Сәбит ДҮЙСЕНБИЕВ, жазушы

 

2015 жылы саусақпен санарлықтай кітаптар жарық көрген екен. Солардың бірі – Қазақстан Республикасының білім беру ісінің үздігі, ұстаздық саласында қырық жылдай еңбек еткен Тұрғанай Мейірманқұлованың «Балдәуреннен жас дәуренге» деп аталатын әңгімелер жинағы. Сөздің басын ашып айтайық – Тұрғанай Мейірманқұлова кәсіпқой жазушы емес. Сондықтан да шығармаларының тілінде  кібіртіктер бар екені рас. Әйтсе де, кейіпкерлерінің көңіл-күйін тамыршыдай дөп басуы онша-мұнша кемшілікті білдірмей жіберген.  Бар өмірін бала тәрбиелеуге арнап келе жатқан қаламгердің  бұл  жинағы ұстаздық мейірімнен бастау алған шығармашылық десек те қателеспейміз. Автор балалар жанына үңіле біледі, көп ретте олардың мінез-құлқын дөп басып, оқырманды еріксіз езу тарттырады. Әсіресе, күтпеген жерден аяқталатын  әңгімелердің түйіні адамды бей-жай қалдырмайды. Қырық жыл ұстаздық етсе де, әрине, Тұрғанай Мейірманқұлова  балалар әдебиеті үшін жаңа есім. Осылайша балалар әдебиетіне жаңа бір жазушының, педагог жазушының келгені қуантады. Әлемдік тәжірибеде педагогтардан мықты жазушылардың шыққаны белгілі. Олардың бәрінің атын атап, түсін түптеп жатпайық, айтарымыз Тұрғанай үзбей еңбектене берсе, келешекте одан мықты балалар жазушысы шығады деген ойдамыз.

 

«Атамұра» баспа корпорациясы «Мектеп кітап­ха­насы» сериясымен бұған дейін он екі кітап шы­ғар­ған еді. Міне, сол серия  Толымбек Әбдірайым­ның «Дала әуені» әңгімелер жинағымен толық­тырылып отыр. Толымбек Әбдірайымның  есімі оқырмандарға кеңінен белгілі. Ол үздіксіз ізденіп, талмай еңбек­теніп, өзіндік өрнегі бар балалар жазушысына айналды.

Жинаққа енген шығармалар жас ұрпақты туған елін сүюге, табиғаттың сырын білуге, аң-құстармен дос­тасуға үндейді. Мұндағы кішкентай кейіпкер­лер­дің дүрс-дүрс соққан жүрек лүпілін де аңғар­ған­дай боласың. Мысалы, «Аққоянның үйшігі» әң­гімесіндегі Дарқан атты бала жауынды күні үй­ші­гі жоқ күшігін ойлап,  түнімен ұйықтамай ма­за­сыз­данып шығады. «Ертеңіне қоярда-қоймай кө­кесіне тақтайдан үйшік жасатқызды» деп аяқталады әңгіме. Немесе: «Қайыңның көз жасы» әңгімесін алайық.

« – Ата, айтыңызшы, неге су тамшылап тұр? – деп сұрады ақ қайыңның  діңін нұсқап.

– Су емес, қайыңның көз жасы ол! Біреу әдейі­леп сындырған. Жаны жараланып, ауырып жылап тұр соған. Қайтсін, байғұс! Тілі жоқ айтатын. Та­би­ғат перзенті – тал-терек, өсімдік шөп атаулының, ағаш­тың, бәрі-бәрінің  жаны мен жүрегі бар! Адам­дар­дан аялы алақан, мейірім күтеді. Ал олардың жасайтындары осы. Отайды, шабады, сындырады. Бүй­те берсек не болады? Өреннің беті ду ете түсті. Қарт­тың уәж сөздері зердесіне жеткендей  басы сал­бырап, тапжылмастан тұрып қалды».  Осы аз­ған­тай үзіндінің өзі көп жайды аңғартпай ма? Ал «Ақ қайыңның ақылы», «Шөптің қателігі», «Тә­кап­пар піл» ертегілерінде автор әр алуан табиғат құ­бы­лыстары, түрлі аң, құс, жан-жануар, өсімдік әле­мін көркем образбен бейнелеу арқылы тылсым дүние жұмбағын ашып береді, бала қиялын өсіруге, танымын кеңейтуге әрекет жасайды. «Атамұра» баспасы алдағы уақытта да осындай жақсы кітап­тар­ды көптеп шығарады ғой деген сенімдеміз.Мар­киза Базарбайқызы – балаларға арнап жазып жүр­ген қаламгер қыздарымыздың бірі. Оның шы­ғармаларымен біраздан бері таныс едім. Өткен жы­лы «Әдебиеттің маңызды түрлерін басып шы­ғару» бағдарламасы бойынша Маркиза Ба­зар­бай­қы­зының «Әкесін іздеген ұл» атты әңгімелер жи­на­ғы жарық көріпті. Қуанып, қолға алған жайым бар. Кітапта жаныңды шуаққа бөлейтін  сәтті әңгі­ме­лер баршылық. Дегенмен, «әттеген-ай» дегізетін кемшіліктері де жоқ емес. Әңгімелердегі ересек кейіпкерлер көбіне қатыгез болып келіп, бас салып ба­лаларды сабайды, қарғап-сілейді. Сөзіміз дә­лелді болу үшін мысалдар келтірейік: «Соның ара­сынша  алқын-жұлқын  жүгіріп жеткен Санат­тың па­пасы келе баланы сабады. Кемпір арашалап жа­тыр». («Әкесін іздеген ұл». 15-бет), «Алыстан көріп ке­леді, көкесі Арманның өңменінен қатты итеріп қал­ды. Арман тәлтіректеп кетті». («Бауырмал».  24-бет), « – Қақылдап қалдың ғой, қараң өшкірдің ба­ласы. Қарасы батсын оның». («Асхат». 32-бет),  «Өй, намыссыз неме, соңынан неге жүгірдің? – деп, ша­палақпен жағымнан бір ұрды». («Қызыл топлай». 47-бет), «– Осыдан біреуге мен ұрды деп айтсаң, ба­сыңды кесемін! – Шекеме нұқып жібергенде ба­сым зеңіп жүре берді. («Көсеу». 49-бет). Бүл­дір­шін­дерге  арналған әңгімелерде мұндай өрескел жай­лардың кездесуі аса жарасып тұрған жоқ. Ора­шалақ құрылған сөйлемдер де кездеседі. «– Ой, сіз­дің кәрі аяқтарыңыз ауырады ғой. Жете алмайсыз ғой». Осы сөйлемдегі «кәрі аяқ» деген сөз құ­лақ­қа түрпідей тиеді емес пе? Және бір сөйлемді оқиық.«Ол кезде қазіргі сияқты аппақ қаңылтырдан дуал тұрғызу ешкімнің ойына кіріп-шыққан емес». Әдетте дуал дегенді балшықтан тұрғызушы еді, қаңыл­тыр дуал деген де болушы ма еді? Балалар жазу­шыларының тілге аса сақ болғаны жөн ғой, өйткені жас оқырмандар сіздерден үлгі алады емес пе? «Дарабоз» сыйлығының лауреаты Дәнеш Ах­метұлы «Дәнеш ағайдың ертегілері» жинағын ба­лаларға тарту етіпті. Мұнда сәтті ертегілер бар­шы­лық. Дегенмен, кейбір ертегілердің тасасынан ха­лық ертегілері менмұндалайды. «Ар сынағы» ер­те­гісіндегі «қазан-қазан ет қажет» десе, етті үйіп тас­тайтын қара пышақ «Ұр, тоқпағым, ұр!» ерте­гі­сін­дегі «Піс, қазаным, піске» қатты ұқсайды. Жарайды, халық ертегілерінің  элементтерін пайдаланба деп ешкім тыйым салмайды. Бірақ автор­дың ер­тегі жазу барысында көбіне бір әдісті пайдаланатыны көзге  байқалып тұр. «Дала мен жолбарыс» ертегісінде ұзақ жолға шыққан бала қақпанға түскен жолбарысты құтқарып қалады.  «Қамқор аң­шыда» аңшы әр түрлі жағдайға ұшыраған үкі­ні, тышқанды, мысықты құтқарып қалады.  «Тәтті жемісте» жолға шыққан жалшы аш маймылдарға та­мақ береді. Қажет болған кезде шақпақ тасын жарқ еткізіп, жүнін тұтатса, олар жетіп келіп бар қиын­дықты жеңіп береді. Бұлай жазу, әрине, оңай. Мен қаламдастарды балалардың қиялын оятатындай бүгінгі заманға лайықты шығармалар жазуға ша­қырар едім.

Джан Аманиидың «Алуан түсті балықтар және Дария» атты ертегісі де халық ертегісінің ізімен жа­зылғаны байқалады. Дегенмен, екінші бір «Да­ниялдың ғажайып әлемі» атты кітапшасы бүгінгі өмірді суреттейтін шығарма. Мұнда Даниял есімді бала көзін жұмса болды, сол заматта құлағына «Бір, екі, үш – сиқырлы күш» деген сөздер естіліп, ол ға­жайып ертегі әлеміне сүңгіп кетеді. Даниял көз­дері мұңға толып жүретін аурушаң Ай деген қызға жақсылық жасағысы келеді. Оны өзінің ертегі әлеміне ертіп кеткісі келеді. Мұнан соң ол сан рет көзін жұмып ертегі әлеміне саяхат жасайды. Әйтсе де, осы шағын шығармада біресе баланың өңі, біресе қиялы беріліп үзік-үзік болып кеткен. Бірың­ғай ертегі болғанда ғажап болар ма еді деп ойлайсың. Ең бастысы, автор қиялға бай. Әсіресе, Даниялдың ғаламшарға ұшатын тұстары әсерлі бейнеленген. Ден қойса Джан  Аманиидан  Андерсен сияқты мық­ты ертегіші шығатынына шүбәміз жоқ.

Автор ертегісін орыс тілінде жазады екен. Одан қа­зақшаға және  ағылшынша аудартып, үш  тілде әсем безендіріп шығартыпты. Ағылшасын қайдам, қа­зақшасы өте шорқақ. Келешекте қазақша жазатын жазушылардың біріне аудартқаны жөн дер едік.

Міне, көріп отырсыздар, балаларға арналып шы­ғып отырған кітаптар өте аз. Әсіресе, мемле­кет­тік тапсырыспен шығып отырған кітаптар жоқтың қасы. Осы орайда балаларға арналған кітаптарға тендер бөлек өткізілсе дер едік. Өйткені, балалар әдебиеті ылғи да үлкендер әдебиетінің көлеңкесінде қалып қойып жүр.