Егер біздің жанымызды тоқтатып, бір демалтып алса, одан зар шығатын еді. Қазір кітап оқу туралы әңгіме қозғалған кезде де осындай күйге енеміз. Оның шешілу жолы қандай десеңіз, моральдық тұрғыдан ғана емес, когнитивті, биологиялық тұрғыдан ғылыми зерт­теу жұмыстарын жүргізіп, кітап оқуды бәріміз бірлесіп үлкен деңгейге шығарсақ деймін.

Биыл елімізде тұңғыш рет «Ұлт­тық кітап күні» аталып өт­ті. Бұл мереке мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Атырау­да өткен Ұлт­тық құрылтайдың отырысында: «Кітапқұмарлық – жақсы қасиет. Көптеген мемлекет Ұлт­тық кітап күнін атап өтеді. Біз, ең алдымен, жастарды кітап оқуға баулуымыз керек. Сонда жаппай кітап оқитын ұлтқа айналамыз», – деп сөйлеген сөзінен бастау алған еді.
Бір апта бойы еліміздің бар өңірінде Ұлт­тық кітап мерекесі тойланды. Бұл мереке алғаш рет қаламгер, кітап, кітапхана, кітапханашы, оқырман, баспагердің басын қосты. Жаңа форма, жаңа мазмұн пайда болды. Руханият­тың ортақ алаңы жасалды. Ұлт­тық кітап күнінен кейін Жазушылар одағының Әдеби жыл қорытындысы өтуі де заңдылық секілді.
«Бұл дүниеде мен пір тұтар, сырласар жалғыз-ақ нәрсем бар, ол – кітап. ƏӘкем де, шешем де сол – кітап». Оралхан Бөкейдің кейіпкері Тортай осылай деуші еді. Өмірден таба алмаған жан тыныштығы мен жылуын, ақыл мен адамдық жолын, махаббат пен мейірімді кітаптан ғана тапқан осы бір кейіп­кердің кейде бәрімізге де ұқсап кететіні бар. Қаламгер – кітапқа айналатын адам. Үлкен қаламгерлер бір адамның ғана емес, тұтас қоғамның, кезеңнің, тіпті дәуірдің ұстазына, әке-шешесіне айналып жатады. Олар жаңа дәуірді тудырады. Өз оқырманын қалыптастырады. Әл-Фараби, Абай, Аймауытов, Майлин, Әуезов, Кекілбаев, Нұрпейісов, Мағжан мен Мұқағали. Күні кеше ғана өмірден өткен Мағауин, Исабеков, Әкім Тарази…
Біз Абайдың кітабы қыз жасауының бас мүлкі болған күнді сағынамыз. Біз әрбір кітапты Қадыр Мырза Әлише қызғанамыз. Біз Итжеккенге айдалып кетерін біле тұра, Мағжанның кітабын тығатын жанкештілікке құрметпен қараймыз. Біз Қалихан Ысқақтың кейіпкері Алматайдың «Шұғаның белгісін» жанұшыра жасырып оқитыны секілді оқырман махаббатын іздейміз. Нұрмағанбетовтің Сырлыбайы мен Шарайнасы секілді жастардың бір-біріне кітап оқып бергенін қалаймыз. Нұрпейісовтің Еламаны секілді адамдардың кітапты қорғап күрескенін көргіміз келеді. Сафуан Шаймерденовтің Мәулені секілді әр адамның кітапқа «дүние терезесі» секілді қарағанын құптаймыз. Себебі, біз – кітапханашымыз. Мәртебелі мамандық иесіміз. Қарапайым мектеп оқушысына да, самайына ақ түскен академикке де қызмет көрсетеміз. Кітап бойынша бағыт-бағдар береміз. Отан күзетінде тұрғандай кітап күзетінде тұрамыз.
Біз әрдайым бір кітапты іздейміз. Досы­мызға, сырласымызға, ұстазымызға, тіпті әке-шешемізге айнала алатын кітапты. Сол кітапты әр оқырманға ұсынғымыз келеді. Біздің заманымызда Рут Шоу дейтін жаңазеландиялық тамаша бір адам өмір сүреді. Екі кітап дүкенін ұстайды. Соның «Қиырдағы кітап дүкенінің иесі» ат­ты автобиографиялық романы бар. Соған бір адам үй интерьеріне үйлестіру үшін он тал жасыл түсті кітап сұрап келеді. Рут Шоу оған бірде-бір кітапты сатпайды. Себебі ол үшін кітап бұйым емес, кітап – адамның өмірі. Кітапқа осындай құрмет, осындай қарым-қатынас қажет.
Мен түзде ғана қастерлі кітапхана мен мәртебелі оқырманға қызмет етіп жүрген жоқпын, үйде де оқырман тәрбиелеп отырмын. Айта кету керек, үйдегі кішкентай оқырманымның талғамы мен талабы өзімнен асып кет­ті. Оның қазір кітап тұсаукесеріне келгісі келмейді, мен апарған кітаптарды оқығысы келмейді. Неге? Міне, осы жерде оқырман деңгейі, оқырман қалауы, автор мен оқырман деген мәселе туады.
Бүгінде әлемдік әдебиет­те заман талабына сай көптеген жанрлар қалыптасып, оқырманға сол жанрда жазылған кітаптар жол тартуда. Мәселен, ғылыми-фантастикалық, фэнтези, комикс сынды бірнеше жанр түрлеріндегі шығармалар қазақ әдебиетінде жоқтың қасы екенін ескерсек деймін. Ал шығармаларды оқырман қауым арасында кеңінен насихат­тау үшін әдеби кітап клубтары шеңберінде әдеби институт­тармен бірнеше ортақ жобалар жасалуы керек. Расында бүгін кітапқа деген махаббат­ты, яғни ерекше ықыласты арт­тыратын шығармалар ауадай қажет. Автор, оқырман, баспа, кітапхана арасындағы сабақтастық жүйелі түрде жұмыс істесе, оқу мәдениеті жөніндегі бірнеше мәселе өздігінен шешілер еді. Біз «бүгінде жастар кітап оқымайды» деген таптаурын пікірді тек жақсы шығармалар жазып, оны дұрыс насихат­тай білсек қана жоямыз.
Кітапханаларда әдеби шығармаларды талдау мақсатында арнайы подкаст­тар жүргізіліп келеді. Осы орайда біз шетелдік «BookTook» сынды жобаларды қолға алуымыз қажет. Осылайша, біртіндеп оқитын ұлт пен отбасылық оқу мәдениеті де бір ізге түсер еді.
Көптеген елде кітап оқу – мәдениет­тің ажырамас бөлігі. Мысалы, Финляндия мен Жапония – әлемде ең көп кітап оқитын халықтардың бірі. Бұл елдерде мектеп жасынан бастап кітап оқу мәдениеті қалыптасады. Балаларға кітапханалар қолжетімді, қоғамдық көлікте, саябақта, тіпті жағажайда кітап оқитын адамдарды жиі кездестіруге болады.
Оңтүстік Кореяда арнайы «Кітап оқу күндері» өткізіліп, кітапханалар мен кітап дүкендері тегін қызмет ұсынады. Халық арасында «күніне кемі бір бет оқы» деген ұстаным кең тараған. Франция мен Германияда авторлар мен оқырмандар арасында тығыз байланыс бар. Жаңа кітап шыққан сайын халық арасында пікірталас, әдеби кездесулер ұйымдастырылады екен. Иә, бізде де осы үрдіс бар. Бірақ қадірлі қаламгерлер, осы жерде оқырманды ұмытып кеткен жоқпыз ба?
Ұзақ жылдар осы кітапхана саласында жүргенде бір нәрсені байқадым: кітап тұсаукесері тым ресмиленіп кет­ті. Автор тұсаукесерді оқырман үшін емес, өзге авторлар үшін жасайтын жағдайға жет­тік. Он-он бес қаламгер жиналады, автормен қалай танысқанын айтып, автордың өмір жолына тоқталып, жаңа шыққан кітапқа табыс тілейді. Тұсаукесер осымен тәмам болады. Соңынан шәй ішіледі. Шығармашылық кештер де осы дәстүрге берік.
Ал автор мен оқырман қайда? Тұсаукесер мен шығармашылық кездесудің форматын өзгертетін уақыт жеткен секілді. Төр автор мен оқырмандыкі ғана болуы керек деп ойлаймын. Үлгі ретінде Оралхан Бөкейдің кездесулерін айтуға болады. Ол әрдайым өз оқырманымен тарихпен бетпе-бет келгендей жүздесетінін ескі бейнекадрлардан көріп жүрміз.
Мейлі көркем шығарма, тарихи кітап, ғылыми еңбек болсын жай ғана таныстырылмауы керек. Автор мен оқырман арасындағы пікірталас қажет. Оқырманның кітап таныстырылымынан шығып, пікірі мен көзқарасын әлеумет­тік желіге жазғаны жеткіліксіз. Оқырман құрмет­тейтін авторын ғана іздеп барады. Автор да оқырманға құрметпен қараса, қандай жарасымды болар еді! Қызу пікірталас қана кітапқа қызығушылық тудырады. Бұл кітапханашының қаламгерге деген өтініші деп қабылдаңыздар.
Елімізде жалпы саны 12 377 кітапхана бар. 341 107 140 құжат­тық қор, яғни кітап 11 585 798 оқырманның сұранысын қанағат­тандыруда. Нақты дереккөздерге сүйенер болсақ, жылына 168 971 766 құжат (кітап) берілімі жүзеге асып келеді. Бүгінде кітапханаға оқырмандардың келім саны 118 527 053-ті құрап отыр. Бұл көрсеткіш еліміздің кітап оқу мәдениетіне жақындап, «Оқитын ұлт» идеясының төңірегіне топтасып жатқанын аңғартады.
Қазіргі жастар – болашақ елдің иесі. Ал елдің келешегі кітапқа деген құрмет­тен басталады. Кітаппен дос болған ұрпақ – дұрыс қоғам құра алатын ұрпақ.

 

Ғазиза ҚҰДАЙБЕРГЕН
ҚР Ұлт­тық кітапханасының директоры