ҚАЗІРГІӘДЕБИ СЫН мен ӘДЕБИЕТТАНУ
Әдеби сын – әдебиеттің ілгері дамуының негізгі көзі. Көпшілік оқырманның қазіргі әдеби сынға көңілі толмайтыны белгілі. Алайда қазіргі әдеби сынды әдеби хабар, аннотация, рецензия, мақала, шығармашылық портрет, әдеби шолу, эссе тәрізді жанрлар бойынша сөз ететін болсақ, мерзімді басылым беттерінде аталған жанрлардың жиі жарияланатынын байқауға болады. Республикалық басылымдардан «Жұлдыз» журналы мен «Қазақ әдебиеті», «Ана тілі» газеттерінде қазіргі әдеби процесс туралы мақалалар, сұхбаттар, жаңа кітаптар туралы рецензиялар тұрақты түрде жарияланып тұрады. Сонымен бірге 50 жастан бастап, әр онжылдықтағы қаламгерлердің мерейтойлары қарсаңында шығармашылық портреттер, естелік-эсселер, бір туынды туралы мақалалар жарық көріп келеді. 2024 жылы Ж.Аймауытов, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, Б.Майлин, Ә.Нұрпейісов, Б.Соқпақбаев, С.Мыңжасарова, Ш.Смаханұлы, Ш.Елеукенов, Л.Әуезова, С.Жүнісов, А.Мекебаев, Қ.Ілиясов, С.Мақпырұлы, Т.Тебегенов, Ф.Оразбаева, М.Тоқтағазин, С.Қосан, Ш.Шортанбаев және басқа қаламгерлердің мерейтойларына орай, түрлі деңгейдегі мақалалар жарық көріп, Жазушылар одағында, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мен жоғары оқу орындарында халықаралық, республикалық конференциялар өтті.

2024 жылы отандық қаламгерлерге мемлекет тарапынан қолдау көрсету және ынталандыру мақсатында Мәдениет және спорт министрлігі ұйымдастыратын ұлттық әдеби «Айбоз» сыйлығына «Үздік әдеби сын» номинациясы бойынша келіп түскен 13 өтінімнің ішінен Жүсіпбек Қорғасбектің «Сайтанның ойыны» әдеби эссесі марапатталды. Сыншы Т.Нұрмағамбетовтің «Періштелердің өлімі», Т.Әсемқұловтың «Талтүс», Мұхтар Мағауиннің «Көк мұнар», «Жармақ», Д.Исабековтің «Қарғын», Төлен Әбдіковтің «Парасат майданы», С.Жұбатырұлының «Абыржы» романдары мен жас жазушылардың «Дауыс» атты прозалық жинағын талдай отырып, қазіргі ұлттық әдебиеттің көркемдік жетістігін саралайды.
2024 жылы жарық көрген бірсыпыра әдеби сын мақалалар жинақтары мен зерттеу еңбектер қолымызға тиді. Олардың бірқатарына әр жылдары жазылған сын мақалалар мен естелік эсселер топтастырылса, енді бір парасы – ұлттық әдебиеттің жекелеген мәселелерін жан-жақты зерттеген монографиялар. Қолға түскен кітаптарды іштей жүйелейтін болсақ, бірінші – зерттеулер, екінші – оқулықтар, үшінші – портреттер, мақалалар, эсселер жинағы.
«Атамұра» баспасынан шыққан Ж.Дәдебаевтың «Абай антропологизмі», Қ.Әбдезұлының «Алаш перзенті» жинақтарында әдебиеттің түрлі мәселелері қарастырылды. Ж.Дәдебаев 2024 жылы абайтануға сүбелі үлес қосты. Жоғары оқу орнында білім алатын білімгерлерге арнап жазылған «Абай ілімі» оқу құралы мен «Абай антропологизмі» монографиясы – абайтануға қосылған тың зерттеулер. Олай дейтініміз, зерттеуде Абай антропологизмі, дәлірек айтсақ, Абай шығармашылығындағы адам болмысын танудың көркемдік, әлеуметтік-этикалық, эстетикалық, философиялық- танымдық мәселелері қарастырылып, негізгі модельдері жасалған. Абайтанудағы жаңаша көзқарасты қалыптастырудағы ізденістер мағыналық-құрылымдық, категориялық, логикалық модельдерден анық байқалады. Абай ілімінің іргелі ұстанымдары ақынның әрбір өлеңіндегі жекелеген сөздердің астарына үңілу арқылы айшықталған.
Осындай зерттеулердің қатарын әдеби сынның тарихынан үлкен орын алған белгілі сыншылар Төлеген Тоқбергенов пен Сайлаубек Жұмабекұлының әдеби портреті толықтырады. Кітапты тұтастай алып қарағанда, қазақ әдебиетіндегі дәстүр сабақтастығын байқауға болады.
Д.Ысқақұлының «Сөз – әлем әміршісі немесе рухани күш-қуаттың қайнар көзі» еңбегінде адамзат баласының даму барысындағы сөздің атқарар рөліне көңіл аударған. Ғалым сөз бен ой үйлесімі туралы пікірлерін Бабыл, Інжіл, Құран тәрізді қасиетті ктіптардан бастап, күні бүгінге дейін жазылған ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып тұжырымдаған. Ш.Құдайбердіұлы, М.Ж.Көпейұлы, А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабайұлы, Н.Уәли, А.Сейдімбек, С.Негимов, Ф.Оразбаева, Д.Амантай және басқа көптеген қазақ оқымыстыларымен бірге шетел ғалымдарының зерттеу еңбектеріндегі дыбыс, сөз, сөйлем, ойдың түрлі қызметтері туралы пікірлеріне сүйеніп отыруынан автордың ғылым мәдениетін қатаң сақтауы байқалады.
2024 жылы ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі мен Қазақстан Жазушылар одағы бірлесіп үш жобаны жүзеге асырды. «Қазақстан жазушыларының ТМД елдері архивтеріндегі зерттеу жұмыстары» жобасы бойынша қаламгерлер бірнеше елдің мұрағаттарында қазақ қаламгерлері туралы тың деректер жинап, ғылыми-танымдық еңбектер жазды. Солардың ішінен әдебиеттанушы ғалым Қ.Мәдібаеваның «Қазақстан әдебиеті бойынша Армения архивтеріндегі зерттеулер» атты ғылыми-танымдық очеркі қолымызға тиді.
Армения ғалымдарының қазақ әдебиеті мен өнері бойынша жазылған ғылыми-танымдық эссе, очерк, архив құжаттары жиналып оқырманға ұсынылды. Бұл 2006 жылы ғалымдардың «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында алып келген мұрағат деректерінен кейінгі ізденіс еді. Еңбекте Орталық Азия мен Қазақстан тарихына қатысты 40 еңбек туралы мәлімет келтірілген.
Бұл қатар Қазақстанның Армениядағы Елшілігінің аясында және Ереван мемлекеттік университеті мен «БЗЕЗ» баспаханасының қолдауымен Абайдың 175 жылдығы қарсаңында профессор Александр Сафарян аудармасымен шыққан ақынның қарасөздері, М.Әуезовтің «Абай жолы» романының өңделіп қайта аударылған нұсқасы және «Қазақ халық ертегілері», «Қазақ поэзиясының антологиясы» тәрізді қазақ ақындарының армян тіліндегі шығармаларымен, ағылшын тіліндегі
Ш.Хачатурянның «Мұхтар Әуезов және 1920–1940 жылдардағы қазақ драматургиясы» мақаласымен толықты. Осылайша, жоба аясында Арменияда қазақ қаламгерлеріне қатысты сақталған фото-құжат, фильмдер хроникасы, армян тілінде басылған кітаптардың каталогі, қыпшақтілді ескерткіштер бойынша зерттеулер, Л.Мирзоян Ісінің көшірмесі елге жеткізіліп, 273–342 беттерде олардың көшірмелері ұсынылды.
Қ.Мәдібаева, Қ.Мұхамадидың зерттеулер мен сын мақалалардан құрастырылған «Ой орамы» оқу құралы үш бөлімнен тұрады. «Мәдени мұра: зерттеу және оқыту» деп аталатын бірінші бөлімде мәдени мұраның зерттелуі мен оқытылуы Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк», Абай Құнанбайұлының М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты басып шығарған көптомдық толық академиялық шығармалар жинағы, зар заман ақыны Шортанбай Қанайұлы шығармаларының, Ілияс Жансүгірұлы мұрасының зерттелуі, М.Әуезовтің абайтануға қосқан еңбектері, С.Мұқановтың мұхтартану саласындағы еңбегі, Т.Ибрагимовтің «Жер әңгімеші» жинағы, Т.Кәкішұлының әдебиеттанудағы ғылыми мектебі, С.Қирабаевтың Н.Оразалин поэзиясы туралы мақаласы, С.Садырбайұлының жамбылтану саласындағы еңбектері, А.Қыраубаеваның ежелгі дәуір әдебиеті мен Тараз өлкесіндегі дала аңыздары туралы зерттеулері, Ж.Дәдебаевтың ежелгі мұраларға жаңаша көзқараспен жазылған зерттеулері, Қ.Әбдезұлының тәкентануға қосқан үлесі, З.Бисенғалидың Қ.Жұмалиев зерттеулері туралы, Ш.Құдайбердіұлының «Әділмен мария» романы жөніндегі мақаласы, Р.Әбдіғұлованың Б.Майтанов туралы портрет-эссесі, Г.Пірәлінің мұхтартануға қосқан зерттеулері, С.Қалқабаеваның Ә.Нұршайықов туралы, Г.Сәулембектің постмодернизм туралы зерттеулері аясында қарастырылған.
Ә.Тарақовтың «Адамзаттың ақыны – ақиқаты» монографиясының бірінші «Өміршең өлең өнегесі» тарауында ақын Мұқағали Мақатаевтың лирикалары, «Айхай, далам, сусындат дастаныңнан!» деген екінші тарауында дастандары әлемдік әдебиет деңгейінде талданып, ақын жырлары өмір, поэзия, туған жер, достық, Жаратушы Алла, шопандар тіршілігі, тыл өмірі сияқты бірнеше тақырыпқа топталып зерттеу нысанына алынған.
К.Адырбекұлының «Казахское дело»: Бейбіт Қойшыбаев» атты публицистикалық зерттеуінде 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінде сынға түскен қазақ азаматтарының ішінде тарихшы-жазушы Бейбіт Қойшыбаевтың есімі академик Салық Зиманов, жазушы Сейдахмет Бердіқұлов, ақын Жұбан Молдағалиевтермен қатар аталып, «халықтық сыннан» ар-намысын ту етіп сүрінбей өткені, «ұлтшылдар» деп жала жабылған жастарды қорғаудағы ерлігі «Казахское дело» құжаттары негізінде баяндалған.
Ж.Шәкенұлының 12 тараудан тұратын «Шыңғыс ханның қарызы» – Шыңғыс хан туралы М.Мағауиннің төрт кітаптан тұратын еңбегінің қатарын толықтыратын зерттеу. Зерттеудің негізгі жетістігі – түркілік тектен бастап, Шыңғыс ханнан Абылай ханға дейінгі аралықтағы қазақ ру-тайпалары туралы жазылған М.Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк», Рашид ад-диннің «Жамиғ ат-тауарих», Әбілғазы «Түрік шежіресі», «Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері», «Жұңго қазақ төрелер шежіресі», Л.Гумилев «Көне түріктер», Қ.Халид «Тауарих Хамса» және басқа қазақ, орыс, қытай тілдерінде жазылған көптеген еңбектерді басшылыққа алуы. Келесі жетістік – Шыңғыс ханның төрт ұлы Жошы, Шағатай, Үгедей, Төледен тарайтын ұрпақтың ХХ ғасырдың алғашы ширегіне дейінгі шежіресінің Қазақстан, Қытай, Моңғолияда өмір сүріп жатқан ұрпақтары туралы деректер негізінде таратылуы. Жоңғарларға қарсы Абылай қосынының айбатты батыры Жәнібек ұстаған ақ тудың екі ғасыр сақталуы елдіктің нышаны ретінде көрініс тапқан.
Екінші топтағы оқулықтар қатарында Ж.Дәдебаевтың «Абай ілімі», Қ.Мәдібаева, Қ.Мұхамадидің зерттеулер мен сын мақалалардан құрастырылған «Ой орамы» оқу құралдарын атауға болады.
Үшінші топтағы еңбектердің қатарында саналы ғұмырын әдебиет пен сөз өнеріне арнап келе жатқан, ұзақ жылдар қара шаңырақтың басшысы болып, ұлт руханиятына қыруар еңбек сіңірген Н.Оразалин ағамыздың Қазақстан Жазушылар одағының 90 жылдығына арнап шығарған «Биіктік», «Кеңістік» атты мақалалар, эсселер, толғаныстар жинақтарын атауға болады.
Қазақ поэзиясынан өз еншісін алған ақын Б.Құрманқұловтың әдеби сынға да қосары бар екенін Ертай Ашықбаевтың «Танылу мен табылу» атты алғы сөзімен жарық көрген «Таразы» еңбегінен көруге болады. «Сынып түскен бір бұтақ…» мақаласында «Бір ел – бір кітап» акциясы аясында Б.Соқпақбаевтың «Менің атым Қожа», «Өлгендер қайтып келмейді», «Балалық шаққа саяхат», «Қайдасың, Гауһар?» шығармаларын тұстастай қайта оқып, бүгінгі күн тұрғысынан баға беріп, «тау тұлғалы тарлан қаламгердің рухына» жыр дұғасын бағыштайды. Осының өзінен елімізде аталып жатқан мерейтойлардың әр қаламгерге үлкен ой салатынын бағамдауға болады.
«Тұнық талғамның үлгісі» қазақ әдебиетінің классигі Қуандық Шаңғытбаевтың өмірі мен шығармашылығынан сыр шертеді. М.Әуезовтің алғы сөзімен шыққан алғашқы «Ар» (1945) жинағы қатал сынға ұшырап, ширек ғасырдан соң «Аққу әні» (1968), отыз жылдай уақыттан соң шыққан «Арма, Республикам!» (1974) атты жинақтарындағы шығармаларға талдау жасауы 100 жылдыққа дайындықты байқатады.
«Тәржіма жүгі» – Е.Ашықбаевтың мемлекеттік тапсырыспен 13 армян ақынының шығармаларын аударған еңбегі туралы мақала. Әдеби байланысты арттыруда өзге ұлт шығармаларын қазақ тіліне тәржімалау мемлекет тарапынан жүзеге асып келеді.
Тұтастай алғанда, аға буын өкілдерінен Б.Соқпақбаев пен Қ.Шаңғытбаевтың шығармашылығы, орта буын өкілдерінен Е.Ашықбаевтың армянның белгілі 13 ақыны өлеңдерінің аудармасы,
Б.Жақыптың «Білте шамның жарығы» жыр жинағы («Ақынның жаңа қолтаңбасы»), Бижан Қалмағамбетовтің поэзиясы («Бижанның биігі»), Б.Омаровтың «Шеге құм» эсселер мен портреттер жинағы («Шеге құм» шетінемесін) тәрізді түрлі жанрда жазылған ақын, жазушы, журналистердің шығармалары мен көркем аудармаларына әдеби талдау жасай отырып, олардың өмірі мен шығармашылық портреттері жасалған.
Аталған еңбектерден әдебиетті насихаттау мен зерттеуге әдебиеттанушы ғалымдармен бірге ақын, жазушылар да өз үлесін қосып жүргенін көруге болады. Бұл қатарға жыл сайын М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты шығарып жатқан ұжымдық монографияларды қосуға болады. Осы еңбектерден әдебиетті насихаттау мен зерттеуге әдебиеттанушы ғалымдармен бірге ақын, жазушылар да өз үлесін қосып жүргенін көруге болады. Бір ұсынысымыз – Жазушылар одағы сыншылар мен әдебиеттанушы ғалымдардың тың зерттеулерін мемлекеттік тапсырыспен шығарса екен.
Гүлжаһан ОРДА
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институтының бас ғылыми қызметкері,
филология ғылымдарының докторы, профессор