Тұрақты қаламақы шынайы көркем туындының жазылуына кепіл бола ала ма? Қаламгер қауымның ахуалын жақсарту қазақ әдебиетінің қоржынын байытуға қаншалықты үлес қосады? Қаламақы мәселесін шешудің қандай жолдары бар? Бұл жөнінде көрнекті жазушы Жүсіпбек Қорғасбек, жазушы-драматург Мадина Омар, ақын Толқын Қабылша, жазушы Есбол Нұрахмет­тен сұрап көрдік.

Көп таралыммен өтіп жатқан кітаптар да шынайы прозадан алыс

Қ.Ә.: – Бүгінде әдебиет­те жүріп, жағдайды оңтайландыру мүмкін бе? Қазақ жазушыларына көркем шығарманы сапалы жаза жүріп, тұрмысын жақсарту үшін не істемек керек?

Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: – Қазір біраз жазушы жағдайын түзей бастады. Министрлік тарапынан қоғамдық маңызы бар әдебиет­ті сатып алу ісі жылдан-жылға кеңейіп келеді. «Айбоз» ұлт­тық әдеби сыйлығы да бірқанша жазушыны қамтып үлгерді. Соңғы жылдары роман бәйгесі де әр тараптан ұйымдастырылып жатыр. Облыстар да әдеби бәйгелерді жарыса өткізуде. Кітап көрмелері де жиі ұйымдастырыла бастады. Өзім жүргізетін «Үркерде» «Кітабы «хит» болған жазушылар»деген тіркесті әдейі қолдандым.
Ал жазу жаза жүріп, тұрмысын түзеу деген мәселе – үлкен тақырып. Әлемдік әдебиет­те бұрыннан бар мысалдарды қайталамай-ақ қояйын. Өйткені ол біздің ортаға келмеуі мүмкін. Бірақ қазіргі заманда қимылсыз тіршілікті адам денсаулығы көтере бермейді. Жарты күн басқа тіршілік істеп, жарты күн жазу жазған қаламгердің ісі де өнімді болады.
Өзін өзі қамтамасыз ететін жазу­шылар қалыптаспай жатқаны да ойлантады. Қаладағы үйін сатып, тауға барып тіршілік істеп, жазуын да тастамай жазып жүрген адамды көрген жоқпын.
Десе де «Кітап оқу жылының» жариялануына байланысты кітап сату ісінің жолға қойылуы, халықтың тамаша кітаптардың бағасы дүкенге бір кіріп шыққаннан әлдеқайда төмен екенін сезінуі, байлар мен шенеуніктердің ұлтын сүю арқылы қазақша кітапқа келуі өте қажет. Ұлт­тық құрылтайда айтылған жүз кітапты таңдау бастамасы да осындай қажет­тіліктен туып отыр.
Біздің әліміз жететіні балалар ғана ғой. Үлкендерге – жоғарыдан бастап, «Қазақша қандай кітап оқыдың?»деп сұрақ қойғаннан арланбау керек. Алаш жолындағы халықтың миллионерлері неге Алаш жолында емес? Олар неге Алаш зиялылары сияқты өз халқының тіліндегі кітаптарды оқымайды? Мұны айтып отырғаным, қазақ жазушысының жағдайы тікелей кітабының сатып алынуына байланысты. Ал бізде шетел жазушыларының шығармаларынан мүлде кем емес кітаптар жазылып жатыр. Он төрт жылдан бері кітап туралы хабар жүргізген адам ретінде мұны біршама білемін ғой деп ойлаймын.

Мадина ОМАРОВА: – Бүкіл қазақ жазушысы атынан айту қиын, сондықтан өзімнің тарабымнан сөйле­йін. Нақты Қазақ­станда қара жазумен, идея үшін, әдебиет үшін еңбектеніп, материалдық тұрғыдан жақсы өмір сүру мүмкін емес. Қосымша тұрақты жұмысың болса ғана өлместің күнін көресің. Бұл – әмбеге аян. Ара-тұра өтетін байқауларда, әдеби марапат­тауларда қанжығасы майланатын әдебиетші некен-саяқ, олардың сыртында жанары жаутаңдаған қарақұрым жұрт қалады. Кітабың тегін шығады, жазған мақалаларың, берген сұхбат­тарың тегін пайдаланылады. Театрларда пьесаларың, негізінен, тегін қойылады (құқықтарың тапталғанда жабайылықтың шексіздігіне құлаш ұрып кетеді). Елімізде ақын-жазушының интеллектуалды еңбегін жаппай құнсыздандыру процесі қарқынды жүріп жатыр. Әншілердің, композиторлардың, суретшілердің авторлық құқықтары заң жүзінде қорғалады, әйткенмен жазарман қауымдікі емес. Жазған оңай ма? Біз бір қолымызбен қалам ұстап, екінші қолымызбен қамажай билеп отырып жазамыз ба? Негізі, билік органдары да, жазған дүниеңді тұтынушылар да осылай көретін сияқты. Бұл – олардың білместігінің көрінісі. Дегенмен өзіңді осылай жұбатқанмен, жағдай өзгермейді.

Есбол НҰРАХМЕТ: – Бүгінгі күнде, өткен отыз жылмен салыстырғанда, ептеп болсын, тек әдебиетпен өмір сүруге болады. Бір жағынан, мемлекет­тің кейбір пайдалы бағдарламалары бар, сыйлықтар бар дегендей. Екінші жағынан, аздап болсын кітап нарығы қалыптасып келеді. Бірақ соның өзінде бұл мүмкіндіктер бір авторды отбасымен толық асырай алмайды. Үшінші бір нәрсе, тапсырыспен жазылатын кітаптар бар. Сол үшінші тараптан жол таба алғандар ептеп жан бағып жүр деуге болады.
Менің ойымша, автор тек шығармашылық арқылы ғана қаржы табу үшін аударма жасауы керек, әлемдік нарыққа шығуы керек. Себебі біздегі халық саны жеткілікті болса да, оқырман саны аз. Халықтың әл-ауқаты төмен, кітаптан басқа дүниелерге қаржысы жетіп, әлі тойып тамақтанатын, толықтай жақсы киінетін күнге жеткен жоқ. Соған жеткен кез­де, кітапты оқымаса да, қызық үшін сатып алатын болады және халық тұтастай бір тілді емес. Оқырманның, әсіресе сауат­ты, жақсы кітапты таңдап жүріп сатып алатын оқырманның көп бөлігі орыс тіліндегі кітаптарды алады. Қазақша кітаптар науқанмен, айғқай-шумен, жан алысып-жан беріскен жарнамамен сатылып жатыр. Оның өзін кез келген автор игере алған жоқ. Көп таралыммен өтіп жатқан кітаптар да шынайы прозадан алыс. Мүмкін, проза мен поэзия енді жұртқа керек те емес шығар. Қазіргі оқырманға көбіне публицистика мен тарих және діни кітаптар ғана керек болып тұр.

Толқын ҚАБЫЛША: – Шынымды айтсам, мен әдебиет­те жүрген жандардың басым көпшілігін қаламға адал серт бергендер деп ұғамын, яғни, шын мәнінде, жазбаса тұра алмайтын, жазуды Тәңірлік миссия деп ұғынып, тағдырын сеніп тапсыратын болмыс иелері болған соң, сол әлемде тыныстап жүр. Әрі байқасаңыз, дәл осы әдебиет өкілдерінің 95 пайызы, оның ішінде өзім де бармын, газет-журнал не телевидение саласында жұмыс істейді, күнкөрісі де, табысы да сол жазу-сызу мен шығармашылықтың айналасында. Олардың арасында ілуде бір болмаса, кәсіпкер атанып немесе басшылық қызмет­те жүргендері некен-саяқ. Ендеше, ақын-жазушылардың ешқайсын әдебиет­те қандай да бір бас пайдасы үшін, атақ-даңқты болу үшін қолына қалам ұстап жүр деп айта алмасымыз анық.
Ал енді «қазақ жазушыларына көркем шығарманы сапалы жаза жүріп, тұрмысын жақсарту үшін не істемек керек?» деген сауалыңыз біздің баршамызды ойландыруға тиіс. Себебі бүгінгідей креативтік индустрияның дамыған кезеңінде нарыққа тез бейімделіп, өз шығармасын сапалы жазып қана қоймай, сату менеджментін қолға алып, баспалармен ұтымды келісімшартқа отырып, шығармашылығын ғана емес, тұрмыстық әлеуетін жақсартуға ұмтылу – қазіргі қазақ қаламгерлеріне қажет­ті қарекет­тердің бірі. Бұл жерде, әрине, замандастарымыз немесе бізден ке­йінгі буын болсын, автор бірнеше тілді еркін меңгеріп, өз шығармасын әлем тілдеріне аударып, аудартқызып, оқырманға мүдірмей ұсына алатындай талант­ты болуы ләзім. Екіншіден, менеджерлік қарым-қабілетін жетілдіріп, нарық заңдылықтары мен талабына сай, жазған жақсы дүниесін қаражат көзіне айналдыра алатындай сауат­ты хәм пиар жұмыстарын да жоғары деңгейде қолға алатындай алымды болуы басты алғышарт­тардың біріне айналып келеді. Әйткенмен, шығармашылық адамдарының барлығына бірдей ондай алымдылық қасиеті аса дари қоймаған. Көбі, оның ішінде өзіміз де бармыз, қазақы әдеп-ибадан асып, өз дүниесін оңды-солды ұсыну, сата білу, баспалардың оңтайлы мүмкіндіктерін қарастырып, келісімшарт жасасу мәселесіне келгенде, әлі де сол бұйығы, ұяң қалпындамыз. Сондықтан да бүгінгі әдебиет өкілдерінің материалдық әл-ауқаты арта түссін десек, елімізде әдеби агент­тіктер көптеп ашылып, кітап сату ісін оңтайландыратын, бұл саланы тиімді ете түсетін менеджерлердің қатары көбейе түсу керек деп ойлаймын.

Ең бірінші тегін кітап жазбауды үйрену керек

Қ.Ә.: – Қаламақы мәселесі қозғалып жүргеніне аз уақыт болған жоқ. Оң шешімін табу үшін қандай амалдар жасалғаны жөн?

Толқын ҚАБЫЛША: – Қаламақы мәселесіне келсек, кейінгі жылдарда мемлекет­тік тапсырыспен шығып жатқан кітап авторларына бұл тұрғыда тиісті қолдаулар бары көңіл қуантады. Мемлекет­тің тарапынан игі бастамалар қолға алынып, ел кітапханаларына тарайтын шығармаларды сатып алып, тиісті қаламақысын ұсынып отыру жолға қойылып келе жатқаны анық. Бұдан бөлек, жеке баспагерлер де осы бағыт­та өзіндік ізденістерімен авторлардың құқығын қорғау мен тиімді алғышарт­тарды қарастыру жолында хал-қадірінше әрекет жасай бастады. Әйткенмен, бұл барлық қаламгерлерге жаппай қолжетімді емес мүмкіндіктер болғандықтан, жетілдіре түсетін тұстары бар.
Ал енді газет-журналдарға, қандай да бір басылымдарға өз туындысын ұсынып, одан қаламақы алу дейтін дүние кешегі кеңестік кезеңнің ең бір игі қамқорлығы ретінде ел есінде қалған елес не буалдыр сағымдай. Бұл орайда, ащы да болса шындық, баспасөз өкілдері авторларға «сен мүмкін болса, сол пәлен немесе түген деген газетке шыққаныңның өзін жетістік деп қуана біл» дейтіндей тоқмейілсу мен менмендікке ұқсас көзқарастан әрі аса алмай келеді. Автор мен басылым иесінің әлеумет­тік желіде бір-біріне алғыс айтуымен шектеліп қана жүргені де рас. Қаламақысын құрметпен ұсынып, газет бетінде қаламгердің шығармасын жарқыратып көрсетуге ынталы басылымдар бар деп бүгінгі таңда айта алмас едім…

Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: – Ең бірінші тегін кітап жазбауды үйрену керек. Биыл осы мәселені көтеріп жүрмін. Қазір эсселерімді сатып ала бастады. Ол туралы әлеумет­тік желідегі парақшамда жаздым. Тегін сұраса, бермеу керек. Ал қаламақы мәселесін Кітап ісі басқармасы жолға қойды. Бірақ бар мәселе баспаларда болып тұр.
Былтыр «Жансебіл» деген кітабым дайын болды. Ішінде біраз жаңа шығармаларым бар. Бір баспалар өздері сұрады. Қаламақысын аз айт­қан соң, бермедім. Ақырында, «Атамұра» баспасының басшысы Рақымғали Құл-Мұхаммедке кезіктім. Жақсы қаламақы төлеп шығарды, сол кітап былтырдан бері әлеумет­тік желіде «хит» болды. Мен одан да бұрын «Жансебілде» қандай тағдыр барын түсінген баспа басшысына риза болдым. Менің көркем етіп жазғаным бір басқа да, «Жансебілдің» өзі ұлт тағдырымен бітеқайнасқан туынды ғой. Шынымды айтсам, «Жансебіл» – менің туындым болудан кеткен шығарма. Бәлкім, тым әсершіл шығармын, алайда қазір «Жансебіл» десе, «Алаш» дегендей жүрегім дір етеді. Қысқасы, жақсы кітап жаза­йық, оны қомақты ақшаға сатып алсын!
Мадина ОМАРОВА: –Қаламақы мәселесін рет­тейтін жалғыз жол – сәйкес заң қабылдау. Мысалы, «автордың шығармасы, сұхбаты, мақаласы мерзімді басылымдарда жарияланғаннан ке­йін, не баспаларда кітап болып шыққан соң, не автор телевидение, әлеумет­тік желі арқылы белгілі бір БАҚ құралына сұхбат берген соң сол материалдың көлеміне сай аса жоғары мөлшерде қаламақы төленсін» деген заң жұмыс істесе, ешбір орган автордың ақысын жей алмайды. Кеңес кезінде ол заң болды, әлемнің бүкіл өркениет­ті мемлекет­терінде ондай заң бар. Неге бізге, қазақ қаламгерлеріне келгенде барлығы соқыр-мылқаудың күйін кешеді?

Есбол НҰРАХМЕТ: – «Еңбек бағалануы керек» деген жалғыз сөзге бәрі сыйып тұр ғой. Алдымен, автор өзінің еңбегін бағалай білуі керек. Сен өмірге жазу деген миссияны арқалап келдім деп ойлайсың, жазуға барынша адал болғың келеді. Ендеше сенің жазғаның да саған белгілі деңгейде материалдық пайда әкелсін, болмаса келесі шығармаңды қалай жазасың? Капиталистік түсінікпен айтсақ, автор шығарма тудыратын машина сынды, ал оған жанармай құйылуы керек қой. Ол жанармай қаламақы болуы тиіс. Өзіңді құндай білсең, құның артады.

Сапалы дүниелердің тууына мемлекет мүдделі болмайынша, жағдай түзелмейді

Қ.Ә.: – Нағыз озық шығарманы да өндіре жазып, тұрмыстық ахуалын да дұрыс жолға қоя алған жазушылар бар ма? Кімдерді атар едіңіз? Әдебиетіміздің қорын шынайы көркем туындымен байыту жазушының күнкөрісіне қаншалықты тәуелді?

Мадина ОМАРОВА: – Қазақ жазушы­лары арасынан ондай адамды өз басым кез­дестірмеппін. Бәлкім, Мемлекет­тік сыйлық алған аға-апаларымыз кәдімгідей байып қалатын шығар. Дегенмен өзі іскер адам болмаса, ол қаражат­ты да ұзаққа жеткізе қоймас (әдет­те, іскер боласың немесе жақсы жазасың, екеуінің бірі ғой. Энергия тек бір мақсатқа бағыт­талғанда ғана жоғары нәтиже береді).
Қазақ әдебиетінің қорына тұшымды дүние қосу үшін жазушыға, бәлкім, тұрақты зейнетақы алып отыру керек шығар. Бала-шағасын өсіріп, өз қолдарын өз ауыздарына жеткізіп тастауы қажет. Содан соң алаңсыз жазуға болар. Бірақ, өкінішке қарай, жазушы бұл уақыт­та ағзадағы түрлі физиологиялық өзгерістер салдарынан заман ағымына ілесіп, талапқа сай дүние тудыру қасие­тінен ада болып қала ма деп қорқам.
Негізі, қазақ әдебиетінде сапалы дүниелердің туып, әлемдік деңгейде әдеби бәсекеге төтеп бере алуына мемлекет мүдделі болмайынша жағдай түзелмейді. Бұл – тек мемлекет­тік жүйе рет­тей алатын проблема.

Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК: – Мұхтар Мағауин, Дулат Исабеков, Төлен Әбдіков, Ақселеу Сейдімбек, Бексұлтан Нұржекеұлы, Кәдірбек Сегізбайұлы, Смағұл Елубайлар кедей болды деп айта алмаймын. Бірақ олар миллионерлермен де тең-қатар болса, артық емес еді. Ке­йінгілерден Бекен Ыбырайымның жағдайы жақсы, соңғы жылдары он шақты әдеби сыйлық алды. Серік Асылбекұлының да жағдайы дұрыс. Ол да – бірталай ақшалай сыйлықтың жүлдегері. Қуандық Түменбайдың да жағдайы жаман емес. Осы үшеуі де – тәп-тәуір шығармаларымен бес миллиондық «Айбоз» сыйлығын жеңіп алған жазушылар. Осыларға аты аталмағандармен қоса жыл сайын осындай ақша беріп тұрса, артық болмайды. Себебі мемлекетімізде ұлт­тық құндылықты бағалап үйренуіміз керек.
Өзіме келсем, осы ұлт­тық құндылық жолында жанымды салып жұмыс істеймін. Өйткені мен барлық жағынан жанкешті адаммын. Егер кітап жолына жұмсаған қажыр-қайратымды бизнеске жұмсасам, талай кәсіпкер жолда қалады. Алайда ұлт­тың құндылығына жататын саланы тастап кетуге ар-ұятым жібермейді.

Есбол НҰРАХМЕТ: – Совет кезіндегі жазушылардың бәрін атауға болар. Барлығы жақсы жазуға тырысты, жақсы жазған сайын туындылары жақсы өт­ті. Жақсы өткен сайын жақсы қаржы алып келді. Негізі, қазақтың ең мол оқырманы ауылда болған еді ол заманда. Қазақ­станның әр түкпіріне де­йін жазушылардың кітаптары жетіп тұрды. Тоқсаныншы жылдары осы жүйе құрып кет­ті. Содан бері ауылдарға де­йін кітап жеткізу деген әрекет­ті қойып, түсінік те қалған жоқ. Меніңше, ауылға де­йін кітап жеткізсе, ауылдардан әлі де оқырман табуға болады.
Ал қазіргі таңда Ұларбек Дәлейұлы, Ұларбек Нұрғалымұлы, Қанат Әбілқа­йыр секілді авторлардың кітаптары жақсы өтіп жатыр. Осы кісілер жөнін, жолын тауып жазып жүр деп ойлаймын. Бақытгүл Сәрмекова да жақсы танымал, жаңа кітап шығарса, жақсы өтеді деп ойлаймын. «Тармақтар» деген жаңа формат­тағы поэзия жинағын шығарып жүрген Рысгүл Досжан бәрінен озып, енді поэзия театрын ашып жатыр екен. Осы авторлардың жолын қарап көрген жөн.
Күнкөріс деген – капиталистік қоғамда ең басты нәрсе екенін менсіз-ақ бәріңіз біліп отырсыздар. Ендеше күнкөріс жақсармай жақсы шығарма да жоқ. Бір жағы, бұл екеуі бір-біріне тәуелді, жақсы шығарма жазылса, күнкөріс жақсарады. Бірақ осындай жүйе қалыптасуы керек. Авторда «мен керемет дүние жазсам, бүкіл жағдайым жақсарады» дейтін мотивация болатындай жүйе болуы керек, яғни автор үшін жан бағудың жолы – жақсы шығарма жазу болуға тиіс.

Толқын ҚАБЫЛША: – Бұл тұрғыда, соңғы кез­дері авторларды материалдық қолдауды шынайы қолға алған Меценат.кз жобасын айтуға болатын шығар. Авторды өмір бойына қаламақымен қамтамасыз ету дейтін жанашырлықты көрсете алып отырған бірден-бір ұйым да сол болса керек. Дәл осындай қамқорлық пен қолдау еліміздегі әрбір талант­ты ақын-жазушыға, шын мәнінде, қажет-ақ. Сонда ғана олар, күнделікті күйбеңнің еншісінде, 200-300 мың жалақы үшін бүкіл шығармашылық потенциалын жұмсап, уақытын өлтіріп, несие төлеп, күнелтіп, бала-шағасын асырау үшін қандай да бір мекеменің басыбайлы құлына айналмас еді. Жағдайы төмен, уақытының 80-90 пайызы біркүндік тапсырмаларды орындауға кететін қаламгер қауым қай кез­де шығармашылық ізденістер жасап, қай кез­де тапжылмай отырып, өлмейтін туындылар мен мәңгіліктің романдарын жаза алады?
Ал елімізде өтіп жатқан қандай да бір байқаулар немесе меценат­тық қолдаулардың баршасы бір рет­тік көмек беру не сыйақы ұсынудан ары аса алмай келеді. Оның өзі қаламгерлер арасында талай дауды туғызып, әділдік пен ождан мәселесінде күдік-күмән қалдыратыны жасырын емес. Ендеше, айқайлатып, ұрандатып өтетін ондай байқаулардың да шын талант­тарға берері аз. Ол жақта да таныс-тамырлық пен жершілдік, рушылдықтың иісі шығып, ауылдастың атын оздырып, ұсынатын 500 мыңы қай шығармашылық иесінің әлеуетін арт­тыруға жетеді дейсіз? Мысалға, мен өз басым ешқандай мүшәйра, байқауларға қатыспаймын. Өлеңдерімнің ертеңіне сенемін, бүгінгі базынасыз қалпымен бәсін биік деп бағалаймын. Атақ-даңқты болуға, өлермендікпен өзімді танытуға, қаражаты бар байқауларды қалт жібермей, қалтамды қалыңдатуға ешқашан тырыспаппын. Меніңше, бұл да адамдағы ар-ождан тазалығы мен базынасыз болмыс бағамына тән мінез болса керек. Талант­ты болу мен тұнығыңды сақтау – табаныңды тайдырмас жолдарды мегзейтін табиғатың мен тектілігіңде деп ұғынамын.
Елімізде, авторларды шынайы қолдау мен құрмет, шын мәнінде, жолға қойылса, бұл біздің ұлт ретінде бағындырар биігіміздің безбені мен бүгінгі ұтылып жатқан ұрымтал тұстардың өтеуіндей игі іс болатыны анық қой. Жалпы, мен уақыт дейтін ұлы сыншы мен ізгілік атаулының мерейі үстем боларына, шын мәнінде, сенетін адаммын. Бәзбіреулер үшін аңғалдау болып та көрінер дәл осы болмысымда сөнбейтін мендік сәуле мен жап-жарық ұстыным бар. Сондықтан да өзімді бақыт­ты қаламгермін деп есептеймін.

Әзірлеген
Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА