Сүйер ұлың болса, сен, сүй, Сүйінерге жарар ол, – деген Абай өсиетін ерекше ілтипат көңілмен жиі қайталайтын ұстазымыз Қайым Мұхамедханұлы қазақ тарихы мен ғылымына өлшеусіз үлес қосқан шын мәніндегі ғалым, ұстаз. Ол М.Әуезов негіздеген Абайдың ақындық мектебін ары қарай дамытты. Өзіне қойған талабы мен мақсаты, ақын мұрасына деген азаматтық ұстанымы берік ғалым Абайдың ақын шәкірттерінің шығармашылық мұрасын тірнектеп жинап, зерттеп ғылыми айналымға түсірді.

Кеңестік кезеңдегі қасат көзқарас­тар­дың көбесі әлі сөгілмей тұрғанда Алаш зиялыларының атын алғаш ұс­та­зы­мыздан естідік. Хандарымыз­ қанау­шы, батырларымыз барымташы, банды деп санамызға сіңірген «сабақ­тардан» сартап болып қатқан тоңды жібітті. Кене­сары мен Шәмілдің соғыстары жеке басының даңққұмарлығы емес, ел бірлігі мен тәуелсіздігі жолындағы жан­қиярлық ерлік екені көкейімізге қонды. «Қабан­бай мен Бөгенбайды тарихқа кіргізіп дәріптеу керек емес», – деп тапқан тап­тық тар түсініктің де ғұмыры ұзақ болмайтынын, ақиқат пен әділет тек уақыт пен тарихтың еншісі екенін түсіне баста­дық. Абай мұражайының қолжазба қорында Шәкәрім шығар­малары сақ­таулы жатқанын жасырмай, жалтақ­та­май айтқанына бас шайқастық. М.Әуе­зовтің де өмірінің «қилы заманы» көп болғанын, көреалмаушылық пен қызғаныш деген қызыл иттің балағына, измдермен уланған жартыкештердің жағасына жармасқанына қынжылдық.

Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Бай­тұрсынұлының кемеңгерлігі мен көсем­дігін, Абай мұрасының жарыққа шы­ғуына ықпал жасаған, «Сен ертеңгі ұр­пақ­қа, ұлтқа керексің, Ұрпақ үшін, Мұхтаржан, Абайды жаз…» деп көре­гендік кеңесін берген бірегей тұлғалар­дың болашақ үшін, ұлт мүддесі үшін еткен еңбектерін көңілімізге тоқыдық. Асанқайғы мен Бұқар, Дулат пен Шортанбай толғауларының зарын ұқтық. Біржан мен Сара айтысының, Сегіз серінің «Ақбұлақ» өлеңінің ақиқатын аңдадық. Жанақ пен Шөженің өткірлігі мен өршілдігін, Әсет пен Әріптің, Сабырбай мен Сәдірдің айтыскерлігін Нұрлыбек Баймұратов пен Нарманбет Орманбетовтің қазақ тарихында алатын орнын, тарихи ақиқатын таныдық.

1980 жылдардың ортасында келген жариялылықтың жылымығы Алаш қаласы мен Семейдің ортасын бөліп жат­қан Ертістің сеңін қозғады. Қ.Мұ­ха­медханұлы алаш арыстарының ақ­та­луына алғашқылардың бірегейі болып атсалысты. Әлихан мен Ахмет, Міржақып пен Мағжан, Жүсіпбек пен Шәкәрім өмірі мен шығармашылығын жарқырата көрсетіп, ел-жұртын қуантып, тарту етті.

3 курста «Жыраулық поэзиядан» дәріс оқыды. Оқулық «Қобыз сарыны», хрестоматиямыз «Алдаспан». Оның өзі кітапханада саусақпен санарлық. Бірақ біз онымен шектеліп қалмадық, ұста­зымыз бізді мүлде бұрын естімеген тың деректермен таныстырып, өз тұжырым­дарын ғылыми негіздеп көп жайттарға көзімізді жеткізді.Толғауларды тақы­рыбы, идеясы, композициясы деп талдатпады. Ана толғауды, мына толғауды жаттаңдар демеді.Қалыптасқан, дәс­түр­лі деген сабақтардың аясынан шығып кеттік. Түсініксіз тармақтар мен күмәнді, күзелген, түзелген мәтіндердің түп ма­ғынасының мәнін ашып талдау барысында талай тағылымды шумақтар жадымызда жатталып қалды. Әрбір толғаудағы деректі жолдарды тарихпен байланыстыра қарастырып, Шоқаннан, Мәшһүр Жүсіп жазбаларынан, Құр­бан­ғали Халидұлының «Тауарих Хамсасынан», Әбубәкір Диваев экспедициясы материалдарынан дәйектемелер кел­тіріп, Сәкен Сейфуллин, Халел Досмұ­хаме­дов, М.Әуезов еңбектеріне сілтеме жасап, өз зерттеулерін, түйінді ойларын ортаға салатын. XV-XVIII ғасырдағы жы­раулар мұрасының текстологиясы мен тіліне қатысты талдауларын Л.Будаговтың «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий», Иль­минс­кийдің «Материалы к изучению киргизского языка», Радловтың «Түркі рула­ры әдебиетінің нұсқаларынан» дә­лел­дер келтіріп түсіндіретін. «1940 жылдары қолыма бір «Образцы киргизской поэзии в песнях эпического и лирического содержания» деген Орынбордан шыққан кітап түсті, онда «Елім-айдың» бірнеше шумағы, «Шал­киіздің Би Темірге айт­қаны», Нысанбай жыраудың «Кенесары-Наурызбай» дас­таны – бәрі орыс тіліне аударылып ба­сылған. Біздің көп жазба мұраларымыз көрші елдердің мұ­рағаттарында жатыр, іздеу керек, тауып, зерттеп халық кәдесіне жарату керек» дейтін.

«Бұқар жырауды» оқығанда жырау­дың туған жылы мен туған жерін анық­тау үшін қаншама тың деректерді алға тартып, «…жазып үлгермесеңдер сендер оқуға түсетін жылы «Қазақ әдебиетінде» (1982. № 31.32) жарияланған мақалам бар, өздерің оқып, танысарсыңдар», – деді. Жүзінде бір ризашылық сезім үйіріліп: «Ғылымда талас-тартыс көп болады, ол заңдылық, бірақ дәлелді ғылыми тұ­жы­рым­ды қолдау, мойындау үлкен ғалым-дық мәдениет. Менің сол мақаламды Әлкей Марғұлан: «Жазған­дарың зор ақылға келеді. Ғылым жүзімен жақсы жазған екенсің» деп бағалап, Ақселеу Сейдімбек «Бұқар жырау» сәтімен тын­ды­рылған әлі талай-талай ұрпағымызға мойын бұрғызатын елеулі еңбек», – деп інілік ізетін білдіріп хат жазған», – деді.

Ақтамберді мен Үмбетейдің Қа­бан­бай мен Бөгенбай батырларға арнау­ла­рын, Тәтіқара мен Бұқардың толғаула­рын­дағы Абылай бейнесін нақты тарихи оқиғалар мен деректер негізінде түйін­дейтін. Бұқар толғауындағы: «Алуа шекер балмен тең» деген жолдағы «алуа» сөзін түсінбеген редактор «алуан» деп дә­лелсіз түзеткенін, дұрысы «алуа» ол тәтті дәм, ал Үмбетейдің «Бөгенбай өліміне» толғауындағы «Алатаудай ақшадан» дегені дұрыс емес, Ақша батыр Бөгенбайдың әкесі, сондықтан «Ала­таудай Ақшадан, асып тудың Бө­генбай…» болып бас әріппен жазылуы керек дейтін. Бүгін бұл текстологиялық олқылықтар орнына келгенімен ХХ ға­сырдың соңғы ширегіне дейінгі кітап­тарда текстологиялық тұрғыдан кеткен мұндай қателер жеткілікті еді. Қ.Мұха­мед­ханұлы Бұқар толғаулары­ның, Махамбет жырлары­ның, Абай өлең­дерінің, кейіннен Шәкәрім шығар­маларының текстологиясына қатысты зерттеу мақалаларын «Қазақ әдебиеті» газетінің бетінде жиі жариялап тұрды. Бірде «Қазақ әдебиеті» бетінде «Асылға абай болайық» деген Абай шығармалары жинақтарындағы емле мен тыныс белгі­лерінен кеткен қателердің ақын өлең­дері­нің мазмұнына орасан зор нұқсан келтіретінін қынжыла жазған Герольд Бельгер мақаласынан бірнеше мысалдар келтіріп, «өздерің оқып шығыңдар» деп тапсырма берді. Көп ұзатпай осы мақалаға жауап әрі қостау түрінде «Маржанды тозаң тұт­пасын» деген тақырып­пен мақала жариялады. Абай мұрасына адалдығынан айнымаған ғалым ақын шығар­мала­рының текстологиясына қатысты қыр­уар еңбек етті. 1958 жылы «Абай шығар­маларының текстологиясы» атты зерттеу еңбегін жариялады. Қазақ әдебиеттану ғылымында текстология ғылымының теориялық негізі кенжелеп дамығаны рас. Қ.Мұхамедхан­ұлының Абай мұра­сының конондық мәтінін түзудегі, 2 томдық толық ғы­лыми жинағын баспаға әзір­леудегі текстологиялық зерттеу­лерінің практи­калық құндылығын бағалап, оны қазақ әдебиеттануында текстология ғылы­мының негізін салушы десек, асырып айтқандық болмас.

Ұстазымыз ғылымға, өнерге қосыл­ған ілкі жаңалыққа, жетістік, баста­ма­ларға қуанды, қолдады. «Мекемтас мақаласында дұрыс жазған», «Құлмат (Өмірәлиев) талантты ғалым», «Г.Бельгер қазақ тілінің де білгірі» деп, дер кезін­де орынды, өзекті мәселе көтерген ғалым інілеріне ризашылығын білдіріп отыратын.

«Осы топта бөрік кигендерден бес-алтау бар сияқты еді ғой» деп әзілдеп, жігіт­терді іздестіріп қоятын. Екі алақаны­ның ұшымен көзін көлегейлеп, сәт ойланып «Адамның кейбір кездері» деп баяу, жұмсақ дауыспен өлеңді толық оқып шығып, Абай өнерді «Тәңірдің сыйы» деп түсінген, бұл өлең Пушкиннің «Поэт» деген өлеңінің әсерімен жазыл­ған. Абай жолында Мұхтар әлгі Байкөк­шенің «жыны бунап келе жатқан…» сәтін Абайдың байқап қойғанын сурет­тейді емес пе? – деп өзі де еліте: «Абай өзінің екі жағындағы Дәрмен мен Ербол­ға кезек қарады да, алдында кетіп бара жатқан Байкөкшені нұсқап бір байлау айтты: Түрін байқадыңдар ма? Өңінде үлкен шабыт оянып тұр. Мен білсем, осы кәрінің жыны бунап келеді. Қазір өлең айтады, көрерсіңдер» – деген үзін­діні жат­қа оқып, ақындық өнер жайлы шабыттана әңгімелейтін.

Институтты бітіретін жылы диплом­дық жұмысымды Қ.Мұхамедханұлының жетекшілігімен қорғадым. Тақырыпты бекітерде: «Өзіңнің ойлап жүрген та­қыры­бың бар ма еді?», – деді. «Ақтамберді жыраудың мазары біздің ауылда ғой. Ақтамберді жыраудан жазсам деп едім». «Е, Мұхтар (Мағауин) жазды ғой. Сен онда толғауларының көркемдігін, текс­тологиясын тексер. Жазғандарыңды әке­ліп көрсетіп тұр. «Ақтайлақ би ше­жіресін», «Тауарих Хамсаны» таппассың, Дулаттың «Еспембетін» оқы. Осында облыстық радиода Ақтамбердінің ұрпағы Кенжехан Боқасов деген жігіт бар. Таныс. Құндыздыңда Шәкір атаң (халық ақыны Ш.Әбенов) бар, тілін тапсаң, сөйлес. Амантайдың (Исин) «Се­мей таңына» мақаласы шықты. Оқы. Бағытың дұрыс. Енді текстологиясына кіріс», – деп кеңес беріп қояды. «Жұмы­сың­ды бастырып, Төкен ағаңа (Абай мұражайының сол кездегі директоры Т.Ибрагимов) бар, пікір жазып берсін, қорғауда негізінен текстологиясына тоқ­тал, талдауларыңды дәлелде», – деді.

Кішіпейіл мінезді болғанымен өте сырбаз, тиянақтылықты, тазалықты сүйетін жан еді. Алаш азаматтарының өнегесін көрген, ары мен азаматтығын жасынан сақтаған, ұлы тұлғалардың ұлағатын жанына тұтқан Қ.Мұхамед­ханұлына да кесірлі кезеңнің «саяси сыйы» мол бұйырыпты. Қысастығы мен қасіреті қатар келген зауалды жылдар қыспаққа алғанда қайыспады, ақиқат пен адалдығынан айнымады. Алаш мектебінен ұлт пен елдіктің ұрығын бойына сіңірген, ізгілікті білім нәрінен сусындап, мақсатын ғылымның игілікті жолына бағыштаған жастың жігерін жендет саясат жасыта алмапты.  Ерлік жасайын демеді, алдындағы ағасы, рухани ұстазы Мұхтарды мұқалтуға жол бермеді, жалған құжатқа қол қоймады. Айдалып кететініне күмәнданбады, аты­лып кетуі мүмкін екенін де сезді, бірақ «Мұнан менің қай жерім аяулы деп»(Абай) қарсы тұрды. М.Әуезовті ны­са­наға алған айтқыштар кандидаттық дисссертациясының қорғауында «А вообще он в своей диссертации в 16 местах ссылается на профессора Ауэзова и везде хвалить его» деп далбасалады, «Диссертация тов. К.Мухамедханова не соответствует требованиям, …потому что но­сит антинаучный характер» деп дау­рықты. Панисламизм, пантюркизм, паназияттық, шығыс суфизмі тәрізді кеңес­тік идеологияның көзіріне айнал­ған тіркестерді көлденең тартып, түр­кілік тегімізді, мұсылмандық дінімізді, шығыстық кемелдігімізді күстаналады. Басқа ұлт өкілдері бұл тың жаңалық, ғылымға қосылған зор үлес екенін айтып қолдап жатқанда, «Он допустиль грубую политическую ошибку, подменив марксизм панисламизмом» деп «көре­гендік» танытқан өз қандаста­ры­мыз болды. Бұл даудың аяғы 1951 жылғы атақты «Абайдың ақын шәкірттері туралы» конференцияға ұласып, «халық жауларын» Абайдың шәкірттері деп дәріптеген «ұлтшылдық пиғылдағы» Қ.Мұхамедханұлы сол жылдың аяғында 58 бап бойынша 25 жылға айдалып кете барды. Бейбіт күнде мұражайға айналған Карлагтың түрмелерін, ондағы карцерді көрген адамның жүрегі шайлығады. Қ.Мұ­хамедханұлы сол тар қапас, жан түршігер түрмені де көрді. Бәрін де жеңді. «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек» деп, өзі жиі мысалға алатын Абай сөзін өмірлік қағидасына айналдырған ұстазымыздың азаматтық ұстанымдары да биік болды. Тарихқа қатысты жазыл­ған зерттеулер ақиқаттан ауыт­қыса төзбеді, бұра айтқандарға бұлтарт­пас деректермен дәлелдеп, талас ту­дыр­ған жайттарға төрелігін айтты. Әрбір пікірін мұрағат материалдарымен, құжаттық деректермен шегелеп, қол­жазба қор­ларындағы нұсқалармен салыс­­тырып, сарабдал тұжырымдар жасады. Тура айтқан туғанына жақпай­ды, ұстазымыз туғаны жоқ тура би болды.

Ғылымда зәру мәселені дер кезінде көтеру, зерттеудің бағыт-бағдарын, методологиясын айқындау – ғалым абыройы. Тәуелсіздігімізді алып бабалар мұрасын барынша жаңғыртып, жаңа көзқарас тұрғысынынан терең зерттеу нысанына айналдырған бүгінгі күнде де Қайым Мұхамедханұлының ғылыми мұрасының, оның ішінде, Абайдың ақындық мектебіне қатысты зерт­теу­лері­нің маңызы күннен-күнге артып, ғылыми тұжырымдары тиянақталған мектепке айналды. Қ.Мұха­мед­хан­ұлының әдеби мұрасы: өлеңдері мен аудармалары, драмалық шығармалары өз зерттеушісін күтіп жатқан тың та­қы­рыптар. Бүгінде тәлейлі тарихы аңыз­ға айнала бастаған, қазақтың тұңғыш әнұранының авторы болу бақыты да Қ.Мұхамедханұлына бұйырған.

Зұлмат пен зобалаңның зардабын шексе де, қиындық пен қудалаудың қысастығын көрсе де жығасы қисайма­ған, алаш жұртына адалдығынан айны­маған азамат, бір өзі «тұтас бір ғылыми институттың жұмысын тындырған» (Алла Белякина) ғалым, тазалықты, адалдықты қасиет тұтқан ұстазы­мыз – кісілік келбетіне дақ, ақ жейдесінің жағасына кір түсірмей, мұнтаздай қал­пында жүрегімізде жазылып қалды.

Сайлау ҚОЖАҒҰЛ,
филология ғылымдарының кандидаты,
І.Жансүгіров атындағы
Жетісу мемлекеттік университетінің доценті.