінін, ондағы мінездерді Сыр көрерменінің таным-түсінігіне қарай қазақыландырыпты. Мұндағы Кабаниха отбасының Құнанбайлар әулеті, Дикойдың дөкейі, Кудряштың құдіреті, Тихонның баласы, Катеринаның келіні атануы шығарманың құрылымына да, оның идеялық мәніне де еш зиян келтірмеген. Керісінше, олардың қойылымдағы әлеуметтік орны суретші әрі костюм дизайнері Айнұр Есболатованың эскизіндегі дәл қазіргі уақытта сәнге айналған қазақы шапандары арқылы ашыла түскен. Сол сияқты Кабаниха келгенде, Катеринаның иіліп сәлем беруі, сол анасының жол жүргелі отырған баласына бата бергенде, көпшіліктің бет сипау әрекеті қазақы дәстүрге негізделіп, орыс классикасындағы айтар ойдың астарын күшейткен.
А.Н.Островскийдің Кабанихасы – көпестер әулетін жалғастырушы, билікті қолдан бермейтін тоғышар әйел. Режиссер осы бір күрделі бейненің зор кескінін жасау­ды тәжірибелі актриса Залипа Төлеповға жүктепті. Ол жақсылыққа қуана алмайтын өркөкірек, төңірегіндегілердің өзіне тәуелді болуын қалайтын, тек ескілікпен ғана өмір сүретін бәйбішенің кесек образын жасады. Әрбір сөзі зілді айтылатын Кабаниха – З.Төлепова өзінен басқаны мойындамайды, керісінше, ең жақыны – балаларын өзінің қаталдығының құрбаны етеді. Дөкей оған тым жақын сөйлегенде актрисаның бетін алақанымен көлегейлеп жабуынан көпес әйелдің тәкаппарлығы, менмендігі, ешкімді жақтыра қоймайтын өзімшілдігі көрінеді. Десе де З.Төлепованың ойынында баласының дәрменсіздігіне, келінінің өліміне алып келетін деспоттық мінез, патриархалдық һәм консерванттық ұстаным басым болуы керек.
Ал Сырым Әбдразақов қолына ұстаған таяғымен Дөкей мінезінің қаталдығын, ондағы биліктің салмағын аңғартса, аяғын сылтып басуы көпестің ой мешеулігінен хабардар етеді. Негізінен, Дикой – әлем әдебиеті мен драматургиясындағы аса сараңдығымен белгілі кейіпкерлер: Гарпагон, Гобсек, Плюшкин, Филипп, Қарабай т.б. қатар сипатталатын кейіпкер. Мұндай күрделі адамның сахналық бейнесін жасау оңай шаруа емес. Өйткені оның бүтін болмысы, өзгеше таным-түсінігі көрерменге психологиялық құбылу тұрғысында жетуі тиіс. Қаладағы ықпалды адам болғанымен үнемі агрессияға бой алдыруымен төңірегіне жиіркеніш тудыратын осы бір кейіпкерін жасауда С.Әбдразақов «жағымсыз кейіпкерді ойнасаң, оның жағымды жағын ізде» деген өнер қағидасын ұстаныпты. Ол сараңдығын, сауатсыздығын аша отырып, Дөкейдің сол мінезіне іштей қарсылығын да көрсете алған.
Шығармадағы басты кейіпкердің бірі саналатын Борис рөліндегі Сұлтанбек Бисеналиевтің жас келіншекке деген сезімі, толқынысы мен өкініші көрерменін сендіреді. Сахналық сөз иірімдері анық әрі әдемі өрілетін актер ғашықтық дертін жасыра алмаған жігіттің бейнесін беруде шынайылыққа қол жеткізген. Бұл кейіпкердің бойында түрлі мінездер мен адами қасиеттер тоғысқан: ол – білімді, мәдениетті, мейірімді, сезімтал, жанашыр бола тұрып жігерсіз, қорқақ, өзі үшін де, сүйіктісі үшін де жауап бере алмайтын, нақты шешім жасай алмайтын адам. Алайда актер үшін бір адамның бойындағы осындай қарама-қайшы мінездерді сахнада құбылта ойнау аса маңызды. Бұл жерде рөл орындаушының әрбір қимыл-қадамынан Бористің текті әулеттің баласы екенін, айтулы академиядан жоғары білім алғанын көре алмадық.
Оның ғашығы Катеринаның рөліндегі Жауһар Еркінованың күлкісі әдемі, еркелігі нанымды. Жан дүниесі таза, ішкі сезімін жасыра алмайтын аңғал келін – Ж.Еркінова Бориспен кездескен кезде орындықтың астына тығылады. Мұны өз ойынан өзі шошыған немесе ұялған жанның әрекеті деп қабылдадық. Ал ол құшақтаған жансыз орындықта қатал тағдырдың, бақытқа барар жолындағы тосқауыл-кедергінің символдық астары бар. Сол сияқты актрисаның басындағы киімнің пішіні құрсауды білдіреді. Моншақталып тігілген бас киім бір қарағанда, әйел өмірінің жарқыраған әсемдігін білдіруі мүмкін, алайда жас келіншектің басы мен мойнына тұмшалап оралған шлем оның өміріндегі қысымды анық байқатып тұр. Варвара Бориспен кездесуін өтініп, бақшаның кілтін ұсынғанда оны суға лақтырған, бұған дейін өз бақытына қол жеткізу немесе отбасын сақтап қалу дейтін екіұдай сезімнің құшағында көп ойланып, бір шешімге келе алмаған Катерина шелектегі суды үстіне құйып, жанына тыныштық тапқандай болады. Ақыры басындағы құрсауды шешіп, Дөкейдің немере інісімен кездесуге батыл түрде шешім қабылдайды. Режиссердің трактовкасына өзінің де кейіпкерге берген мінездемесін қоса отырып ойын көрсеткен Ж.Еркінова болашағынан үміт күттіретінін байқатты.
Декорацияларды рөл орындаушылардың өздерінің сахнаға орналастыруын және қажетті сәтінде алып кетуін режиссерлік шешімнің тағы бір ұтымды тұсы дейміз. Сол сияқты режиссер көпес әйел ұстанған қараңғылық патшалығының атмосферасын жасай алыпты. Сахнаны тұтас алып жатқан қара түс Кабаниханың қара шапанымен және басындағы қара кимешегімен келісті үйлескен. Кимешек пішінінің биіктігі де жоғары лауазымнан, Қабанбайлар әулеті бәйбішесінің қолындағы биліктен хабардар етеді. Мұнда Борис пен Катеринаның махаббатына ерекше екпін берген Д.Жұмабай адамзатпен мәңгі өмір сүретін сезімді ашық көрсеткен. Қойылымдағы өте сәтті шыққан көрініс ретінде олардың махаббат сахнасын айта аламыз. Жоғарыдан түскен әткеншектің үстінде бір-біріне үздіге қол жеткізген екі жастың өзге кейіпкерлердің қолымен қатты тербелуі шығарманың нағыз трагедиялық кілті болған.
Әрине, қойылымда осындай әсерлі тұстармен, шынайы ойындармен бірге басы артық көріністер де баршылық. Пьесадағы күйеуі алыс сапарға кеткенде жалғыз қалған Катеринаның баласы болғанын аңсайтын монологі спектакльде кішкентай екі баланың шар лақтырып ойнауымен қатар беріледі. Бұл драманың да, қойылымның да идеясымен тығыз байланысып тұрған жоқ. Сондай-ақ пьесаның жазылған уақытында бульварға сағат орнату жаңалық немесе сән болуы мүмкін. Ал дәл қазіргі уақытта бұл өзекті мәселе емес. Сондықтан Дөкей мен механиктің (Кулигин) алаңға сағат қою сахнасын да қысқартқан жөн. Сахнаның сол жағында бастан-аяқ қимылсыз тұрған ағаш тәрізді ежелгі дәуірде тасқа қашап жазылған таңбалардың да қызметі түсініксіз.
Жалпы, облыстық өңірдегі ұжымың осындай психологиялық-моральдық салмағы ауыр дүниені сахналаудағы батылдығын ерекше атау керек. Қызылордалықтар әлемдік, оның ішінде, ресейлік театрлардың барлығында дерлік әр кезең сайын қайталанып қойылып, сахналық-көркемдік шешімдері әбден қалыптасқан шығарманы өзгеше өрнектеудің жолын тауыпты. Дәл қазіргі уақытта кейбір отандық режиссерлер ұстанған заманауи (постдрама, авангард, оқшаулану, қатыгездік театры, вербалды, бейвербалды т.б.) бағыттардан тыс көрерменнің танымына лайықтап қойылған спектакльде ойлы ойындар мен режиссерлік ұтымды әрі қисынды шешімдердің куәсі болдық. Ендеше, жетпіс жылдың ішінде рухани өрлеу мен құлдырауды бастан кешкен Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық академиялық қазақ музыкалық драма театрының жаңа сатыға көтерілген тұсы бұл.

Зухра ИСЛАМБАЕВА,
театртанушы, өнертану кандидаты,
Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық
өнер академиясының профессоры